1.1 Ο σεβασμός
Ο σεβασμός είναι το θετικό συναίσθημα της αυτοεκτίμησης που έχει το άτομο για τον εαυτό του ή η εκτίμηση που δείχνει ένα άτομο για ένα άλλο πρόσωπο. Η λέξη σεβασμός παράγεται από το ρήμα σέβομαι. Στο λεξικό του Μπαμπινιώτη η σημασία του ρήματος είναι: Σέβομαι σημαίνει συμπεριφέρομαι με τρόπο που φανερώνει αναγνώριση της αξίας του άλλου.
Ο σεβασμός, αποτελεί ένα σπουδαίο κανόνα του κώδικα κοινωνικής συμπεριφοράς. Η σημασία του είναι μία από τις πιο σημαντικές θεμελιώδεις ηθικές αξίες. Δίνεται και λαμβάνεται. Περιμένουμε από τους άλλους να μας σέβονται ως αντάλλαγμα για το σεβασμό που δείχνουμε εμείς. Ο σεβασμός όμως έχει μια ιδιαιτερότητα, κερδίζεται. Δεν μπορεί να μετρηθεί ως ποσότητα, δεν μπορεί να αγοραστεί ούτε μπορείς να τον διαπραγματευτείς. Αν και χτίζεται με την πάροδο του χρόνου, εύκολα μπορεί να χαθεί σε μια στιγμή στις ανθρώπινες σχέσεις. Όσο και αν επιθυμούμε τον σεβασμό ή όσο και αν παρακαλέσουμε για αυτόν, μόνο οι άλλοι μπορούν να μας τον παραχωρήσουν ως αποτέλεσμα της δικής μας συμπεριφοράς. Ο καλύτερος τρόπος για κερδίσουμε τον σεβασμό των άλλων είναι με το να συμπεριφερόμαστε με τρόπο ηθικό και δίκαιο, προσφέροντας αγάπη και βοήθεια προς τον συνάνθρωπό μας.
Ο σεβασμός ξεκινά από μας για να γίνει σεβασμός προς τον άλλον, όποιος και να είναι, απ’ όπου και αν προέρχεται, όποια γλώσσα και αν μιλά, σε όποια θρησκεία και αν πιστεύει. Συνεπώς, σχετίζεται με την αντιμετώπιση του άλλου στη βάση κυρίως μιας ιδιότητας ή ενός ρόλου και απορρέει από καθιερωμένους κανόνες κοινωνικής διαβίωσης: για παράδειγμα, σεβόμαστε τους δασκάλους μας, τους γονείς μας ή τους ηλικιωμένους, τους γείτονες ή τους προϊσταμένους μας. Αποτελεί το είδος εκείνο της συμπεριφοράς που αντικατοπτρίζει αποδοχή παγιωμένων κοινωνικών ρόλων και σχέσεων. Ο σεβασμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων όλων επιβάλλεται από τον νόμο, το Σύνταγμα και τις δημοκρατικές αρχές και αξίες. Συγκεκριμένα, κατοχυρώνει τον σεβασμό στην αξία του ανθρώπου (άρθρο 2) και ορίζει ότι όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους χωρίς διακρίσεις (άρθρο 5).
1.2. Η ανεκτικότητα
Ανεκτικότητα είναι στάση ζωής και σημαίνει προθυμία να επιτρέπουμε στους ανθρώπους να σκέφτονται, να εκφράζονται και να δρουν ακόμη και με τρόπους οι οποίοι δεν μας βρίσκουν σύμφωνους. Είναι μια φιλελεύθερη αξία που δείχνει την ικανότητά μας να συνυπάρχουμε με τους άλλους σε μια πλουραλιστική κοινωνία. Ανεκτικότητα σημαίνει αποδοχή της διαφορετικότητας και των δικαιωμάτων του άλλου. Η λέξη προέρχεται από το ρήμα ανέχομαι κι εκφράζει αυτή ακριβώς τη διάθεση να σεβόμαστε τους άλλους και να μην περιορίζουμε τις δυνατότητες ή τις ελευθερίες, που τους δίνει ο νόμος ή η ίδια η φύση της ζωής. Ως έννοια πηγάζει από το παρελθόν και τις πλούσιες πηγές ανθρωπιστικής σοφίας των λαών της ανατολής, του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου, υπάρχει στο κήρυγμα αγάπης του χριστιανισμού κι εμπνέει όλα τα νεότερα στοχαστικά κοινωνικά κινήματα στο δυτικό κόσμο, όπως ο ουμανισμός της Αναγέννησης, η θρησκευτική Μεταρρύθμιση και ο Διαφωτισμός.
