"Καλύτερα αδελφέ μου, να έχεις ελληνικό σχολείο στην χώρα σου, παρά να έχεις βρύσες και ποτάμια, διότι οι βρύσες ποτίζουν το σώμα, τα δε σχολεία ποτίζουν την ψυχή."
"Να φυλάγετε τα δέντρα και τα δάση, όπως τα παιδιά σας. Το κάθε δέντρο θα σώσει κι έναν άνθρωπο."
Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
Ισαπόστολος και εθναπόστολος, εθνομάρτυρας και οσιομάρτυρας, θαυματουργός και προφήτης, μέγας διδάσκαλος και φωτιστής του υπόδουλου Γένους.
Ο άγιος Κοσμάς γεννήθηκε το 1714 στο χωριό Ταξιάρχης της επαρχίας Αποκούρου, που βρίσκεται κοντά στο χωριό Μεγάλο Δένδρο Ναυπακτίας (Αιτωλίας), και γι’ αυτό ονομάστηκε και Αιτωλός. Ονομαζόταν αρχικά Κωνσταντίνος. Οι γονείς του είχαν καταγωγή από τα Γραμμενοχώρια της Ηπείρου. Εξαιτίας, όμως, των συνεχιζόμενων τουρκικών διώξεων αναγκάστηκαν αρχικά να μετεγκατασταθούν στο χωριό Σκουληκαριά της Άρτας και από το 1700 στην Αιτωλία, αρχικά στο χωριό Ταξιάρχης και στη συνέχεια στο Μεγαδέντρο έχοντας ως κύρια επαγγελματική ενασχόληση την υφαντική τέχνη.
Ο άγιος Κοσμάς ήρθε πρώτη φορά σε επαφή με τα γράμματα σε ηλικία είκοσι ετών στο σχολείο που υπήρχε στη Σιγδίτσα της Παρνασσίδος κοντά στον ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λύτσικα. Εν συνεχεία κατάφερε να συνεχίσει να σπουδάζει στο σχολείο του χωριού Βραγγιανά των Αγράφων. Έχοντας απεριόριστη αγάπη για τα παιδιά και ταυτόχρονη ακόρεστη επιθυμία για τη μετάδοση της γνώσης ανέλαβε τη θέση του διδασκάλου στο χωριό Λομποτινά της Ναυπάκτου.
Η ακόρεστη επιθυμία του για περισσότερες γνώσεις σε συνδυασμό με την ανάγκη του για μεγαλύτερη επαφή με το Θεό τον οδήγησε στο Άγιο Όρος, προκειμένου να φοιτήσει στην Αθωνιάδα Σχολή, η οποία μόλις είχε ιδρυθεί. Στην Αθωνιάδα Σχολή αποκτά γνώσεις θεολογικές, φιλοσοφικές και φιλολογικές από σημαντικούς δασκάλους της εποχής όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Παναγιώτης Παλαμάς και ο Νικόλαος Τζαρτζούλης.
Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός θανατώθηκε με απαγχονισμό στις 24 Αυγούστου του 1779 στο Κολλικόντασι της Βορείου Ηπείρου από τον Κουρτ Πασά. Η ανακήρυξη του σε άγιο πραγματοποιήθηκε το 1815 από τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων με βεζυρική διαταγή. Ακολουθία και βίο του έγραψαν ο όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο Σαπφείριος Χριστοδουλίδης, ο Θωμάς Πασχίδης και ο μοναχός Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης. Το έργο του υπήρξε πολύπλευρο και πολυδιάστατο και δύναται να διαχωριστεί σε θρησκευτικό, εθνικό και κοινωνικό. Παρόλο που η θρησκευτική ήταν η επικρατούσα διάσταση του έργου του, δεν είναι σωστό να υποβαθμιστεί η εθνική και κοινωνική.
Στις 27 Αυγούστου 2009 η Διαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος ενέκρινε το αίτημα της Δασικής Υπηρεσίας για να ορισθεί ο άγιος ιερομάρτυρας Κοσμάς ο Αιτωλός προστάτης των δασικών υπαλλήλων.
Θεωρείται ότι υπήρξε ο πρώτος οικολόγος, ο πρώτος περιβαλλοντολόγος. Δίδασκε στους Έλληνες ν’ αγαπούν τα δέντρα. Χαρακτηριστική η διδαχή και η προφητεία του συνάμα: «οι άνθρωποι θα μείνουν πτωχοί γιατί δε θα έχουν αγάπη στα δέντρα».
Μόνασε στην Ιερά Μονή Φιλοθέου, που πλαισιώνεται από καταπράσινα δάση, κυρίως καστανιάς. Διέσχισε βουνά και λαγκάδια της σκλαβωμένης πατρίδας για ν’ αναστήσει πνευματικά το Γένος, ενώ έστηνε τον υπαίθριο άμβωνα κάτω από πυκνά φυλλώματα.
Το άγιο μαρτυριό του με δέντρο συνδέεται. Αυτόπτης μάρτυρας του μαρτυρικού του θανάτου έγραψε: «τον εκάθισαν κοντά εις το δένδρο και ηθέλησαν να του δέσουν τα χέρια, αλλ’ εκείνος δεν τους άφησε λέγοντάς τους ότι δεν αντιστέκεται. Έπειτα ακούμπησε την ιεράν κεφαλήν του εις το δένδρον και ούτω τον έδεσαν από το λαιμόν με ένα σχοινί….».
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός ανακηρύχθηκε άγιος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στις 20 Απριλίου 1961.
«Θείας πίστεως διδασκαλία, κατεκόσμησας την Εκκλησίαν,
ζηλωτής των Αποστόλων γενόμενος.
Συ γαρ τη θεία αγάπη πτερούμενος,
Ευαγγελίου τον λόγον διέσπειρας.
Κοσμά ένδοξε, Χριστόν τον Θεόν ικέτευε,
δωρήσασθε ημίν το μέγα έλεος».