Στην καθημερινή μας ζωή χρησιμοποιούμε πολλά υλικά από τη χημεία, όπως καθαριστικά και απορρυπαντικά. Τα προϊόντα αυτά είναι ιδιαίτερα χρήσιμα,
μπορεί όμως να είναι επικίνδυνα για την υγεία μας, αν δε χρησιμοποιούνται σωστά. Ερεθίζουν το δέρμα και προκαλούν βλάβες στα μάτια. Αν καταπιούμε κάποιο από αυτά, κινδυνεύουμε από εγκαύματα και δηλητηριάσεις. Γι' αυτό πρέπει να διαβάζουμε πάντοτε τις οδηγίες χρήσης και να λαμβάνουμε υπόψη τις προειδοποιήσεις που αναφέρονται σε αυτές.
Στη χημεία οι διάφορες ουσίες χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με τις ιδιότητές τους. Ουσίες που έχουν πολλές παρόμοιες ιδιότητες ανήκουν στην ίδια κατηγορία. Τρεις πολύ σημαντικές κατηγορίες χημικών ουσιών είναι:
τα οξέα, οι βάσεις και τα άλατα.
Οξέα, βάσεις και άλατα συναντάμε παντού γύρω μας, στη φύση, στους ζωντανούς οργανισμούς, στο σπίτι μας.
Το λεμόνι και το ξίδι περιέχουν οξέα, στα οποία οφείλεται η ξινή τους γεύση.
Οξέα περιέχουν επίσης τα περισσότερα φρούτα. Το κεζάπ, εκείνο το κόκκινο μπουκάλι που το ρίχνουμε στις λεκάνες του μπάνιου για να καθαριστούν από τα άλατα, έχει ένα ισχυρό οξύ που λέγεται υδροχλώριο.
Τα μυρμήγκια αντιμετωπίζουν τους εχθρούς τους με ένα οξύ, το μυρμηκικό οξύ. Όταν τα μυρμήγκια τσιμπήσουν κάποιο ζώο, το οξύ αυτό προκαλεί πόνο. Το τσίμπημα κάποιων μυρμηγκιών μπορεί ακόμη και να σκοτώσει μικρά ζώα.
Το ίδιο οξύ υπάρχει και στις τσουκνίδες. Τα φύλλα της τσουκνίδας καλύπτονται από ένα λεπτό τρίχωμα. Σε αυτό το τρίχωμα βρίσκεται το μυρμηκικό οξύ. Όταν αγγίζουμε τις τσουκνίδες, το οξύ προκαλεί πόνο, τσούξιμο και ερεθισμό.
Η μαγειρική σόδα, η οδοντόπαστα, όπως και τα περισσότερα καθαριστικά που διαλύουν τα λίπη, περιέχουν βάσεις. Βάση είναι και η αμμωνία, ουσία που χρησιμοποιούμε στα τραύματα και στα τσιμπήματα της μέλισσας. Για τα τσιμπήματα της σφήκας όμως χρησιμοποιούμε οξύ (ξίδι). Προσοχή! Η σφήκα μπορεί να τσιμπήσει περισσότερες από μία φορές ενώ η μέλισσα μόνο μία και χάνει το κεντρί της.
Όταν αναμειγνύεται ένα οξύ με μία βάση, προκαλείται χημική αντίδραση, που ονομάζεται εξουδετέρωση.
Κατά την εξουδετέρωση δημιουργούνται νέες χημικές ουσίες, τα άλατα.
οξύ + βάση = αλάτι + νερό (εξουδετέρωση)
Άλατα είναι το μάρμαρο, η κιμωλία, ο γύψος, το κέλυφος των αβγών. H βασική τους ουσία είναι το ανθρακικό ασβέστιο (CaCo3). Εκτός από τα ανθρακικά άλατα υπάρχουν και πλήθος άλλα όπως θειικά, νιτρικά, φωσφορικά κλπ
Στο νερό υπάρχουν διαλυμένα άλατα. Οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες στα σπήλαια δημιουργούνται από τα άλατα στο νερό που στάζει. Η ποσότητα των αλάτων που είναι διαλυμένη στην ίδια ποσότητα νερού είναι διαφορετική από περιοχή σε περιοχή.