Η ανεκτικότητα προς τους διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς υπήρχε σε όλες τις μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες της ιστορίας, από την ανάγκη πολιτικής επιβίωσης και διοίκησης του αχανούς κράτους, αλλά και ειρηνικής συνύπαρξης ανθρώπων διαφορετικών εθνοτήτων. Από την αρχαία περσική αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών, με τις είκοσι σατραπείες, που ήταν αυτόνομες μεν, αλλά φόρου υποτελείς δε στον Μεγάλο Πέρση Βασιλέα, έως και την οθωμανική αυτοκρατορία, όπου συμβίωναν -με διακριτές ελευθερίες- διαφορετικές εθνότητες, όπως Έλληνες, Πόντιοι, Αρμένιοι, Αρβανίτες, Εβραίοι, Σέρβοι, Βλάχοι κ.ά. κάτω από την εξουσία της υψηλής Πύλης.
Τα πράγματα όμως άλλαξαν, όταν μετά τους εθνικούς αγώνες ανεξαρτησίας των περισσότερων λαών κατά τον 18ο-19ο αιώνα δημιουργήθηκαν τα νεότερα κράτη, τα οποία και οριστικοποίησαν τα σύνορά τους τον 20ο αιώνα, μετά τους δύο Παγκοσμίους πολέμους. Παράλληλα όμως με την ¨εθνική ιδέα¨ των λαών σφυρηλατήθηκε και το αίτημα της εθνικής κυριαρχίας, που θα πήγαζε από την εθνική ομοιογένεια ή και τη φυλετική ¨καθαρότητα¨ της σύνθεσης τους, οπότε οι κάθε λογής διαφορετικοί πληθυσμοί τέθηκαν στο περιθώριο και υφίσταντο διακρίσεις ή και συνεχείς διώξεις. Η διάδοση των ρατσιστικών θεωριών κατά τον 19ο αιώνα και η άνοδος του εθνικισμού-φασισμού κατά τον 20ο αιώνα με την επιβολή ολοκληρωτικών καθεστώτων, επέτειναν το αδιέξοδο στις σχέσεις διαφορετικών λαών, που συμβίωναν στο ίδιο κράτος προκαλώντας άλλοτε διώξεις, όπως πογκρόμ εναντίον Εβραίων και άλλοτε εμφύλιες συγκρούσεις, όπως στην πρώην Γιουγκοσλαβία.
