Όλοι έχουμε μια ιδέα περί Θεού. Καταλαβαίνουμε τι σημαίνει «Θεός», ανεξάρτητα από το αν πιστεύουμε πως όντως υπάρχει Θεός. Αυτήν τη στιγμή αναμφίβολα σκέφτεστε τη δική σας ιδέα περί Θεού. Αυτό διαφέρει πολύ από το να πείτε ότι όντως υπάρχει Θεός. Ο Άνσελμος (περ. 1033-1109), ένας Ιταλός ιερέας που αργότερα έγινε Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρυ, προέβει σε κάτι ασυνήθιστο. Με το Οντολογικό του Επιχείρημα αξίωσε να δείξει πως, ως ζήτημα λογικής, το γεγονός ότι έχουμε μια ιδέα περί Θεού αποδεικνύει πως όντως υπάρχει Θεός.
Το επιχείρημα του Άνσελμου, που το περιέλαβε στο βιβλίο του Proslogion, αρχίζει με τον αναμφισβήτητο ισχυρισμό ότι ο Θεός είναι εκείνο το ον «που τίποτα μεγαλύτερό του δε γίνεται να νοηθεί». Αυτός είναι ένας άλλος τρόπος να πει κανείς πως ο Θεός είναι το μεγαλύτερο ον που μπορούμε να φανταστούμε: το μεγαλύτερο σε δύναμη, σε αγαθότητα και σε γνώση. Τίποτα μεγαλύτερο δεν μπορούμε να φανταστούμε - αλλιώς αυτό θα ήταν Θεός. Ο Θεός είναι το υπέρτατο ον. Αυτός ο ορισμός του Θεού δε φαίνεται αντιφατικός. Για παράδειγμα, ο Βοήθιος όρισε τον Θεό με παρόμοιο τρόπο. Στο μυαλό μας μπορούμε να έχουμε μια ξεκάθαρη ιδέα περί Θεού. Ούτε αυτό είναι αντιφατικό. Αλλά ο Άνσελμος επισημαίνει πως ένας Θεός που υπάρχει μόνο στον νου μας, αλλά όχι στην πραγματικότητα, δε θα ήταν το μεγαλύτερο νοητό ον. Αυτός που θα υπήρχε πραγματικά θα ήταν μεγαλύτερος. Αυτός ο Θεός θα μπορούσε νοητά να υπάρχει - ακόμα και οι άθεοι συνήθως το δέχονται αυτό. Αλλά ένας φανταστικός Θεός δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερος
από έναν υπαρκτό. Έτσι, συμπέρανε ο Άνσελμος, ο Θεός πρέπει να υπάρχει. Προκύπτει λογικά από τον ορισμό του Θεού. Αν ο Άνσελμος έχει δίκιο, τότε μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο Θεός υπάρχει απλώς από το γεγονός ότι έχουμε μια ιδέα περί Θεού. Αυτό είναι ένα απριόρι επιχείρημα, δηλαδή φτάνει στο συμπέρασμα δίχως να βασίζεται σε καμιά παρατήρηση σχετικά με τον κόσμο. Είναι ένα λογικό επιχείρημα που, από ένα αναμφισβήτητο σημείο εκκίνησης, φαίνεται να αποδεικνύει πως υπάρχει Θεός.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν αντιληφθεί την «απόδειξη » του Άνσελμου για την ύπαρξη του Θεού υποψιάζονται πως υπάρχει κάτι ομιχλώδες σχετικά με το πως φτάνει στο συμπέρασμα. Κάτι δεν πάει καλά. Ελάχιστοι άνθρωποι έχουν καταλήξει να πιστεύουν στον Θεό βασιζόμενοι στο παραπάνω επιχείρημα. Ο Άνσελμος, απεναντίας, επικαλούνταν τους Ψαλμούς για να υποστηρίξει ότι μόνο ένας ανόητος θα αρνιόταν την ύπαρξη του Θεού. Την ίδια εποχή ένας άλλος μοναχός, ο Γκαουνίλο από το Μαρμουτιέ, άσκησε κριτική στη συλλογιστική του Άνσελμου. Σκέφτηκε ένα νοητικό πείραμα που υποστήριζε τη θέση του ανόητου.
Φανταστείτε ένα απρόσιτο νησί στον ωκεανό. Στο νησί αυτό υπάρχει τρομερή αφθονία, καθώς βρίθει από φρούτα, εξωτικά δέντρα και ζώα. Δεν έχει ανθρώπους, γεγονός που το καθιστά ακόμα τελειότερο. Είναι ουσιαστικά το τελειότερο νησί που μπορεί να σκεφτεί κανείς. Αν πει κάποιος πως αυτό το νησί δεν υπάρχει, δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε τι εννοεί. Βγάζει νόημα. Αλλά, ας υποθέσουμε ότι έπειτα λέει ότι αυτό το νησί πρέπει όντως να υπάρχει επειδή είναι τελειότερο από κάθε άλλο νησί. Εσείς έχετε μια ιδέα για το νησί. Αλλά δε θα ήταν το τελειότερο νησί αν υπήρχε μόνο στο μυαλό σας. Συνεπώς πρέπει να υπάρχει πραγματικά.
Και η τρίπλα του ιταλού!
Ο Γκαουνίλο επισήμανε ότι, αν κάποιος χρησιμοποιούσε αυτό το επιχείρημα προσπαθώντας να σας πείσει ότι το τελειότερο νησί όντως υπάρχει, πιθανόν θα το θεωρούσατε αστείο. Δε γίνεται να εμφανίσει κανείς ως διά μαγείας ένα τέλειο νησί στον κόσμο απλώς επειδή φαντάστηκε με τι μοιάζει. Αυτό θα ήταν παράλογο. Ο Γκαουνίλο εννοούσε ότι το επιχείρημα του Άνσελμου για την ύπαρξη του Θεού έχει την ίδια μορφή με το επιχείρημα για την ύπαρξη του τελειότερου νησιού. Αν δεν πιστεύετε πως το τελειότερο νησί που μπορεί κανείς να φανταστεί πρέπει να υπάρχει, γιατί να πιστέψετε το ίδιο για το τελειότερο ον που μπορείτε να φανταστείτε; Ο ίδιος τύπος επιχειρήματος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να φανταστεί κανείς όλα τα πράγματα και να τα καταστήσει υπαρκτά: όχι μόνο το τελειότερο νησί αλλά και το τελειότερο βουνό, το τελειότερο κτίριο, το τελειότερο δάσος. Ο Γκαουνίλο πίστευε στον Θεό, αλλά σκεφτόταν ότι η συγκεκριμένη συλλογιστική του Άνσελμου για τον Θεό είναι αδύναμη.
Ο Άνσελμος απάντησε τονίζοντας ότι το επιχείρημά του ίσχυε στην περίπτωση του Θεού αλλά όχι για τα νησιά, αφού τα άλλα πράγματα είναι απλώς τα τελειότερα στο είδος τους, ενώ ο Θεός είναι το τελειότερο όλων. Γι ' αυτό ο Θεός είναι το τελειότερο ον που κατ' ανάγκην υπάρχει: το μόνο που δε θα μπορούσε να μην υπάρχει!
Κείμενα για εμβάθυνση:
Το επιχείρημα του Kurt Gödel για την ύπαρξη του Θεού
Τροφή για σκέψη:
Ποιοι είστε με το Άνσελμο και ποιοι με τον Γκαουνίλο; Αφού ψηφίσετε δικαιολογήστε γιατί! Οι απαντήσεις όπως κάθε φορά στον τοίχο του μαθήματος.