Είμαστε περιτριγυρισμένοι από περίπλοκες έννοιες που ισχυρίζονται ότι εξηγούν χωρίς να λύνουν. Mία είναι η γνωστική ασυμφωνία, η οποία, με απλά λόγια, είναι η συνήθεια να λέει κανείς ψέματα στον εαυτό του, η δυσφορία που νιώθει όταν προσπαθεί να υποστηρίξει αντίθετες και ασύμβατες ιδέες ή όταν οι πεποιθήσεις μας έρχονται σε αντίθεση με συγκεκριμένες συμπεριφορές. Θεωρητικοποιήθηκε το 1957 από τον Αμερικανό κοινωνιολόγο και ψυχολόγο Λίον Φέστινγκερ (1919-1989). Αν οι πεποιθήσεις μας συγκρούονται με τις πράξεις μας ή αν έχουμε αντιφατικές ιδέες, νιώθουμε δυσφορία και ένταση. Το παράδειγμα είναι ο μύθος του Αισώπου για την αλεπού και τα σταφύλια. Η αλεπού ήθελε τα σταφύλια αλλά δεν μπορούσε να τα πάρει, οπότε επινόησε το ψέμα ότι τα σταφύλια ήταν άγουρα. Έλεγε ψέματα στον εαυτό της για να δικαιολογήσει το ότι δεν πήρε αυτό που ήθελε.
Η κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου είναι η ίδια, διχασμένη ανάμεσα στη θέληση και τη δυνατότητα, ανάμεσα στην πραγματικότητα που βλέπει και την αναπαράσταση που του δίνει δύναμη. Η «πολιτική ορθότητα» βασίζεται στην ικανότητα να αλλάζεις την αντίληψη των πραγμάτων μέσω των λέξεων που χρησιμοποιούνται για να τα ορίσεις. Η δυσαρμονία είναι εντυπωσιακή: δεν πιστεύουμε πλέον στα μάτια μας, τρίβουμε τα βλέφαρά μας και αλλάζουμε την όρασή μας σύμφωνα με τις επιταγές της εξουσίας. Η τεχνική είναι καινούργια, όχι η αρχή. Θέλουμε ελευθερία, διεκδικούμε δικαιώματα με ενέργεια και μερικές φορές με βία, αλλά στο μεταξύ το δίκτυο λογοκρισίας, παρακολούθησης, απώλειας ελευθερίας και καθημερινών δικαιωμάτων γίνεται πιο ασφυκτικό. Η εξουσία ανέκαθεν γνώριζε τους ανθρώπους. Γνωρίζει ότι είμαστε κοινωνικά όντα και προσπαθεί να μας κάνει να γίνουμε ζώα αγέλης. Γύρω από κάθε κοπάδι υπάρχουν βοσκοί, υπηρέτες, σκύλοι και αφέντες. Στόχος των βοσκών και των ιδιοκτητών κοπαδιών είναι τα ζώα να είναι παχύσαρκα και υγιή, ώστε να πωλούν το κρέας στην καλύτερη τιμή. Στις ανθρώπινες κοινωνίες, όπως και στις αγέλες, όσοι κυβερνούν τείνουν να καταχρώνται την εξουσία και να διαθέτουν τον χρόνο, την εργασία, τα αγαθά και συχνά τη ζωή των υπηκόων τους.
Πριν από μερικούς αιώνες, κάποιος συνειδητοποίησε τον εαυτό του και διακήρυξε τα δικαιώματα κάθε ατόμου έναντι εκείνων που διοικούν την κοινωνία. Ορίστηκαν ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα που τώρα χάνουμε επειδή λέμε ψέματα στον εαυτό μας. Καλύτερη η ασφάλεια, της ελευθερίας, καλύτερα να είσαι σκλάβος παρά νεκρός, καλύτερα να σε ελέγχουν και να σε παρακολουθούν παρά να πλέεις σε ανοιχτές θάλασσες. Διακηρύσσουμε ένα πράγμα, εφαρμόζουμε το αντίθετο: γνωστική ασυμφωνία.
