1. Όνοµα και έννοια της φιλοσοφίας
Η λέξη φιλοσοφία απαντά στη γραπτή ελληνική παράδοση σποραδικά κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Παράγεται από το ρήμα φιλοσοφώ και σημαίνει «αγάπη για τη σοφία» (φίλος + σοφία). Η λέξη σοφία απαντά για πρώτη φορά στον Όμηρο και στον Ησίοδο και σημαίνει ικανότητα στο οποιοδήποτε επάγγελμα ή σε οποιαδήποτε τέχνη, όπως του ναυπηγού ή του ποιητή. Ο σοφός ή σοφιστής προηγείται του φιλοσόφου και είναι σύμβολο επινοητικότητας, άνθρωπος με πολιτική δράση ή νομοθέτης (Επτά Σοφοί). Γενικότερα, σοφία σήμαινε ενδιαφέρον για τη γνώση αλλά και φρόνηση, ορθή κρίση για διάφορα πράγματα στη ζωή ή ακόμη ικανότητα για να λαμβάνει κάποιος πρακτικές αποφάσεις. Λέγεται ότι ο Ηρόδοτος χρησιμοποίησε πρώτος το ρήμα φιλοσοφεῖν αναφερόμενος στα ταξίδια που έκανε ο Σόλων, αναζητώντας τη γνώση, για να ικανοποιήσει την περιέργειά του. O Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που ονόμασε τον εαυτό του φιλόσοφο, με την έννοια του ανθρώπου που αγαπά τη γνώση. Η φιλοσοφία γεννιέται στην Ιωνία κατά τον 6ο αιώνα π.X., όταν ένας νέος ορθολογικός τρόπος εξήγησης του κόσμου χρησιμοποιείται από μια ομάδα στοχαστών, τους Προσωκρατικούς. Ο Αριστοτέλης θα αποδώσει τον τίτλο του φιλοσόφου στους προσωκρατικούς φιλοσόφους Θαλή, Αναξίμανδρο και Αναξιμένη και θα συνδέσει τη φιλοσοφία με τον ορθολογικό τρόπο εξήγησης της πραγματικότητας.
2. Αρχή της φιλοσοφίας
Η φιλοσοφία κατά τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη είναι στάση απορίας και θαυμασμού απέναντι στον κόσμο και στα φαινόμενά του. Ταυτίζεται με τη θεωρία, δηλαδή τη χωρίς ιδιοτέλεια μελέτη του είδους των πραγμάτων (θεωρίης ἕνεκεν) και δεν έχει σχέση με την πρακτική γνώση. Η φιλοσοφία, ως τεχνικός όρος για μια ορισμένη πνευματική δραστηριότητα, δηλώνει τη μεθοδική εργασία του πνεύματος για θεωρητική γνώση, αλλά και τη διδαχή για τον σωστό τρόπο ζωής. Ο φιλόσοφος είναι ο άνθρωπος που αναζητεί την ουσία των πραγμάτων, αλλά και αυτός που θεμελιώνει μια τέχνη του βίου, δηλαδή έναν τρόπο ζωής.
3. Η σηµασία της φιλοσοφίας στη ζωή του ανθρώπου
Στην καθημερινή γλώσσα φιλοσοφία σημαίνει την προσωπική στάση των ανθρώπων απέναντι στα καθημερινά προβλήματα, αλλά και στις δυσκολίες της ζωής. Eρωτήματα, όπως «Aπό πού ερχόμαστε;», «Tι είμαστε;», «Πού πηγαίνουμε;» απασχολούν συνεχώς τους ανθρώπους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και σε αυτά επιχειρούν να απαντήσουν οι φιλόσοφοι. Η φιλοσοφία ασχολείται επίσης με ερωτήματα, όπως «Τι μπορώ να ξέρω;», «Τι μπορώ να ελπίζω;», «Τι οφείλω να κάνω;». Σε αυτά τα ερωτήματα οι φιλόσοφοι προσπαθούν να απαντήσουν με το να αναχθούν από το συγκεκριμένο και το επιμέρους (=ξεχωριστό) στο γενικό και το αφηρημένο, σε μια προσπάθεια να συλλάβουν (=καταλάβουν) το νόημα του κόσμου στο σύνολό του και να διατυπώσουν (=λέω, εκφράζω) μια θεωρία για τον άνθρωπο και τη ζωή.