1.3. Ο «Άλλος» – διαφορετικότητα
Η διαφορετικότητα είναι μια σύνθετη έννοια, η οποία δεν θα πρέπει να συγχέεται με την έννοια της ποικιλομορφίας. Συμπεριλαμβάνει την έννοια της κατανόησης, αποδοχής και προστασίας της πολυμορφίας των χαρακτηριστικών των ανθρώπων. Ο «Άλλος» είναι αυτός που διαφέρει σε θέματα κουλτούρας, εθνικότητας, θρησκείας, ηλικίας, γένους, σεξουαλικής ταυτότητας, σωματικών και πνευματικών χαρακτηριστικών, αξιών, μορφωτικού επιπέδου, κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου κ.ά. Έτσι, κατ’ επέκταση η διαφορετικότητα εμπεριέχει τις πρακτικές που αναγνωρίζουν, αποδέχονται τα διαφορετικά ποικίλα χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου. Αναγνώριση της διαφορετικότητας σημαίνει ότι όλοι έχουμε το δικαίωμα να μας φέρονται με σεβασμό και ευγένεια, υπάρχει ισότητα ευκαιριών, όλοι έχουμε το ίδιο δικαίωμα συμμετοχής, δικαίωμα στην Κοινωνική Ένταξη, να μας αποδέχονται έτσι όπως είμαστε και τέλος όλοι έχουμε το δικαίωμα να αναγνωριζόμαστε γι’ αυτό που είμαστε. Γενικά, θύματα των διακρίσεων μπορεί να είναι άτομα ή ομάδες ατόμων που θεωρούνται διαφορετικοί λόγω: της φυλής, του χρώματος, του φύλου, της ηλικίας, της γλώσσας, της θρησκείας, των πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, της εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης, της περιουσιακής κατάστασης, του τόπου γέννησης, της αναπηρίας, του σεξουαλικού τους προσανατολισμού.
2. Η αξία του σεβασμού του «άλλου» και της ανεκτικότητας
Η αξία του σεβασμού στη διαφορετικότητα και της ανεκτικότητας είναι αδιαμφισβήτητη. Κι αυτό γιατί διαφυλάσσει την πνευματική ελευθερία του ατόμου, αφού από τη μία καταπολεμά την άγνοια, τη μονομέρεια, την απολυτότητα και τον δογματισμό και από την άλλη ενθαρρύνει την ενημέρωση, τη γνώση και τη σφαιρικότητα. Καθιστά το άτομο «ανοιχτόμυαλο», δεκτικό σε νέες ιδέες, διευρύνοντας, έτσι, τους πνευματικούς του ορίζοντες.
Επιπλέον, ενισχύει τη συνεκτικότητα των κοινωνιών, αφού η αναγνώριση και ο σεβασμός της διαφορετικότητας του άλλου καλλιεργεί το πνεύμα της συνεργασίας, γκρεμίζοντας, έτσι, προκαταλήψεις, στερεότυπες αντιλήψεις και καταπολεμώντας το ρατσισμό και την ξενοφοβία.
Ταυτόχρονα, ενδυναμώνει τον διεθνισμό, γιατί προωθεί τον αλληλοσεβασμό και την αλληλοκατανόηση των λαών, αποτρέπει τις εθνικιστικές εξάρσεις και εξασφαλίζει την ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Εκτιμάται ο πλούτος και η ποικιλία όλων των πολιτισμών του κόσμου, επιτυγχάνεται η διαπολιτισμική επικοινωνία και πραγματοποιούνται γόνιμες πολιτιστικές ανταλλαγές με άμεση συνέπεια την πρόοδο του πολιτισμού.
Τέλος, ο σεβασμός και η ανεκτικότητα εγγυώνται την ορθή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, εφόσον ο απολυταρχισμός απορρίπτεται και αντικαθίσταται από την τον πλουραλισμό, που αποτελεί βασικό στοιχείο για την ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Δε μπορεί να υπάρξει δημοκρατική κοινωνία, εάν δεν είναι σεβαστή η προσωπικότητα κάθε μέλους της. Εξάλλου, από τον σεβασμό της προσωπικότητας του ανθρώπου πηγάζει η ουσία του δημοκρατικού πολιτεύματος.
3. Δημιουργία περιβάλλοντος κατανόησης του «Άλλου» – Διαμόρφωση της κατάλληλης πολιτικής
Η καλλιέργεια κλίματος σεβασμού στον «άλλο» και ανεκτικότητας δεν αποτελεί μια αυτοφυή διαδικασία, αλλά είναι απόρροια εκπαίδευσης όλων εκείνων των θεσμοθετημένων φορέων που εμπλέκονται στην κοινωνικοποίηση του ατόμου.