... Η τεχνική ήταν να οικειοποιηθούν τα μέσα ενημέρωσης, τις κεντρικές τράπεζες, τους υπερεθνικούς οργανισμούς, την τεχνολογία. Ντυμένοι με δέρμα προβάτου, κάνουν τα πάντα για το καλό μας. Μας οδηγούν στο σφαγείο και εμείς χαϊδεύουμε το χέρι του βασανιστή. Ο χαρακτήρας της Φράκια στις ταινίες του Πάολο Βιλάτζιο ξεκίνησε αποφασισμένος να βρει τους δικούς του λόγους και αναπόφευκτα κατέληξε να υποκύψει. «Πόσο καλή είναι», αναφώνησε η καημένη η Φράκια, απατημένη και ξυλοκοπημένη, θύμα γνωστικής ασυμφωνίας.
Ο έλεγχος θα είναι απόλυτος όταν εξαλειφθούν τα μετρητά – δεν θα είμαστε πλέον οι κύριοι των χρημάτων μας – και θα μας εμφυτευτεί ένα τσιπ που θα μας παρακολουθεί συνεχώς. Εν τω μεταξύ, έχουν προχωρήσει επιβάλλοντάς μας το πράσινο διαβατήριο, ένα μέσο κοινωνικού ελέγχου. Η πλειοψηφία των πολιτών είναι καλά αρνιά που δεν θέλουν ρίσκα ή ευθύνες, τους αρέσει να ακολουθούν οδηγίες και να συμμορφώνονται με όλα όσα τους λένε. Ο ποιμένας είναι καλός και θέλει το καλό του ποιμνίου: αυτό, δυστυχώς, πιστεύουν οι άνθρωποι και η καθημερινή εμπειρία της αδικίας, της αλαζονείας και του αυταρχισμού έχει μικρή αξία. Τα μαύρα πρόβατα – όσοι δεν πάσχουν από γνωστική ασυμφωνία και λένε τα πράγματα με το όνομά τους – αποτελούν μια μειονότητα που είναι εύκολο να ποινικοποιηθεί και να θεωρηθεί υπεύθυνη για οποιοδήποτε πρόβλημα. Ο μηχανισμός είναι αρχαίος: ο αποδιοπομπαίος τράγος αναγνωρίζεται, χτυπιέται εν μέσω της αγαλλίασης του πλήθους και η κοινότητα συσπειρώνεται γύρω από τους ηγέτες της. Συνέβη στον καημένο τον Ρέντσο στους Οι Αρραβωνιασμένοι κατά τη διάρκεια της εξέγερσης στο Μιλάνο: οι Ισπανοί έψαχναν για «έναν ένοχο καλό άνθρωπο» για να κατηγορήσουν και αυτός έκανε τους ανθρώπους να ξεχάσουν την έλλειψη ψωμιού ενάντια στην οποία είχε επαναστατήσει ο πληθυσμός.
Η μεγαλύτερη δυσκολία για τα μαύρα πρόβατα είναι η αδυναμία να πείσουν τα πρόβατα για τη μοίρα τους, επειδή το πρόβλημα που πρέπει να ξεπεραστεί είναι η γνωστική ασυμφωνία. Όταν κάποιος έχει μια βαθιά ριζωμένη πεποίθηση (δεν έχει μικρή σημασία αν χειραγωγείται και κατευθύνεται από έξω), έχει μικρή αξία να του παρουσιαστούν στοιχεία εναντίον της. Ακόμα κι αν είναι αδιαμφισβήτητα, δεν γίνονται δεκτά. Προσπαθήστε να πείσετε τους ψυχαναγκαστικούς χρήστες πιστωτικών καρτών ότι δεν είναι πλέον κύριοι των χρημάτων τους, ότι κάποιος έχει εξουσία πάνω στον μισθό τους, ότι μπορεί -για διάφορους λόγους- να τους μπλοκάρει και ότι μέσω των καρτών παρακολουθεί, ελέγχει και καθορίζει την κατανάλωσή μας. Οι πιο ευγενικοί θα υποστηρίξουν ότι είναι εύκολο στη χρήση, οι άλλοι θα σας κοιτάξουν με οίκτο, αφού έχετε διώξει ενοχλητικά τις αμφιβολίες που έχετε υπονοήσει.
