Στην ιστορία με τον Τζορτζ Ουάσινγκτον και την κερασιά, ο νεαρός, τότε, Τζορτζ εξηγεί πως «δεν μπορεί να πει ψέματα». Εάν αληθεύει αυτό, τότε επρόκειτο για ένα πολύ ασυνήθιστο άτομο. Οι περισσότεροι μπορούν, αν και για μερικούς μπορεί να είναι πιο εύκολο από ό,τι είναι για κάποιους άλλους. Και αν η αλήθεια προκαλεί περιττό πόνο, είναι απαραίτητα το ψέμα κάτι κακό; Αλλά τι θα γινόταν εάν λέγαμε όλοι διαρκώς ψέματα;
Η αλήθεια αποτελεί μείζον ζήτημα στη φιλοσοφία, όμως, τελικά, μόνο δύο ερωτήσεις έχουν σημασία όσον αφορά την αλήθεια. Πρώτον, τι είναι; Και δεύτερον, τι πρέπει να την κάνουμε; Η πρώτη ερώτηση είναι πολύ σύνθετη και θεωρητική ακόμα και για να προσπαθήσουμε να την απαντήσουμε σε αυτό το βιβλίο, η δεύτερη, όμως, σχετίζεται άμεσα με την καθημερινή ζωή. Ευτυχώς, για πρακτικούς λόγους, ξέρουμε γενικά αν είμαστε παντρεμένοι ή όχι, πόοο χρονών είμαστε, που μένουμε, πόσα λεφτά έχουμε στην τράπεζα κτλ. Στην πράξη σπανίως προσπαθούμε να αποδείξουμε την αλήθεια σε τόσο καθημερινά θέματα, και ορισμένες φορές προσπαθούμε ακόμα και να την αποφύγουμε! Πραγματικά, η κοινωνική ζωή μπορεί να βασίζεται στην αποφυγή της αλήθειας.
Στο διήγημα του Σάκι Reginald on Besettίng Sins διαβάζουμε την απογοητευτική ιστορία «της γυναίκας που έλεγε την αλήθεια». Ως συνέπεια αυτής της επικίνδυνης συνήθειας, χάνει τους φίλους της, τη μοδίστρα της και τη μαγείρισσά της. Είναι εύκολο να λέμε πως οι άνθρωποι πρέπει να λένε πάντα την αλήθεια, όμως, αν το καλοσκεφτούμε, θα διαπιστώσουμε πως δεν το πιστεύουμε πραγματικά. Στην πραγματικότητα, το να λέμε την αλήθεια συνδέεται με ένα πολύπλοκο δίκτυο συμβάσεων και εικασιών.
Ακολουθεί η επεξήγηση του τι εννοώ μέσα από μια προσωπική εμπειρία. Όταν ταξίδευα στο Κασμίρ τη δεκαετία του '80 ήρθα για πρώτη φορά αντιμέτωπος με την έννοια του «business talk» («γλώσσα της δουλειάς»). Το «business talk» σήμαινε ότι επιτρεπόταν να λένε ψέματα όταν αγόραζαν ή πουλούσαν κάτι. Παρότι δεν το έλεγαν ποτέ ευθαρσώς, ο λόγος έμοιαζε να είναι ότι κανείς δεν έπαιρνε στα σοβαρά όσα λέγονταν κατά τη διάρκεια του παζαριού κι έτσι κανείς δεν εξαπατούνταν στην πραγματικότητα. Κανείς δεν πίστευε ότι η γυναίκα και τα παιδιά του πωλητή χαλιών θα κατέληγαν να πουληθούν σε σκλαβοπάζαρο εάν δεν γινόταν δεκτή η αρχική τιμή πώλησης ή ότι ο πελάτης δεν είχε καθόλου λεφτά. Η υπερβολή εκ μέρους και της μίας αλλά και της άλλης πλευράς ήταν μέρος της τελετουργίας, και εφόσον κάτι λεγόταν μέσα στα πλαίσια της τελετής του παζαριού αυτομάτως εξαιρούνταν από τους συνηθισμένους κανόνες αλήθειας. Εφόσον όλοι γνωρίζουν τους κανόνες και παίζουν σύμφωνα με αυτούς, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι κανένας δεν βλάπτεται από αυτήν τη διαδικασία. Εντούτοις, ο τουρίστας που δεν γνωρίζει τους κανόνες και παίζει σύμφωνα με άλλους μπορεί πολύ εύκολα να εξαπατηθεί. Αυτό είναι το νόημα των συμβάσεων: πρέπει να τις μάθουμε.
