Η μάγισσα [Δημοτικό τραγούδι]

[https://latistor.blogspot.com/2015/10/blog-post_25.html]

Μάθημα: Νέα Ελληνική Λογοτεχνία Τάξη:

Α΄ Ενότητα: «Τα φύλα στη Λογοτεχνία»

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Η μάγισσα

Μαύρα μου χελιδόνια απ’ την έρημο,

κι άσπρα μου περιστέρια της ακρογιαλιάς,

αυτού ψηλά που πάτε κατ’ τον τόπο μου,

μηλιά ’χω στην αυλή μου και κονέψετε,

και πείτε της καλής μου, της γυναίκας μου:

Θέλει καλόγρια ας γίνει, θέλει ας παντρευτεί,

θέλει τα ρούχα ας βάψει, μαύρα να ντυθεί,

να μη με παντυχαίνει, μη με καρτερεί.

Τι εμένα με παντρέψαν δω στην Αρμενιά,

και πήρα Αρμενοπούλα, μάγισσας παιδί,

οπού μαγεύει τ’ άστρη και τον ουρανό,

μαγεύει τα πουλάκια και δεν απετούν,

μαγεύει τα ποτάμια και δεν τρέχουνε,

τη θάλασσα μαγεύει και δεν κυματεί,

μαγεύει τα καράβια και δεν αρμενούν,

μαγεύει με κι εμένα και δεν έρχομαι.

Όντας κινάω για νά ’ρθω, χιόνια και βροχές,

κι όντας γυρίζω πίσω, ήλιος ξαστεριά.

Σελλώνω τ’ άλογό μου, ξεσελλώνεται,

ζώνομαι το σπαθί μου και ξεζώνεται,

πιάνω γραφή να γράψω και ξεγράφεται.

(Νικολάου Πολίτου, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, 1914)

κονεύω: διαμένω προσωρινά κάπου

αντυχαίνω: περιμένω

απετούν: πετούν

********************

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α1. Να καταγράψετε τα πρόσωπα της αφήγησης. (9 μονάδες)

Τα πρόσωπα της αφήγησης είναι τα ακόλουθα:

Ποιητικό υποκείμενο και αφηγητής της ιστορίας είναι ο νεαρός ήρωας που βρίσκεται παντρεμένος στην Αρμενία μακριά από τη γυναίκα του.

Η κόρη της μάγισσας που γίνεται γυναίκα του ήρωα με τη βοήθεια της μαγείας.

Η γυναίκα του νέου, που δεν γνωρίζει ακόμη την τύχη του συζύγου της.

Προσωποποιημένα παρουσιάζονται τα χελιδόνια και τα περιστέρα, τα οποία καλούνται από τον ήρωα να μεταφέρουν στη γυναίκα του την είδηση για τον γάμο του στην ξενιτιά.

α2. Πώς προσδιορίζεται ο χρόνος και ο χώρος μέσα στο ποίημα; Να επισημάνετε τις συγκεκριμένες φράσεις. (8 μονάδες)

Στο ποίημα οι προσδιορισμοί χρόνου είναι ελάχιστοι και κυρίως έμμεσα δοσμένοι, όπως για παράδειγμα η αναφορά στην αποδημία των χελιδονιών (Μαύρα μου χελιδόνια απ’ την έρημο... αυτού ψηλά που πάτε κατ’ τον τόπο μου), που μπορεί να τοποθετήσει τη δράση του ποιήματος στους μήνες την άνοιξης, όταν τα χελιδόνια φεύγουν από την Αφρική και κατευθύνονται προς τις μεσογειακές περιοχές.

