“Υπάρχουν μόνο δύο δυνάμεις στον κόσμο: το σπαθί και το πνεύμα. Η ιστορία μας διδάσκει ότι το σπαθί πάντα νικιόταν από το πνεύμα- γι’ αυτό η δύναμη ενός κράτους βρίσκεται στην κοινή γνώμη- τρεις εχθρικές εφημερίδες είναι πιο τρομακτικές από χίλιες ξιφολόγχες“. Ήρθε η ώρα για τις άρχουσες τάξεις να εφαρμόσουν τη στρατηγική που θα εκφράσει ο Tancredi Falconeri στον πρίγκιπα της Σαλίνα, τη Λεοπάρδαλη: αν θέλουμε να παραμείνουν όλα ως έχουν, όλα πρέπει να αλλάξουν. Η ανάδυση των μαζών και η εισβολή τους στις πολιτικές υποθέσεις είναι ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους η σύγχρονη εξουσία χρειάζεται την προπαγάνδα, έναν μηχανισμό που πέφτει από τα πάνω –αλλά δεν γίνεται αντιληπτός ως τέτοιος– και διαδίδει τις ιδέες (δηλαδή τα συμφέροντα) των κυρίαρχων τάξεων. Ο Jacques Ellul δηλώνει ότι για να υλοποιήσει την ατζέντα της, η εξουσία πρέπει να ενεργεί με εξαπάτηση: δημιουργεί μια οθόνη (θυμηθείτε το σπήλαιο του Πλάτωνα) στην οποία ρίχνει σκιές που αντιπροσωπεύουν ένα είδος πολιτικής, ενώ η λήψη αποφάσεων λαμβάνει χώρα σε μια κλειστή σκηνή της οποίας μόνο το προσκήνιο είναι ορατό. Το φαινόμενο της μαζικής κοινωνίας αντιπροσώπευε μια κοινωνικοπολιτική επανάσταση.
Οι διανοούμενοι διακήρυξαν τη χειραφέτηση του ανθρώπου από τα “μεσαιωνικά δεσμά” που τον δέσμευαν επί αιώνες. Η μάζα, έχοντας γίνει κοινωνικό φαινόμενο, άρχισε να γίνεται αντικείμενο μελέτης. Από την ολοένα και βαθύτερη κατανόηση της δυναμικής της προέκυψε ο σχεδιασμός τεχνικών διαχείρισης με στόχο τη χειραγώγηση. Ο Μπέρτραντ Ράσελ, επιστήμονας και μέλος της βρετανικής ολιγαρχίας (άθεος (δεν είναι μομφή, αλλά τροφή για σκέψη) και χρήστης της “απομυθοποίησης”), έφτασε στο σημείο να προβλέψει ότι οι ψυχολογικές και κοινωνικές επιστήμες, σε συνδυασμό με τον έλεγχο των μέσων ενημέρωσης, θα έκαναν την πλειοψηφία να πιστέψει ότι το χιόνι είναι μαύρο (κάτι ήξερε αυτός). Στον 20ό αιώνα, η ιδέα της προπαγάνδας θα παρήγαγε στη συνέχεια, παράλληλα με την πολιτική και πολιτιστική εργαλειοποίηση, την εμφάνιση δύο κεφαλαιακών δραστηριοτήτων, θεμελιωδών για τη δημιουργία, τη διάδοση, την καθοδήγηση, την ανάδειξη της αγοράς και της κατανάλωσης σε αξία από μόνη της: το σύστημα επικοινωνίας και η διαφήμιση. Η μαζική επικοινωνία, η προπαγάνδα και η διαφήμιση έγιναν συνδεδεμένες αλλά αυτόνομες γνώσεις, των οποίων ο σκοπός είναι, στην ουσία, να λένε ψέματα.
Η χειραγώγηση που έχει αναχθεί σε κοινωνική επιστήμη είναι ένα θεμελιώδες βήμα στον ανθρωπολογικό μετασχηματισμό που έχει καρποφορήσει. Η νεωτερικότητα χαρακτηρίστηκε από την εμφάνιση ενός νέου υποκειμένου: του πολίτη. Διαφορετικός από το ρωμαϊκό civis, σήμαινε αρχικά ένα μέλος της αστικής κοινότητας: πόλη σε αντίθεση με την ύπαιθρο. Θεωρητικά, κάθε πολίτης είχε τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες ευκαιρίες να επηρεάσει την τύχη της κοινωνίας με όλους τους άλλους. Η εξύψωση του πολίτη ήταν το θέμα των περισσότερων διανοουμένων του δέκατου όγδοου και δέκατου ένατου αιώνα. Ο πολίτης, ωστόσο, δεν ανταποκρινόταν στην πραγματική εικόνα της κοινωνίας, καθώς περιοριζόταν σε ορισμένες αστικές τάξεις. Ήταν απαραίτητο να επινοηθεί ένα νέο υποκείμενο, ξεπερνώντας τον αφηρημένο διανοητισμό του πολίτη που σχεδίασε ο Διαφωτισμός, τον άνθρωπο-μάζα. Ο πιο συνεπής στην κατανόηση της καινοτομίας -με τις κατηγορίες του θριαμβευτικού θετικισμού- ήταν ο Gustave Le Bon (1841-1931), συγγραφέας του βιβλίου Η ψυχολογία των μαζών, ένα κείμενο τεράστιας επιρροής, στο οποίο εμφανίζεται η ανάλυση του πλήθους.