Δεν είναι ούτε προφανείς, ούτε «φυσικές».
Τροφή για Σκέψη: Φτιάξτε μια λίστα με τρία πράγματα για τα οποία θεωρείς ότι επιτρέπεται να πεις ψέματα. Προσπάθησε να μην είναι πολύ γενικά. Το «λεφτά», για παράδειγμα, είναι πολύ αόριστο, η «συμπλήρωοη της φορολογικής δήλωσης» είναι προτιμότερο. Όταν φτιάξεις τη λίστα, σκέψου τουλάχιστον έναν λόγο για τον οποίο είναι αποδεκτό να πεις ψέματα για το συγκεκριμένο θέμα.
Προφανώς, διαφορετικοί άνθρωποι θα καταλήξουν σε διαφορετικά ψέματα που θεωρούν ότι επιτρέπονται και, φυσικά, για διαφορετικούς λόγους. Για τον λόγο αυτόν, η συζήτηση για τη συγκεκριμένη άσκηση θα γίνει σε πολύ γενικά πλαίσια. Οι δικαιολογίες που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για το ότι λένε ψέματα χωρίζονται συνήθως σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Είτε τα ψέματα που λέγονται θεωρούνται ασήμαντα ή λέγονται μόνο και μόνο για να μην προκαλέσουν κάποια βλάβη.
Τροφή για Σκέψη: Ας σκεφτούμε και κάτι ακόμα. Κάποιος με τον οποίο δούλευα παλιά συνήθιζε να λέει: «Αν κουνιούνται τα χείλη μου, λέω ψέματα». Το έλεγε για πλάκα (νομίζω!). Όμως, αν το έλεγε σοβαρά, τότε τι είναι αυτό που λέει στην πραγματικότητα;
Το παραπάνω είναι μια σύγχρονη παραλλαγή ενός πολύ παλιού θέματος, γνωστό ως το πρόβλημα του «ψεύτη Κρητικού». Ένας Κρητικός σου λέει πως όλοι οι Κρητικοί λένε πάντα ψέματα. Εάν λέει αλήθεια, τότε οι Κρητικοί λένε πάντα ψέματα. Όμως, εάν είναι Κρητικός, τότε πρέπει να λέει ψέματα. Αυτό σημαίνει ότι λέει και την αλήθεια και ψέματα ταυτόχρονα. Εάν αυτός που λέει «αν κουνιούνται τα χείλη μου, λέω ψέματα», λέει την αλήθεια, τότε λέει και ψέματα, γιατί τη στιγμή που το λέει αυτό τα χείλη του κουνιούνται! Και στις δύο περιπτώσεις η δυσκολία έγκειται στο γεγονός πως οι άνθρωποι αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα στον εαυτό τους («αυτοαναφορά» λέγεται αυτό). Εάν δεν είμαι Κρητικός και λέω πως οι Κρητικοί λένε πάντα ψέματα, τότε η παραπάνω δυσκολία παύει να υφίσταται.
Το να μη λέμε την αλήθεια δεν είναι το ίδιο με το να λέμε ψέματα. Μπορεί να μην πω την αλήθεια για πολλούς διαφορετικούς λόγους, εκ των οποίων η άγνοια είναι η πιο πιθανή αιτία. Όταν λέω ψέματα, έχω επίγνωση ότι δεν λέω την αλήθεια. Επειδή γενικά οι φιλόσοφοι έχουν προσκολληθεί στην αλήθεια, είναι σχετικά λίγοι αυτοί που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα του ψεύδους. Το δοκίμιο του Μονταίν Για τους Ψεύτες αποτελεί μια αξιόλογη εξαίρεση.
Πηγή: Φιλοσοφία για την καθημερινή ζωή (Trevor Curnow), σελ. 17-20