Μπορούμε, πάντως, να διακρίνουμε τις χρονικές διαφοροποιήσεις στα επιμέρους επεισόδια του ποιήματος. Έχουμε, έτσι, το μελλοντικό χρόνο σε σχέση με το τι θα επιλέξει η γυναίκα του νέου να κάνει, εφόσον αυτός δεν θα επιστρέψει πια κοντά της (Θέλει καλόγρια ας γίνει, θέλει ας παντρευτεί). Εντοπίζουμε τον παρελθοντικό χρόνο στην αναφορά του ήδη συντελεσμένου γάμου του νέου (Τι εμένα με παντρέψαν δω στην Αρμενιά, και πήρα Αρμενοπούλα). Ενώ, προκειμένου να δοθεί η αίσθηση της διαρκούς μαγικής δύναμης της γυναίκας, αλλά και των συνεχιζόμενων προσπαθειών του ήρωα να ξεφύγει από το χώρο της ξενιτιάς επιλέγεται παροντικός χρόνος (μαγεύει τα πουλάκια και δεν απετούν... / Σελλώνω τ’ άλογό μου, ξεσελλώνεται).

Σε ό,τι αφορά τον χώρο υπάρχει μόνο ένας σαφής προσδιορισμός, καθώς ο αφηγητής δηλώνει πως τον πάντρεψαν στην Αρμενία (Τι εμένα με παντρέψαν δω στην Αρμενιά). Ενώ, η δική του πατρίδα δηλώνεται με μια αόριστη αναφορά (αυτού ψηλά που πάτε κατ’ τον τόπο μου). Έχουμε, επίσης, μια ειδικότερη παρατήρηση για το σπίτι του ήρωα (μηλιά ’χω στην αυλή μου και κονέψετε).

α3. Να αναφέρετε με στοιχεία του κειμένου σε ποιους απευθύνεται ο αφηγητής. (4 μονάδες) Να σχολιάσετε την επιλογή του αυτή. (4 μονάδες)

Μαύρα μου χελιδόνια απ’ την έρημο,

κι άσπρα μου περιστέρια της ακρογιαλιάς,

αυτού ψηλά που πάτε κατ’ τον τόπο μου

Ο αφηγητής επιλέγει να απευθύνει την έκκλησή του στα μαύρα χελιδόνια που έρχονται από την έρημο και στα άσπρα περιστέρια της ακρογιαλιάς. Επιλέγει, δηλαδή, να ζητήσει από τα πουλιά να μεταφέρουν στη γυναίκα του το μήνυμα για τον νέο του γάμο, μιας κι ο ίδιος όσες φορές κι αν προσπάθησε να φύγει από την Αρμενία δεν τα κατάφερε. Τα αποδημητικά πουλιά, που κατευθύνονται προς τη μεσογειακή πατρίδα του, θα μπορέσουν πιθανώς να κάνουν ό,τι ο ίδιος αδυνατεί.

Ας σημειωθεί, βέβαια, πως στη δημοτική ποίηση είναι σύνηθες να εξανθρωπίζονται πουλιά και ζώα, τα οποία αποκτούν τη δυνατότητα να μιλούν στους ανθρώπους, μεταφέροντάς τους μηνύματα κι ειδήσεις ή θρηνώντας μαζί τους κ.ά. Ό,τι, άρα, μοιάζει ως παράδοξη προσδοκία του ήρωα -η μεταφορά της είδησης με τη συνδρομή των πουλιών-, στον ιδιαίτερο κόσμο της δημοτικής ποίησης αποτελεί μια εφικτή πραγματικότητα.

β1. Ποια εικόνα σχηματίζουμε για τη γυναίκα του ήρωα και ποια για τη γυναίκα- μάγισσα που τον κρατάει στην ξενιτιά; (10 μονάδες) Πώς εξηγείτε τον σχηματισμό των δύο αυτών διαφορετικών στερεοτύπων; (5 μονάδες)

Η γυναίκα του ήρωα, η καλή του, όπως τη χαρακτηρίζει, βρίσκεται χωρίς εκείνον στην πατρίδα, μη γνωρίζοντας τίποτε για την τύχη του, να τον περιμένει καρτερικά. Παρά το γεγονός ότι η απουσία του θα μπορούσε να σημαίνει πως εκείνος είναι ακόμη και νεκρός, η γυναίκα του τον περιμένει υπομονετικά, χωρίς να αλλάζει τίποτα στη ζωή της, εφόσον σε ό,τι την αφορά εκείνος είναι ζωντανός και είναι πάντοτε ο σύζυγός της.