... Η γνωστική ασυμφωνία είναι ο μεγάλος εχθρός των επαναστατών. Το ποίμνιο οδηγείται στη σφαγή, αλλά τα πρόβατα δεν θέλουν να το μάθουν ούτε να το δουν. Στην περίπτωση της επιδημίας, οι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν τον τρόμο που τους έχει ενσταλάξει. Οι συλλογικές ψυχώσεις είναι εύκολο να πυροδοτηθούν: απλώς ακολουθήστε την ανθρώπινη φύση και δράστε με βάση τους φόβους, οι οποίοι πρέπει να έχουν μια βάση στην αλήθεια για να γίνουν πιστευτοί. Τα αντίδοτα; Η συνήθεια της αμφιβολίας, η υιοθέτηση της κριτικής σκέψης και της ηθικής αντοχής, πολύ δύσκολες αν δεν υποστηρίζονται από ένα πνευματικό όραμα. Η βοήθεια προέρχεται από σπουδαίες προσωπικότητες του παρελθόντος.
Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, για παράδειγμα, έτρεφε πάντα μεγάλη συμπόνια για τους ανθρώπους και τα βάσανά τους, αλλά γνώριζε ότι ο άνθρωπος δεν είναι καλός εκ φύσεως. Αφημένος στον εαυτό του, στερημένος από την υπερβατικότητα, χάνει τον σεβασμό του για τους άλλους και γίνεται ξανά αρπακτικό ζώο. Στην εποχή του, ο θετικισμός και ο επιστημονισμός ήταν σε άνοδο, οι οποίοι αντιμετώπιζαν τον άνθρωπο ως αντικείμενο, μια μηχανή που έπρεπε να αναλυθεί και να περιοριστεί σε αυστηρά βιολογικούς όρους. Η συνέπεια είναι η ανυπολόγιστη δύναμη των ειδικών και η παιδική πίστη –που παρουσιάζεται ως λογική– ότι υπάρχει μια τεχνική και επιστημονική λύση για τα πάντα. Σήμερα είναι το εμβόλιο, αύριο το ρομπότ, μεθαύριο ο «επαυξημένος» άνθρωπος, υβριδισμένος με τη μηχανή. Το σμήνος παρακολουθεί μαγεμένο μέσα στο σκοτάδι που γίνεται πίσσα σκοτάδι και χειροκροτεί: ο δρόμος προς τον ολοκληρωτισμό έχει χαραχθεί.
Ο άνθρωπος, μας πείθουν, είναι ένα απλό και καλό ον. Ο Ντοστογιέφσκι βίωσε στην κακομεταχείριση της αιχμαλωσίας του στη Σιβηρία πόσο ψευδές ήταν αυτό. Η ηθική ποιότητα κάθε ανθρώπου δοκιμάζεται όταν μπορεί να ασκήσει λίγη δύναμη. Η απανθρωπιά του πολέμου όλων εναντίον όλων δείχνει τη δηλητηριώδη δύναμή της. Διαίρει και βασίλευε: παλιό κρασί για καινούργια βαρέλια. Στο όνομα της «ευκολίας» έχουν πάρει τον έλεγχο των χρημάτων μας – εν αναμονή της τελικής απαλλοτρίωσης, κατά την οποία «δεν θα έχουμε τίποτα και θα είμαστε ευτυχισμένοι», ένα τρομερό παράδειγμα γνωστικής ασυμφωνίας.