Η φιλοσοφία στηρίζεται στον διάλογο, στην κριτική σκέψη (=είναι η ικανότητα να αξιολογείς και να αναλύεις πληροφορίες, γεγονότα και απόψεις με λογική, αντικειμενικότητα και προσοχή) και στην πνευματική ελευθερία. Είναι ένας αδιάκοπος προβληματισμός και διδάσκει στον άνθρωπο να θέτει ερωτήματα, να αγαπάει την αλήθεια, να προσπαθεί να διαπλάσει τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του. O προβληματισμός αυτός διαμορφώνεται από τους φιλοσόφους, των οποίων οι διαφορετικές αντιλήψεις και θεωρίες εντάσσονται στην ιστορία της φιλοσοφίας που είναι ιστορία των ιδεών, ιστορία των φιλοσοφικών λόγων και συστημάτων.
5. Προβλήµατα και κλάδοι της φιλοσοφίας
Η εξέταση της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, όπως αυτή εξελίσσεται από τον 6ο αιώνα π.Χ. μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα, δηλαδή μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ., φανερώνει ότι οι αρχαίοι φιλόσοφοι στοχάστηκαν γύρω από ποικίλα προβλήματα, που συνδέονται με τη μεταφυσική, τη φυσική, τη λογική και τη γλώσσα, τη γνωσιολογία, την ηθική, την πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία. Aυτά τα προβλήματα μπορούμε να τα διακρίνουμε σε θεωρητικά και πρακτικά.
Θεωρητικά προβλήματα αποκαλούμε όσα συνδέονται με τη θεωρία, τη φιλοσοφική δηλαδή έρευνα, και με τη διερεύνηση προβλημάτων που αφορούν τον κόσμο, τον άνθρωπο και τον θεό.
Με τις αρχές και την ερμηνεία του κόσμου και του όντος ασχολείται η μεταφυσική ή οντολογία. Τα προβλήματα που θέτει η γνώση της φύσης αποκαλούνται κοσμολογικά ή φυσικά. Τα προβλήματα που ανακύπτουν από ερωτήματα σχετικά με τα όρια της γνώσης και τη σχέση της με την πραγματικότητα εξετάζει η θεωρία της γνώσης, η γνωσιολογία. H λογική επεξεργάζεται μεθόδους κατάλληλες, ώστε να μπορέσει κάποιος να διακρίνει το σωστό, χρησιμοποιώντας τη λογική σκέψη, και προσδιορίζει τους νόμους, τις αρχές και τους κανόνες που οφείλει να ακολουθεί όποιος αναζητεί την αλήθεια.
Πρακτικά προβλήματα αποκαλούμε όσα συνδέονται με τη σκόπιμη πράξη ή δραστηριότητα του ανθρώπου. Τα πρακτικά προβλήματα εξετάζουν η ηθική φιλοσοφία, με την οποία συνδέεται η κοινωνική φιλοσοφία, αφού κάθε ανθρώπινη πράξη συνδέεται με την κοινωνία, καθώς και η πολιτική φιλοσοφία.
Η ηθική, στην κοινή χρήση του όρου, συνδέεται με τα ήθη, δηλαδή τα καθιερωμένα πρότυπα συμπεριφοράς που έχουν επικρατήσει σε μια κοινωνία, είτε από παράδοση είτε με τη σιωπηρή συμφωνία μεταξύ των μελών της. Η ηθική, ως κλάδος της φιλοσοφίας, αποτελεί τη στοχαστική μελέτη ορισμένων αξιών που αφορούν την ανθρώπινη συμπεριφορά και τους κανόνες που την διέπουν σ' ένα κοινωνικό σύνολο. Προσπαθεί να ορίσει το κριτήριο της ορθής πράξης, να εξετάσει τη φύση των ηθικών κρίσεων και επιχειρεί την επίλυση πρακτικών ηθικών προβλημάτων.
Η πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία εξετάζει τους κανόνες, που πρέπει να διέπουν μία οργανωμένη πολιτική κοινωνία, και ασχολείται με την πολιτική οργάνωση του κράτους, τη νομιμότητα της πολιτικής εξουσίας, τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών, την ιδιοκτησία, την οργάνωση του κράτους, τα πολιτεύματα, τους νόμους και τους θεσμούς, καθώς και με την πολιτική συμπεριφορά ατόμων και κοινωνικών ομάδων.