Τον Αύγουστο του 1949, ο Ελληνικός Εμφύλιος είχε σχεδόν τελειώσει. Οι τελευταίες μονάδες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος (ΔΣΕ), περίπου είκοσι χιλιάδες άνδρες, βρίσκονταν οχυρωμένες στην ορεινή περιοχή των ορών Γράμμος και Βίτσι, με ελάχιστες εφεδρείες στα αλβανικά χωριά Ερσέκα και Σελένιτσα. Οι αντάρτες αυτοί, παρ' όλα αυτά, αποτελούσαν σοβαρή απειλή για την Ήπειρο εάν δεν υποχωρούσαν στην Αλβανία. Έτσι, το Βασιλικό Επιτελείο με επικεφαλής το Στρατηγό Αλέξανδρο Παπάγο κατέστρωσε ένα σχέδιο τριών φάσεων για την κατάλυση αυτής της ισχυρής αντάρτικης ομάδας, την Επιχείρηση Πυρσός.
Ο ΔΣΕ, υπό τον Μάρκο Βαφειάδη και αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων τον Ταξίαρχο Σπύρο Παπαδημητρίου, ήλπιζε να εμπλέξει τον Ελληνικό Στρατό σε πόλεμο φθοράς, όπου θα μπορούσε έπειτα από συγκεκριμένο χρονικό διάστημα να επιτύχει ανεμπόδιστη υποχώρηση στη συμμαχική για τον ΔΣΕ Αλβανία. Ο ΔΣΕ διέθετε 6.500 μαχητές στον Γράμμο, 8.550 στο Βίτσι, 2500 διασκορπισμένους στη γύρω περιοχή και περίπου 3.000 ως εφεδρείες σε αλβανικό έδαφος. Διέθεταν επίσης 45 ορεινά πυροβόλα, 27 αντιαρματικά όπλα και 15 αντιαεροπορικά πυροβόλα.
Ο Εθνικός Στρατός, υπό τον Αντιστράτηγο Κωνσταντίνο Βεντήρη, διέθετε επτά μεραρχίες πεζικού, μία μεραρχία Ορεινών Καταδρομών, δύο ταξιαρχίες αρμάτων και δύο σμήνη μαχητικών. Σύνολο 150 ορεινά πυροβόλα, 200 άρματα μάχης, 50 μαχητικά τύπου Spitfire MkVb και από 150 έως 165 χιλιάδες άντρες. Στόχος ήταν η καθήλωση και περικύκλωση του ΔΣΕ, καθώς και η αποκοπή διόδων διαφυγής προς την Αλβανία.
Η Φάση Ι (Πυρσός Α') ξεκίνησε στις 2 Αυγούστου και τερματίστηκε στις 8. Επρόκειτο για παραπλανητικέ επιθέσεις στο όρος Γράμμος με σκοπό την καθήλωση των εκεί 6.500 μαχητών του ΔΣΕ και την αποκοπή του από το Βίτσι.
Η Φάση ΙΙ (Πυρσός Β') ξεκίνησε στις 10 Αυγούστου και τερματίστηκε στις 16. Εδώ το Β' Σώμα Στρατού επιτέθηκε στις θέσεις του ΔΣΕ στο Βίτσι, με σκοπό την κατάληψη της περιοχής και την αιχμαλωσία των ανταρτών. Παρά τις βαριές απώλειες, περίπου τα δύο τρίτα των μαχητών κατόρθωσαν να διαφύγουν στην Αλβανία.
Η Φάση ΙΙΙ (Πυρσός Γ') ξεκίνησε στις 24 Αυγούστου και τερματίστηκε στις 31. Έπειτα από μισό μήνα πολιορκίας, το Α' Σώμα Στρατού στον Γράμμο επιτέθηκε στις θέσεις του ΔΣΕ και κινήθηκε προς τα αλβανικά σύνορα, με σκοπό την απόφραξη όλων των διόδων προς την Αλβανία. Η επιχείρηση αυτή πέτυχε πλήρως, καθώς λιγότεροι από 2.000 μαχητές του ΔΣΕ διέφυγαν.
Με 256 νεκρούς και 1.336 τραυματίες, έναντι 1.182 νεκρών, 3.420 τραυματιών και 1.634 αιχμαλώτων του ΔΣΕ, ο Εθνικός Στρατός κατόρθωσε να διαλύσει το τελευταίο καταφύγιο του ΔΣΕ σε ελληνικό έδαφος και διασφάλισε την διάλυση του ΔΣΕ. Οι περίπου 8.000 που διέφυγαν στην Αλβανία επανενώθηκαν με τους υπόλοιπους στο Λεσκοβίκι, όπου και κατέθεσαν τα όπλα τους στις αλβανικές αρχές. Συνολικά, η Επιχείρηση Πυρσός ήταν μία σημαντική και απόλυτη νίκη για τον Εθνικό Στρατό, ενώ έθεσε τα θεμέλια του αντικομμουνισμού που επικράτησε στην Ελλάδα έως το 1981.
Πηγές:
Τ.Βουρνάς, "Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας", Κεφ. Ο Εμφύλιος
Richard Clegg, "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους 1770-2000"
Το Βήμα, "Γράμμος Βίτσι Αύγουστος 1949", άρθρο της 2ας Σεπτεμβρίου 1949