Τα άλατα στην καθημερινή ζωή, ειδικά στην καθημερινότητα ενός σπιτιού είναι μια δυσάρεστη πραγματικότητα. Όταν το νερό περιέχει πολλά άλατα, λέμε ότι είναι «σκληρό», ενώ, όταν περιέχει λίγα άλατα, λέμε ότι είναι «μαλακό». Όταν το νερό είναι «σκληρό», δημιουργείται πρόβλημα στις σωληνώσεις, καθώς τα άλατα που συγκεντρώνονται σε αυτές εμποδίζουν τη διέλευση του νερού. Το πρόβλημα παρατηρείται εντονότερο, όπου η θερμοκρασία του νερού που περνά μέσα από τους σωλήνες είναι μεγάλη, όπως για παράδειγμα στις αντιστάσεις των πλυντηρίων και των θερμοσιφώνων
Βέβαια όταν οι βρύσες θαμπώνουν αυτό οφείλεται αποκλειστικά στα άλατα
Το χειρότερο όλων είναι η κατάσταση των σωληνώσεων του νερού που έρχεται στα σπίτια μας η οποία μπορεί να είναι κάπως έτσι και ευθύνονται αποκλειστικά τα άλατα που με τα χρόνια κολλούν στα τοιχώματα
Δράσεις των οξέων και βάσεων
Το καλό φαγητό είναι σίγουρα μεγάλη απόλαυση. Ιδιαίτερα τα γλυκά είναι πειρασμός, στον οποίο οι περισσότεροι από μας δυσκολεύονται να αντισταθούν. Μετά το φαγητό όμως, ιδιαίτερα αν αυτό είναι πλούσιο σε σάκχαρα, στο στόμα μας δημιουργούνται οξέα, που είναι επικίνδυνα για την αδαμαντίνη των δοντιών μας. Το σωστό βούρτσισμα, όσο το δυνατόν πιο σύντομα μετά το φαγητό, προστατεύει τα δόντια μας. Πλένοντας τα δόντια μας απομακρύνουμε τα υπολείμματα των τροφών. Η προστασία όμως των δοντιών με το βούρτσισμα δε σταματά εδώ.
Η οδοντόκρεμα περιέχει βάση, που εξουδετερώνει τα οξέα στο στόμα μας προστατεύοντας την αδαμαντίνη. Δείτε στις παρακάτω εικόνες πώς πρέπει να βουρτσίζουμε σωστά τα δόντια μας ώστε να φύγουν όλα τα μικρόβια που διαβρώνουν (χαλούν) τα δόντια μας
Αν αμελήσουμε το καθάρισμα τότε τα οξέα που παράγονται από τα μικρόβια που ζουν στο στόμα μας και ειδικά ανάμεσα στα δόντια θα μας δημιουργήσουν τερηδόνα που μοιάζει κάπως έτσι
Στην καθημερινή μας ζωή χρησιμοποιούμε συχνά καθαριστικά και απορρυπαντικά, που περιέχουν οξέα και βάσεις. Τα προϊόντα αυτά μας βοηθούν να καθαρίζουμε το σπίτι και τα ρούχα μας. Ανάλογα με τη χρήση επιλέγουμε το κατάλληλο καθαριστικό ή απορρυπαντικό.
Έτσι:
α. Μία βασική ιδιότητα των οξέων είναι η διάλυση των αλάτων.
Πολλά από τα καθαριστικά που χρησιμοποιούμε στο σπίτι, όπως αυτά που διαλύουν τα άλατα στο μπάνιο, το καθαριστικό για το σίδερο και το καθαριστικό για την καφετιέρα περιέχουν οξέα.
β. Οι βάσεις πάλι διαλύουν τα λίπη. Τα περισσότερα απορρυπαντικά για τα πιάτα και τα ρούχα, όπως και τα καθαριστικά για το φούρνο περιέχουν βάσεις.
Το πιο σημαντικό και ευρέως διαδεδομένο λόγω των πολλών χρήσεών του είναι το μαγειρκό αλάτι, το χλωριούχο νάτριο (Nacl). H μαζική παραγωγή του γίνεται στις αλυκές. Στην Πιερία έχουμε μία τέτοια στις Αλυκές Κίτρους.
Κοντά στην ακρογιαλιά κατασκευάζονται δεξαμενές με πολύ μικρό βάθος και μεγάλη επιφάνεια. Οι αλυκές γεμίζουν με θαλασσινό νερό. Όταν αυτό εξατμιστεί, συγκεντρώνεται το αλάτι που ήταν διαλυμένο σε αυτό.