Η γυναίκα-μάγισσα παρουσιάζεται ως υπερβολικά ισχυρή, εφόσον μπορεί να έχει υπό τον έλεγχό της κάθε ζωντανό πλάσμα, μεταξύ αυτών και τον ήρωα, αλλά και όλα τα στοιχεία της φύσης. Ο ήρωας δεν δίνει για εκείνη κάποιον αξιολογικό χαρακτηρισμό, πέρα από το γεγονός ότι βρίσκεται εξαναγκαστικά εκεί εξαιτίας των μαγικών της δυνάμεων, γεγονός που υποδηλώνει πως η γυναίκα αυτή δεν έχει τον αναγκαίο σεβασμό απέναντι στις επιθυμίες του άντρα που έχει καθηλώσει στη χώρα της. Αδιαφορεί για το γεγονός ότι αυτός έχει δική του οικογένεια στην πατρίδα του και τον εμποδίζει με κάθε τρόπο, όταν αυτός επιχειρεί να φύγει από την Αρμενία. Πρόκειται, άρα, για μια γυναίκα που εκμεταλλεύεται τις δυνάμεις της προκειμένου να επιτύχει τους ιδιοτελείς σκοπούς της.

Το στερεότυπο της απόλυτα πιστής συζύγου που περιμένει τον άνδρα της, για όσο καιρό κι αν αυτός λείπει, χωρίς να προχωρά τη δική της ζωή, αποτελούσε σε μεγάλο βαθμό μια επιβεβλημένη κατάσταση για τις γυναίκες παλαιότερων εποχών. Οι γυναίκες, άλλωστε, βρίσκονταν υπό το διαρκή έλεγχο του κοινωνικού τους περίγυρου, οπότε δεν είχαν τη δυνατότητα να αψηφήσουν τη συζυγική τους ταυτότητα, χωρίς να δεχτούν αυστηρές επικρίσεις. Η γυναίκα αυτή, επομένως, περιμένει καρτερικά, και θα μπορέσει να αλλάξει κάπως τη ζωή της, μόνο όταν θα λάβει την άδεια του συζύγου της, ο οποίος της δίνει μερικές εναλλακτικές επιλογές (νέος γάμος, χηρεία, μοναχικός βίος). Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως η γυναίκα βρισκόταν είτε υπό τον έλεγχο του πατέρα της είτε υπό τον έλεγχο του συζύγου της, και δεν είχε το δικαίωμα να λαμβάνει πρωτοβουλίες, ούτε για την ίδια της τη ζωή.

Το στερεότυπο της μάγισσας έχει προκύψει από τα ίδια δεδομένα καταπίεσης και ασφυκτικού ελέγχου των γυναικών. Εφόσον μόνο οι άνδρες είχαν τη δυνατότητα να λαμβάνουν αποφάσεις για τη μοίρα της οικογένειάς τους, οι γυναίκες έμεναν περιορισμένες στο ρόλο του εκτελεστή οδηγιών. Κλεισμένες στο σπίτι και ανήμπορες να αναλάβουν κατά δημόσιο τρόπο δράση, κατέφευγαν σε παρασκηνιακές ενέργειες και σε ό,τι θα μπορούσε να τους δημιουργήσει την ψευδαίσθηση έστω πως έχουν κάποιον έλεγχο πάνω στη ζωή τους. Τα μάγια προέκυψαν ακριβώς μέσα από αυτό το παρασκηνιακό πλαίσιο δράσης κι από τη διαρκή επιθυμία των γυναικών να λάβουν κι αυτές το δικαίωμα να επηρεάζουν καταστάσεις και ανθρώπους. Πατώντας στην αμάθεια, στο φόβο και στις προκαταλήψεις των ανθρώπων της εποχής τους, ορισμένες γυναίκες ισχυρίζονταν πως μπορούσαν να ελέγξουν τους άλλους με μαγικά ξόρκια, φίλτρα και κατάρες∙ στοιχεία που δεν απαιτούσαν ούτε σωματική ρώμη, μα ούτε και κοινωνική αναγνώριση, που αποτελούσαν τη βάση της ισχύος των ανδρών. Με όχημα το φόβο της άγνοιας, επομένως, στα παλαιότερα χρόνια βρήκαν την ευκαιρία κάποιες γυναίκες να διεκδικήσουν για τον εαυτό τους ένα μερίδιο δύναμης, εφόσον ο κόσμος τις αντιμετώπιζε με δέος και έτρεμε την οργή τους.