Έχουν πάρει τον έλεγχο των σωμάτων μας και έχουν ολοκληρώσει τον έλεγχο του μυαλού μας, το οποίο έχει γίνει τά μεγάφωνα της Κυριαρχίας. Πάνω απ' όλα, μια ψεύτικη και λανθασμένη θεά, η Επιστήμη, της οποίας τα όρια είναι κινητά και τα συμπεράσματα ποικίλλουν ανάλογα με τα ενδιαφέροντα. Οι κυβερνήσεις δεν γνωρίζουν πως να επιβάλουν τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, επομένως έχουν δημιουργήσει ένα πλαίσιο που αναγκάζει τους ανθρώπους να κάνουν το εμβόλιο ή να καταδικαστούν στη σύγχρονη εκδοχή της καμπάνας που ανήγγειλε τους λεπρούς. Το ίδιο ισχύει και για όλα όσα θέλει η εξουσία: με εξωφρενική ευκολία καταφέρνει να μας κάνει να πιστέψουμε το αντίθετο από αυτό που βλέπουμε και βιώνουμε από πρώτο χέρι. Η γνωστική ασυμφωνία του σκλάβου που βλέπει τις αλυσίδες και δεν προσπαθεί να τις σπάσει.
Ένα περαιτέρω παράδειγμα είναι η ικανότητα της εξουσίας να μας κάνει να αποδεχτούμε ένα σύστημα κανόνων βάσει του οποίου ορισμένες ιδέες, προτιμήσεις, προθέσεις, συναισθήματα –που αποφασίζονται από αυτές, κρίνονται από αυτές– καθίστανται παράνομα, ποινικά αδικήματα. Σκεφτείτε την απίστευτη κατηγορία του «ρητορικού μίσους», η οποία είναι τόσο χρήσιμη για την ποινικοποίηση της διαφωνίας. Θα υπήρχε ανάγκη για έναν νέο Κάτωνα, τον περήφανο Ρωμαίο γερουσιαστή και φύλακα του δημοκρατικού πνεύματος και του mos maiorum, της παραδοσιακής ηθικής. Τα έθιμα αποτελούσαν το θεμέλιο της ηθικής: η αίσθηση του πολίτη, η ευσέβεια, η στρατιωτική ανδρεία, η λιτότητα και ο σεβασμός των κανόνων που δοκιμάστηκαν με την πάροδο του χρόνου. Το 167 π.Χ. εκφώνησε έναν λόγο στη Γερουσία, τον Pro Rhodiensibus, Υπέρ των Ροδίων. Η Ρώμη ήθελε να κηρύξει τον πόλεμο στο ελληνικό νησί, το οποίο είχε υπογράψει συνθήκη φιλίας με τη Μακεδονία. Η Ρόδος δεν έκανε τίποτα εναντίον της Ρώμης ούτε βοήθησε τη Μακεδονία: ο Κάτωνας παρενέβη για να την υπερασπιστεί δηλώνοντας ότι οι πράξεις μπορούν να τιμωρηθούν, όχι οι σκέψεις.
... Σήμερα, κάθε αντιφρονών είναι Ρόδιος χωρίς την υπεράσπιση του Κάτωνα. Το κακό καταπολεμάται με παιδεία και πολιτισμό κοιτάζοντάς το κατάματα, όχι αλλάζοντας το όνομά του. Το να αντιστρέφουμε το καλό και το κακό, την κακία και την αρετή, το να αποκαλούμε την απαγόρευση ελευθερία, το να αποκαλούμε αυτό που δεν μας αρέσει μίσος ή το να πείθουμε τους άλλους ότι το χιόνι είναι μαύρο δεν είναι γνωστική ασυμφωνία, αλλά έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Η αλεπού του Ησίοδου έλεγε ψέματα. λένε ψέματα και διδάσκουν στις αλεπούδες που βρίσκονται στην εξουσία να ψεύδονται.