Το αλάτι είναι μια ουσία που χρησιμοποιούμε καθημερινά. Το αλάτι δε νοστιμίζει απλά τα φαγητά, αλλά είναι απαραίτητο για την πέψη και για την καλή λειτουργία του νευρικού συστήματος. Το αλάτι χρησιμοποιείται επίσης ως συντηρητικό τροφίμων. Κρέας, ψάρια και ελιές διατηρούνται με αλάτι. Αυτή του η ιδιότητα εξηγεί γιατί το αλάτι ήταν πολύτιμο πριν από την ανακάλυψη των ψυγείων, τόσο πολύτιμο που πολλές φορές χρησιμοποιήθηκε ως νόμισμα. Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, για παράδειγμα, οι στρατιώτες, οι λεγεωνάριοι, πληρώνονταν με «πολύτιμο» μαγειρικό αλάτι. Από τη λατινική ονομασία του αλατιού, sal, η αμοιβή αυτή ονομάστηκε salarius, λέξη από την οποία προέκυψε στην αγγλική γλώσσα το salary, που σημαίνει μισθός και το ρήμα sale, που σημαίνει πουλάω. Το αλάτι μπορούμε να το πάρουμε από ορυχεία, συχνότερα όμως το παίρνουμε από το νερό της θάλασσας.
Δείκτες
Μια κατηγορία χημικών ενώσεων ονομάζεται δείκτες γιατί μπορούν με έναν τρόπο να μας δείχνουν αν η ουσία που χρησιμοποιούμε είναι οξύ ή βάση. Ο τρόπος αυτός στηρίζεται στην αλλαγή του χρώματος του δείκτη όταν πέσει μέσα σε οξύ ή βάση αλλά και το ανάποδο. Όταν μέσα σε δείκτη ρίξουμε μικρή ποσότητα οξέος ή βάσης τότε συμβαίνει αλλαγή χρώματος που "προδίδει" αν η ουσία που ρίξαμε μέσα στο δείκτη είναι βάση ή οξύ.
Για παράδειγμα.
Ο δείκτη;ς που λέγεται "βάμμα του ηλιοτροπίου" στην κανονική του κατάσταση είναι μπλε κάπως έτσι δεξιά. Όταν ρίξουμε λίγες σταγόνες λεμόνι αμέσως γίνεται κόκκινο
Υπάρχουν πολλοί άλλοι χημικοί δείκτες. Όμως στην πράξη χρησιμοποιούμε φυσικούς δείκτες που μπορούμε να τους βρούμε εύκολα στη φύση.
Ο πιο εύχρηστος δείκτης είναι το κόκκινο λάχανο
Αν κόψουμε λίγα κομμάτια κόκκινου λάχανου και τα βράσουμε σε ένα μπρίκι και κατόπιν σουρώσουμε το ζουμί, έχουμε ένα πρώτης τάξεως δείκτη για να ανιχνεύουμε οξέα και βάσεις. Ρίχνοντας οξύ (πχ χυμό λεμονιού) στο μωβ υγρό (ζουμί λάχανου) βλέπουμε το τελευταίο να αλλάζει χρώμα και να γίνεται κοκκινωπό. Όταν πέσει μέσα βάση γίνεται μπλε ή πράσινο. Δείτε το παρακάτω πείραμα,,
Όξινη βροχή
Τα μνημεία είναι σύμβολα της ιστορίας και του πολιτισμού μας. Είναι πολύτιμη κληρονομιά, που οφείλουμε να προστατεύουμε με κάθε τρόπο. Η χώρα μας είναι γεμάτη σημαντικά μνημεία. Τα περισσότερα από αυτά είναι κατασκευασμένα από μάρμαρο. Κίνδυνος για τα μνημεία αυτά είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση. Το νερό της βροχής στις περιοχές που υπάρχει έντονο το πρόβλημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, περιέχει οξέα, γι' αυτό και η βροχή ονομάζεται όξινη. Λίγο πιο επιστημονικά μπορούμε να πούμε ότι οι καμινάδες των εργοστασίων και τα καυσαέρια των αυτοκινήτων παράγουν βλαβερά οξείδια του αζώτου και του θείου τα οποία στη συνέχεια μόλις ενωθούν με το νερό (υγρασία) της ατμόσφαιρας παράγουν οξέα νιτρικά και θειικά! Αυτά με τη βροχή πέφτουν στη γη και με την πολυκαιρία διαβρώνουν τα μάρμαρα όπου τα βρουν στην πορεία τους. Τα οξέα προκαλούν φθορά ειδικά στα μάρμαρα. Οι επιστήμονες αναζητούν διάφορες λύσεις για την προστασία των αρχαίων μαρμάρων ειδικά της Ακρόπολης. Ακόμα και η μεταφορά των μαρμάρων του Παρθενώνα σε μουσεία και η αντικατάστασή τους με αντίγραφα στο βράχο της Ακρόπολης έχει συζητηθεί. Ο μόνος σίγουρος και αποτελεσματικός τρόπος προστασίας τους είναι ο περιορισμός της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Η ποιότητα της ζωής μας εξαρτάται σημαντικά από την καθαρότητα του αέρα που αναπνέουμε.