Ας προσεχθεί, βέβαια, πως η ισχυρότερη δύναμη των γυναικών, η ερωτική έλξη που ασκούσαν στους άνδρες, αποδιδόταν αρκετά συχνά σε παρέμβαση μαγείας, ιδίως όταν ο άνδρας-θύμα ήταν παντρεμένος ή συσχετιζόταν με μια γυναίκα που δεν βρισκόταν σε αντάξια για εκείνον κοινωνική θέση. Αφού ούτε η συνειδητή μοιχεία μπορούσε να γίνει αποδεκτή, αλλά ούτε κι ένας νέος άντρας να έλκεται από μία μεγαλύτερη γυναίκα ή ένας πλούσιος από μία φτωχή, η υποτιθέμενη παρέμβαση μαγείας προσέφερε μια βολική εξήγηση.  

β2. Να αναφέρετε τις επιλογές που έχει η γυναίκα του ήρωα. (5 μονάδες). Να επισημάνετε τις δυνάμεις που επηρεάζει η γυναίκα-μάγισσα. (5 μονάδες)

Η γυναίκα του αφηγητή, με βάση τις επιλογές που της προσφέρει, μπορεί είτε να αποσυρθεί σε κάποιο μοναστήρι και να γίνει καλόγρια, εφόσον δεν έχει πια έναν άνδρα κοντά της, είτε να ξαναπαντρευτεί, ώστε να μπορέσει να ενταχθεί και πάλι στην κοινωνία ως η σύζυγος κάποιου άλλου άνδρα και να δημιουργήσει μια νέα οικογένεια, είτε τέλος να βάψει τα ρούχα της μαύρα και να δηλώσει πως βρίσκεται σε χηρεία, γεγονός που θα της εξασφάλιζε το σεβασμό και την κατανόηση του κοινωνικού της περίγυρου.

οπού μαγεύει τ’ άστρη και τον ουρανό,

μαγεύει τα πουλάκια και δεν απετούν,

μαγεύει τα ποτάμια και δεν τρέχουνε,

τη θάλασσα μαγεύει και δεν κυματεί,

μαγεύει τα καράβια και δεν αρμενούν,

μαγεύει με κι εμένα και δεν έρχομαι.

Όντας κινάω για νά ’ρθω, χιόνια και βροχές,

κι όντας γυρίζω πίσω, ήλιος ξαστεριά.

Σελλώνω τ’ άλογό μου, ξεσελλώνεται,

ζώνομαι το σπαθί μου και ξεζώνεται,

πιάνω γραφή να γράψω και ξεγράφεται.

Η γυναίκα-μάγισσα είναι ικανή να μαγέψει τα αστέρια και τον ουρανό∙ μπορεί να μαγέψει τα πουλιά, ώστε να μην πετούν, τα ποτάμια να μην τρέχουν, τη θάλασσα, ώστε να μην κυματίζει και τα καράβια, ώστε να μην πλέουν. Μπορεί, συνάμα, να μαγεύει και τον αφηγητή, ώστε να μην μπορεί να επιστρέψει στην πατρίδα του. Όπως, μάλιστα, το περιγράφει ο ίδιος, κάθε φορά που ξεκινάει να φύγει αρχίζει να χιονίζει και να βρέχει, ενώ μόλις ματαιώνει το ταξίδι και γυρίζει πίσω ο ουρανός καθαρίζει κι ο ήλιος λάμπει. Κάθε φορά που σελώνει το άλογό του, αυτό ξεσελώνεται∙ κάθε φορά που ζώνεται το σπαθί του, αυτό ξεζώνεται και κάθε φορά που γράφει κάποιο γράμμα, αυτό ξεγράφεται, καθιστώντας έτσι αδύνατη κάθε του προσπάθεια να γυρίσει στην πατρίδα του ή να επικοινωνήσει έστω με τους δικούς του.