γ) Θεραβάντα Βουδισμός
Ο Θεραβάντα επικρατεί στη Σρί Λάνκα, Μπούρμα, Καμπότζη, Λάος και Ταϋλάνδη, καθώς και σε τμήματα του Βιετνάμ, του Μπανγκλαντές και της Ινδίας. Έχει περίπου 100.000.000
πιστούς. Οι διδασκαλίες του περιέχονται στο κυριότερο κείμενό του, που είναι ο Κανόνας Πάλι.
Η διδασκαλία.
Ο Βουδισμός γενικά διατήρησε κάποιες διδασκαλίες παρόμοιες με εκείνες του Ινδουϊσμού, όπως η αλυσίδα των μετενσαρκώσεων, η ιδέα ότι η ύπαρξη ταυτίζεται με τον πόνο, ότι αυτή, μέσα από τις μετενσαρκώσεις, αναπαράγεται συνεχώς με αποτέλεσμα ο πόνος να διαιωνίζεται, ότι υπεύθυνο για αυτή την αναπαραγωγή είναι το κάρμα κ.λπ. ισχύουν και εδώ. Όμως ο Βούδας έδωσε μια καινούργια ερμηνεία στο κάρμα, λέγοντας ότι όχι όλες οι πράξεις, αλλά μόνο αυτές που κινούνται από βούληση, την οποία διέκρινε σε επιθυμία με όλες τις μορφές της και αποστροφή με όλες τις μορφές της, προκαλούν την παραγωγή κάρμα.
Ο Θεραβάντα διατείνεται ότι η διδασκαλία του ταυτίζεται με εκείνη που ανάπτυξε ο ίδιος ο Βούδας. Όμως, ο Κανόνας Πάλι καταγράφηκε πολύ αργά, γι' αυτό η αρχική διδασκαλία μόνο κατά προσέγγιση μπορεί να ανασυντεθεί. Πάντως, ο Κανόνας Πάλι περιέχει μια από τις αρχαιότερες συστηματοποιήσεις της. Αυτή είναι η γνωστή ως σχήμα των «τεσσάρων ευγενικών αληθειών». Οι «τέσσερις ευγενικές αλήθειες» είναι:
1) Η ύπαρξη είναι πόνος. Όλα τα όντα, μεταξύ των οποίων και ο άνθρωπος, συναντούν τον πόνο σε διάφορα επίπεδα: τη γέννηση, τη φθορά,την αρρώστια, το θάνατο. Να έχεις εκείνο
που δε θέλεις ή να μην έχεις εκείνο που θέλεις, είναι πόνος. Όλες οι καταστάσεις, ακόμη και οι ευχάριστες, υπόκεινται σε μεταβολή και αργά ή γρήγορα μετατρέπονται αναπόφευκτα σε κάποια από αυτές τις οδυνηρές καταλήξεις. Αλλά σ' ένα βαθύτερο επίπεδο ο πόνος παράγεται από τον τρόπο με τον οποίο υπάρχουν τα πάντα. Γι' αυτό η πρώτη αλήθεια διατυπώνεται με την πρόταση «η ύπαρξη είναι πόνος». Με ποιο τρόπο υπάρχουν τα πάντα;
Υπάρχουν σύμφωνα με τις εξής γενικές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν όλα όσα υπάρχουν:
α. Τα πάντα δίνουν την εντύπωση ότι διαρκούν, ενώ στην πραγματικότητα μεταβάλλονται συνεχώς. Δεν αποτελούν «όντα» ή «ουσίες» (δηλαδή αμετάβλητες πραγματικότητες) αλλά μάλλον φευγαλέες διαδικασίες.
β. Τα πάντα δίνουν την εντύπωση ότι είναι συμπαγή, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι παρά σύνθετα από διάφορα στοιχεία. Αν από ένα σπίτι αφαιρέσομε τη στέγη, τους τοίχους, το πάτωμα κτλ., κανένα «σπίτι», χωριστό αυτά τα στοιχεία, δε θα μείνει, διότι το σπίτι είναι απλώς μια σύνθεση, που διαρκεί όσο διαρκεί και η τοποθέτηση αυτών των στοιχείων σε αυτό το σχήμα. Τα ίδια στοιχεία μπορούν να ανσυντεθούν σε κάτι άλλο. Όπως τα σύννεφα που σε κάθε στιγμή ανασυντίθενται, έτσι είναι και όλα όσα υπάρχουν.
γ. Τα πάντα είναι αποτελέσματα προηγούμενων αιτίων και συνθηκών. Τίποτε δεν είναι αυθύπαρκτο, όλα δημιουργούνται υπό τον όρο ότι θα υπάρξουν αυτές οι προηγούμενες αιτίες και συνθήκες. Εάν αυτές δεν υπάρχουν, τότε ούτε τα όντα που παράγονται από αυτές, υπάρχουν.