Ο πρώτος πυρήνας ανάπτυξης είναι η ίδια η οικογένεια. Οι γονείς οφείλουν να μη συντηρούν, μεταδίδουν και διαιωνίζουν προκαταλήψεις και παρωχημένες στερεότυπες αντιλήψεις για άτομα ή ομάδες με ορισμένη διαφορετικότητα (φυλετική, θρησκευτική, πολιτική κ.λπ.). Αντίθετα, πρέπει να υιοθετήσουν και να προβάλλουν ως καθημερινή στάση ζωής τον σεβασμό στο διαφορετικό.
Επιπλέον, το σχολείο είναι ένας από τους βασικούς χώρους κοινωνικοποίησης και διαμόρφωσης της προσωπικότητας των νεαρών ατόμων. Στόχος του σχολείου πρέπει να είναι η ανάπτυξη των ικανοτήτων της ευθυκρισίας, της κριτικής σκέψης και της ηθικής συλλογιστικής και η διαμόρφωση υπεύθυνων πολιτών που εκτιμούν και σέβονται την ελευθερία, τα δικαιώματα και τη διαφορετικότητα. Από την πλευρά του εκπαιδευτικού είναι απαραίτητη η καλλιέργεια ενός υγιούς και δημοκρατικού παιδαγωγικού κλίματος, προωθώντας την αμοιβαία ακρόαση, την αλληλεγγύη, τη δημιουργική αλληλεπίδραση και αναδεικνύοντας μέσα από την εκπαιδευτική πράξη την αξία του διαλόγου ως μέσου συνεννόησης των ανθρώπων και επίλυσης των διαφορών τους. Δράσεις που συντείνουν έναν τέτοιο κλίμα είναι η ανάθεση ομαδικών εργασιών, η εθελοντική δράση, η διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων και οι εκπαιδευτικές εκδρομές στο εξωτερικό.
Τα ΜΜΕ είναι γνωστό ότι αντιπροσωπεύουν ένα ζωτικό στοιχείο της δημοκρατικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής της κοινωνίας. Λειτουργούν όχι μόνο ως δίαυλοι πληροφόρησης και πηγή ψυχαγωγίας, αλλά και ως σημαντικοί φορείς απόψεων, προώθησης ιδεών, δημιουργίας προτύπων ή στερεοτύπων. Ο γραπτός και ηλεκτρονικός τύπος οφείλει ως έμμεσος, αλλά ισχυρός φορέας παιδείας να αξιοποιήσει εποικοδομητικά τη δύναμή του, προβάλλοντας τους κινδύνους της αδιαφορίας σε αδιάλλακτες ομάδες και ιδεολογίες, καταδικάζοντας φαινόμενα καταστρατήγησης δικαιωμάτων, ξενοφοβίας, ρατσισμού και διαδίδοντας την αξία της ανοχής. Επιπλέον, τα μέσα ενημέρωσης έχουν ηθικό χρέος να διευκολύνουν και να προωθούν τον ελεύθερο και ανοιχτό διάλογο, αποφεύγοντας την αναπαραγωγή και την ενίσχυση προκαταλήψεων και ξενικών συμπεριφορών.
Τέλος, όλα τα παραπάνω είναι στο κενό αν η ίδια η πολιτεία δεν αποτελέσει φορέα προώθησης του σεβασμού στη διαφορετικότητα. Απαιτείται η θέσπιση ενός δίκαιου και αμερόληπτου νομοθετικού πλαισίου, που θα κατοχυρώνει την ισότητα στη μεταχείριση και θα παρέχει ίσες ευκαιρίες σε όλες τις ομάδες και τα μέλη της κοινωνίας. Είναι απαραίτητη η προστασία των κοινωνικά και οικονομικά ευάλωτων ομάδων που ζουν μέσα στα γεωγραφικά όρια του κράτους με τη θέσπιση μέτρων κοινωνικής προστασίας που θα ενισχύσουν την ενσωμάτωσή τους. Ταυτόχρονα, οι πολιτικές για τους μετανάστες θα μπορούσαν να βασιστούν: στη σταδιακή αποδοχή τους από τους κατοίκους της χώρας υποδοχής και τελικά στην ενσωμάτωση, στον σεβασμό των διαφορών (γλώσσα, έθιμα, τελετές), στον εθελοντισμό, κοινωνικές δράσεις. Το παρακάτω σχήμα αναδεικνύει τους φορείς που εμπλέκονται στην καλλιέργεια κλίματος σεβασμού και ανεκτικότητας.