“Το πλήθος είναι μια μεταβατική ύπαρξη, που σχηματίζεται από ετερογενή στοιχεία που ενώνονται στιγμιαία για να σχηματίσουν ένα ζωντανό ον. Για να σχηματίσει μια ομάδα ατόμων πλήθος, με τα δικά της συναισθήματα και τη δική της συμπεριφορά, χρειάζονται στοιχεία που εκτοπίζουν την ατομική συνείδηση, δίνοντας τη θέση τους στο ασυνείδητο της ομάδας. Η μάζα είναι πάντα διανοητικά κατώτερη από τον απομονωμένο άνθρωπο. Αλλά, από την άποψη των συναισθημάτων και των ενεργειών που προκαλούν τα συναισθήματα, μπορεί, ανάλογα με τις περιστάσεις, να είναι καλύτερη ή χειρότερη“.
Η βασική ιδέα ήταν ότι αν και τα άτομα της ίδιας φυλής ή κοινωνίας μπορεί να είναι πολύ διαφορετικά διανοητικά, τους ενώνουν κοινά συναισθήματα και πάθη. Για να αναδυθεί το πλήθος, πρέπει να εκτοπιστεί η ατομική συνείδηση– χιλιάδες άτομα συγκεντρωμένα σε μια πλατεία δεν αποτελούν από μόνα τους πλήθος, με ψυχολογικούς όρους: είναι απαραίτητη η εξωτερική επίδραση άλλων αιτιών.
“Το άτομο πρέπει να αποξενώσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του από τη συλλογικότητα του πλήθους. Υπάρχουν τρία βασικά στοιχεία που συνθέτουν ένα πλήθος, το πρώτο είναι το αίσθημα της ομαδικής δύναμης, το άτομο γίνεται ένα ανώνυμο, ανεύθυνο ον. Το δεύτερο στοιχείο έγκειται στην κοινωνική μεταδοτικότητα, στη συλλογική ύπνωση- το άτομο είναι ικανό να επικάθεται στα συμφέροντα της συλλογικότητας πάνω στα δικά του ιδιαίτερα συμφέροντα- το τρίτο είναι η υποβολή“.
Με αυτές τις γενικές γραμμές, η ψυχολογία των μαζών εξηγεί τη συμπεριφορά του ατόμου που είναι βυθισμένο στη μάζα, στερημένο από την ατομική συνείδηση, αποξενωμένο στο συλλογικό ασυνείδητο, ένα μείγμα στο οποίο η υποβολή και η μετάδοση το καθιστούν παράλογο. Ο Le Bon παρείχε τα πρώτα θεωρητικά, εννοιολογικά και τεχνικά θεμέλια για τη χειραγώγηση των μαζών, προλαβαίνοντας τις τεχνικές που τελειοποίησαν οι Αμερικανοί ερευνητές του περασμένου αιώνα, όπως ο Edward Bernays και ο Walter Lippman. Σύμφωνα με τον Le Bon, “η δημιουργία των θρύλων που κυκλοφορούν τόσο εύκολα ανάμεσα στα πλήθη δεν είναι μόνο συνέπεια της ακραίας ευπιστίας τους. Είναι επίσης το αποτέλεσμα των θαυμαστών διαστροφών που υφίστανται τα γεγονότα στη φαντασία του πλήθους- η απλουστευμένη μυθοπλασία είναι ο τρόπος μετάδοσης των ιδεών ανάμεσα στο πλήθος“. Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες προβληματισμούς σχετικά με τη νοοτροπία των μαζών αφορά τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζονται τη γνωστική διαδικασία: “το πλήθος σκέφτεται με εικόνες και αυτές οι εικόνες ανακαλούν αμέσως άλλες εικόνες. Οι εικόνες δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Η λογική θα μπορούσε να μας δείξει ότι δεν υπάρχει σχέση μεταξύ των εικόνων, αλλά το πλήθος είναι τυφλό απέναντι σε αυτή την αλήθεια“.
Ο Le Bon κατάλαβε ότι οι ιδέες που προτείνονται στις μάζες πρέπει να έχουν μια απλή μορφή που να μπορεί να μεταφραστεί σε εικόνες (το κινητό μας, το νέο καθρεφτάκι των ιθαγενών του Κολόμβου, μια κινούμενη εικόνα). Δεν υπάρχει ανάγκη οι ιδέες να είναι αλληλένδετες- η ενστάλαξη ιδεών είναι σαν να προβάλλονται διαφάνειες από ένα μαγικό φανάρι- οι πιο αντιφατικές ιδέες μπορούν να εμφανιστούν μαζί στο μυαλό του πλήθους. Μια προφητική έννοια που περιγράφει το σημερινό σύστημα των μέσων ενημέρωσης. Τα πλήθη μπορούν να σκέφτονται μόνο σε εικόνες (για αυτό το λόγο οι μαθητές/τριες δεν κάνουν ερωτήσεις, σκέφτονται μόνο με εικόνες, με είδωλα), άρα μπορούν να εντυπωσιαστούν μόνο από εικόνες, οι οποίες μπορούν να τρομοκρατήσουν ή να προσελκύσουν τις μάζες. Οι αισθήσεις που προκαλούνται από αυτές είναι αυτό που μπορεί να επιτύχει και να παρακινήσει μια πράξη, μια συμπεριφορά. Η τεράστια διαδικασία χειραγώγησης της οποίας είμαστε τα θύματα, η αφομοίωση της κυρίαρχης κουλτούρας – και υποκουλτούρας – μέσω της μαζικής χρήσης της επιστημονικής και τεχνολογικής γνώσης με σκοπό την κυριαρχία και τον έλεγχο μέσω της ενεργοποίησης της δυναμικής των μαζών, είναι ήδη εμφανής από αυτές τις σκέψεις. Θα αναλύσουμε στο τρίτο μέρος ορισμένους συγκεκριμένους μηχανισμούς που μας καθιστούν μαριονέτες που κινούνται από πάνω μέσω νημάτων των οποίων την ύπαρξη, τη δύναμη, τη διεισδυτικότητα αγνοούμε.