Έτσι, συνεχώς μεταβαλλόμενα, σύνθετα και με ύπαρξη εξαρτημένη από αιτιακούς παράγοντες και όχι αυτογενή, τα όντα βλέπονται, μέσα από αυτή τη διδασκαλία, σαν κάτι που μοιάζει με όνειρο. Δεν είναι «ουσιαστικά» (με την έννοια ενός μεγέθους που έχει χρονική διάρκεια, συνοχή ή ενότητα και αυθυπαρξία). Αν ουσιοκρατία είναι ο τρόπος αντίληψης των όντων, που τα βλέπει ως περιέχοντα «κάτι» που είναι αμετάβλητο, έχει ενότητα και είναι αυθύπαρκτο (αυτό είναι το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου «ουσία»), αυτή η διδασκαλία είναι μια αντι-ουσιοκρατική θεωρία.
Γιατί όμως ο τριπλός αυτός χαρακτήρας της ύπαρξης προκαλεί πόνο; Διότι έρχεται σε σύγκρουση με την επιθυμία.
2) Αιτία του πόνου είναι η επιθυμία. Η επιθυμία έχει ως αντικείμενο πράγματα, καταστάσεις, όντα κ.τ.λ. που ο άνθρωπος τα θεωρεί ως πραγματικά. Π.χ. ένα ψεύτικο νόμισμα που βλέπει κάποιος στο δρόμο είναι επιθυμητό μόνο όσο θεωρείται αληθινό. Παύει να είναι τέτοιο μόλις αποκαλυφθεί ότι είναι ψεύτικο. Τα πάντα γίνονται αντικείμενα της επιθυμίας με βάση την ιδέα ότι υπάρχουν πραγματικά, που σ' αυτήν τη φάση του Βουδισμού, σημαίνει μόνιμα και συμπαγή. Όμως, μόνο φαινομενικά υπάρχουν έτσι. Η αληθινή ύπαρξή τους είναι φευγαλέα και σύνθετη. Συνεπώς, η επιθυμία στηρίζεται πάνω σε μια αυταπάτη, σχετικά με τον αληθινό τρόπο ύπαρξης των όντων. Η επιθυμία λοιπόν δημιουργείται από άγνοια. Εάν κάποιος γνωρίσει τον αληθινό τρόπο ύπαρξης των πραγμάτων, θα πάψει να τα επιθυμεί. Παύοντας να επιθυμεί θα πάψει να πράττει με τρόπο που παράγει κάρμα. Παύοντας να παράγει κάρμα θα πάψει να αναγεννάται. Η ανακάλυψη αυτής της αλυσίδας αποτελεί το κύριο μέρος του φωτισμού του Βούδα κατά τον Κανόνα Πάλι.
3) Η κατάπαυση του πόνου. Αυτή ονομάζεται «νιρβάνα» που σημαίνει «σβήσιμο». Αναφέρεται στην κατάσβεση της άγνοιας, της επιθυμίας (με όλες τις μορφές της) και της απέχθειας (επίσης με όλες τις μορφές της), που δεν είναι παρά η άλλη όψη της επιθυμίας. Ωστόσο αυτή είναι η μερική πραγματοποίηση της νιρβάνα. Η δεύτερη έννοια που έχει αυτή η λέξη είναι εκείνο στο οποίο η κατάσβεση αυτή οδηγεί, δηλαδή στην κατάπαυση της παραγωγής κάρμα και, συνεπώς, στην κατάπαυση της αναπαραγωγής της ύπαρξης. Τα τελευταία λόγια του Σιντάρτα ήταν: «δε θα ξαναγεννηθώ πια». Επειδή αυτή η κατάπαυση είναι η ολοκληρωμένη νιρβάνα ονομάζεται «παρινιρβάνα».
4) Το μονοπάτι που οδηγεί στην κατάπαυση του πόνου. Αυτό αποτελείται από οκτώ στάδια που μοιάζουν με την Ινδουϊστική γιόγκα γι' αυτό λέγεται «οκταπλό μονοπάτι». Τα πρώτα αφορούν στην αποφυγή βλάβης κάθε ζωντανού πλάσματος, στην απάρνηση της ιδιοκτησίας κτλ. Τα τελευταία αφορούν στο διαλογισμό. Στο Χιναγυάνα ο διαλογισμός συνίσταται στην προσπάθεια γνώσης των πραγμάτων όπως αυτά στην πραγματικότητα είναι, δηλαδή σύνθετα και μεταβαλλόμενα. Η παρατήρηση π.χ. των σύννεφων στον ουρανό, ώστε ο μοναχός να καταλάβει βαθειά ότι ακριβώς σαν σύννεφα είναι στην πραγματικότητα και τα πράγματα ή η παρατήρηση της διαδικασίας αποσύνθεσης πτωμάτων, είναι από τις συνηθέστερες μορφές βουδιστικού διαλογισμού.
Πηγή: Παπαλεξανδρόπουλος, Στ., (2010). Βουδισμός. Πανεπιστημιακές σημειώσεις. Αθήνα, σ. 4-6