4. Ημερομηνίες και γεγονότα-σταθμοί στην ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την υποστήριξη της ετερότητας
• 1789: Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη από τη Γαλλική Επανάσταση.
• 1807: Απαγόρευση του δουλεμπορίου των μαύρων στην Αγγλία.
• 1833: Διακήρυξη της γενικής χειραφέτησης των μαύρων στην Αγγλία.
• 1863: Κατάργηση της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες.
• 1945: Δίκη της Νυρεμβέργης: οι γενοκτονίες θα τιμωρούνται ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
• 1948: Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: κείμενο το οποίο υιοθετεί η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και το υπογράφουν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες.
• 1950: Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη Διαφύλαξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, την οποία υπέγραψε η Ελλάδα το 1974.
• 1964: Το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης απονέμεται στο μαύρο Αμερικανό πάστορα Μάρτιν Λούθερ Κινγκ.
• 1991: Κατάργηση του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική.
• 2000: Θεσμοθέτηση της πράσινης κάρτας για τους μετανάστες που ζουν στην Ελλάδα» (E.Vaillant, 2002:ΙΙΙ-εσώφυλλο).
• Με αφορμή τα 125 χρόνια από τη γέννηση του Μαχάτμα Γκάντι, το 1995 ανακηρύχθηκε ως “έτος ανεκτικότητας”. Ο Ο.Η.Ε. προσπάθησε με αυτό τον τρόπο να ενισχύσει την αποδοχή της διαφορετικότητας στις ανθρώπινες σχέσεις. Την επόμενη χρονιά, μάλιστα, θεμελίωσε την 16η Νοεμβρίου ως Διεθνή Ημέρα Ανεκτικότητας, η οποία έκτοτε γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 16 Νοεμβρίου.
Συμπεράσματα
Ο σεβασμός του «άλλου» και η ανεκτικότητα αποτελούν αξίες και στάση ζωής. Η αλληλεπίδραση με άλλες κουλτούρες όπως και με ποικίλες πληθυσμιακές ομάδες με ξεχωριστά και μοναδικά χαρακτηριστικά και η επαφή με διάφορες παραδόσεις, συνήθειες, πεποιθήσεις, κλπ. μπορεί να είναι μια πραγματικά ενδιαφέρουσα και πλούσια εμπειρία. Οφείλουμε, ο καθένας μόνος του αλλά και με συλλογική ευθύνη, να εντοπίζουμε την αδικία στον περίγυρο μας, να την καταπολεμούμε και να την καταδεικνύουμε χωρίς φόβο και δισταγμό. Τα στερεότυπα που «δε θέλουν» γυναίκες σε τεχνικά επαγγέλματα, νέους ή νέες σε διοικητικές θέσεις, αλλόθρησκους ή άθρησκους σε κοινωνικά λειτουργήματα, ομοφυλόφιλους σε επιφανείς καριέρες, δεν είναι παρά πεποιθήσεις που προσβάλλουν τη σκέψη και μόνο με αλληλεγγύη και αποφασιστικότητα μπορούν να απαλειφθούν από το κοινωνικό σώμα.
«Βλέπεις, είπε, είναι οι Άλλοι
και δε γίνεται Αυτοί χωρίς Εσένα
και δε γίνεται μ’ Αυτούς χωρίς, Εσύ
Βλέπεις, είπε, είναι οι Άλλοι
και ανάγκη πάσα να τους αντικρίσεις
η μορφή σου αν θέλεις ανεξάλειπτη να’ ναι
και να μείνει αυτή».
Οδυσσέας Ελύτης, Άξιον Εστί