Η εκπαίδευση στη Μ. Ασία

    Τα σχολεία της Μ. Ασίας χωρίζονταν σε κοινοτικά και ιδιωτικά. Το κοινοτικό σχολείο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης παρουσιάζει τις μορφές: Αρρεναγωγείο, Παρθεναγωγείο, Νηπιαγωγείο. Το 19^ο αι. εφαρμόστηκε μάλιστα η αλληλοδιδακτική μέθοδος για πάνω από 50 χρόνια καθώς και η συνδιδακτική μέθοδος στα μικτά σχολεία της Σμύρνης. Ακολουθούσε το  ελληνικό σχολείο τριετούς φοίτησης. Τα αλληλοδιδακτικά σχολεία καταργούμενα σιγά – σιγά αντικαθίσταντο από τις αστικές σχολές, που συνήθως ήταν επτατάξιες. Αυτές αποτελούσαν ένα αυτοτελή παιδευτικό κύκλο μαθημάτων, που αποσκοπούσε στην παροχή ωφέλιμων γνώσεων, την κατάρτιση γραμματισμένων ανθρώπων των κοινοτήτων για τη διοίκησή τους (δημογερόντων, εφόρων, επιτρόπων, γραμματέων Μητροπόλεων) και τη δημιουργία ικανών προσώπων για το μικρεμπόριο, για την καλύτερη καλλιέργεια των κτημάτων και την αποδοτικότερη εξάσκηση των λοιπών πρακτικών επαγγελμάτων. Σκοπός των παρθεναγωγείων εξάλλου ήταν η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας από τα κορίτσια για την πληρέστερη ένταξή τους στην εθνική κοινότητα του μικρασιατικού ελληνισμού, η ανάγκη της γνωριμίας ενός γλωσσικού οργάνου για την αλληλογραφία με τους μακριά από την πατρίδα ξενιτεμένους συνήθως συζύγους τους, η δυνατότητα να παρακολουθήσουν και να βοηθούν τη μόρφωση και την αγωγή των παιδιών τους αργότερα, η μετάδοση γνώσεων υγιεινής, καθαριότητας, μαγειρικής, ραπτικής, κοπτικής, κεντημάτων κλπ.

       Στις έδρες των μητροπόλεων, στις μεγάλες πόλεις, σε φημισμένα μοναστήρια ή στο κέντρο μεγάλων αγροτικών συνοικισμών είχαν ιδρυθεί κεντρικές σχολές ή κοινοβιακά σχολεία  με οικοτροφεία. Οι κεντρικές σχολές είχαν ολόκληρο ελληνικό σχολείο και τάξεις ή και πλήρες γυμνάσιο. Μετά τον κύκλο των μαθημάτων των ελληνικών σχολείων ή των ολοκληρωμένων αστικών σχολών υπήρχε το Γυμνάσιο, όπου δίδασκαν πτυχιούχοι του πανεπιστημίου Αθηνών ή ευρωπαϊκών πανεπιστημίων ή απόφοιτοι ιερατικών σχολών. Όταν συμπλήρωναν τις τρεις πρώτες γυμνασιακές τάξεις, σχηματιζόταν το ημιγυμνάσιο. Ακόμη  υπήρχαν στη Μ. Ασία ιερατικές σχολές, που ιδρύθηκαν για να μορφώνουν ιερείς και δασκάλους για τις ελληνικές κοινότητες όλης της Ανατολής, νυχτερινές σχολές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και πλήθος από επαγγελματικά σχολεία καθώς και ορφανοτροφεία, που είχαν ιδρυθεί σε πόλεις, επαρχιακά κέντρα και μοναστήρια της Μ. Ασίας μέσα στα οποία λειτουργούσαν δημοτικά σχολεία για την παροχή στοιχειωδών γνώσεων στα ορφανά.

Πέρα από την καχυποψία και την εχθρότητα των Τούρκων, στον τομέα της εκπαίδευσης οι Έλληνες Μικρασιάτες είχαν να αντιμετωπίσουν και την οργανωμένη προσπάθεια ταγμάτων της Καθολικής και Προτεσταντικής Εκκλησίας που, με πρόσχημα τη στήριξη των Ευρωπαίων που εγκαταστάθηκαν εκεί βάσει των διομολογήσεων, συστηματικά επιχειρούσαν τον προσηλυτισμό νέων ανθρώπων στα δικά τους δόγματα με την ίδρυση ξένων σχολείων και την προσφορά πλήθους παροχών, ειδικά σε εξαθλιωμένους χριστιανικούς πληθυσμούς.

Τέλος τη μεγάλη εκπαιδευτική κίνηση στη Μ. Ασία συντηρούσαν οι εκεί ελληνικές κοινότητες, ποικίλοι φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι του τόπου και ελληνικών παροικιών του εξωτερικού και κάποιες υποτροφίες του ελληνικού κράτους. Με την άνοδο όμως των σοβινιστών Νεότουρκων και στη διάρκεια του Α΄ παγκοσμίου πολέμου η λειτουργία των σχολείων γίνεται προβληματική. Τα ελληνικά σχολεία κλείνουν το ένα μετά το άλλο, πολλοί φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι διαλύονται, δάσκαλοι διώκονται ενώ το ιδρυμένο από τον Ελευθέριο Βενιζέλο Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη, που είχε προγραμματιστεί να λειτουργήσει από τον Σεπτέμβριο του 1922 υπό την ηγεσία του διεθνούς φήμης καθηγητή Κων/νου Καραθεοδωρή, καταστράφηκε.

Τα κυριότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα ήταν:                                                                                                       

Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης (1733)

Ομήρειο Παρθεναγωγείο Σμύρνης (1881)

Κεντρικό Παρθεναγωγείο  Αγίας Φωτεινής Σμύρνης (1830)

Ελληνικόν Παιδαγωγείον Σμύρνης (1851)

Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης (1809), με πνευματικό ηγέτη τον Αδαμάντιο Κοραή

Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον Ικονίου

Φροντιστήριο της Τραπεζούντας

Φροντιστήριο της Αργυρούπολης

Λύκειο Γουμεράς

Ημιγυμνάσιο Κερασούντας

Γυμνάσιο Αμισού

Κολέγιο Ανατόλια Μερζιφούντας

Ακαδημία Κυδωνιών, Αϊβαλί (1800)

Σχολές Μονής Ταξιαρχών στην Καισάρεια

Αστική Σχολή Προκοπίου

Αστική Σχολή Αττάλειας

Ιωνικό Ελληνικό Πανεπιστήμιο Σμύρνης

Ιωακείμειο Παρθεναγωγείο Κων/πολης