Πώς μαθαίνουμε να μη νοιαζόμαστε (ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ)

Αν αρχίσει να βρέχει αμέσως μόλις έχετε βγει από το σπίτι, αυτό είναι ατυχία. Αν όμως πρέπει να βγείτε, πέρα από το να φορέσετε ένα αδιάβροχο ή να πάρετε μια ομπρέλα, ή να ακυρώσετε το ραντεβού σας, δεν μπορείτε να κάνετε και πολλά άλλα. Δεν μπορείτε να σταματήσετε τη βροχή όσο κι αν το θέλετε. Πρέπει αυτό να σας αναστατώσει; Ή πρέπει απλώς να το φιλοσοφήσετε; «Φιλοσοφώ» κάτι σημαίνει αποδέχομαι αυτό που δεν μπορώ να αλλάξω. Τι συμβαίνει με την αναπόφευκτη διαδικασία της γήρανσης και τη βραχύτητα του βίου; Πώς πρέπει να νιώθετε για τούτα τα γνωρίσματα της ανθρώπινης κατάστασης; Το ίδιο;

Όταν οι άνθρωποι λένε ότι «φιλοσοφούν» αυτό που τους συμβαίνει, χρησιμοποιούν τη λέξη με τον τρόπο των Στωικών. Η λέξη «Στωικός» προέρχεται από τη Στοά, μια ζωγραφιστή σκεπαστή είσοδο στην Αθήνα όπου συναντιόνταν αυτοί οι φιλόσοφοι. Ένας από τους πρώτους ήταν ο Ζήνων ο Κιτιεύς (334-262 π.Χ.). Οι πρώτοι Έλληνες Στωικοί είχαν απόψεις για μια ευρεία γκάμα φιλοσοφικών προβλημάτων, όπως για την πραγματικότητα, τη λογική και την ηθική. Αλλά ήταν διάσημοι κυρίως για τις απόψεις τους περί του ψυχικού ελέγχου. Η βασική ιδέα τους ήταν ότι πρέπει να μας απασχολούν μόνο τα πράγματα που μπορούμε να αλλάξουμε. Δεν πρέπει να συγχυζόμαστε για τίποτε άλλο. Όπως οι Σκεπτικοί, οι Στωικοί απέβλεπαν στην ήρεμη ψυχική διάθεση. Ένας Στωικός, ακόμα κι όταν αντιμετώπιζε τραγικά γεγονότα, όπως τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, έπρεπε να παραμένει ασυγκίνητος. Τη στάση μας απέναντι σε ό,τι συμβαίνει μπορούμε να την ελέγχουμε, ακόμα και αν αυτό που συμβαίνει είναι συχνά πέραν του ελέγχου μας.
Στην καρδιά του στωικισμού υπάρχει η ιδέα ότι είμαστε υπεύθυνοι για ό,τι νιώθουμε και σκεφτόμαστε. Μπορούμε να επιλέγουμε πώς θα ανταποκριθούμε στην τύχη και την ατυχία. Κάποιοι βλέπουν τα συναισθήματά τους σαν τον καιρό. Οι Στωικοί, απεναντίας, πίστευαν ότι αυτό που νιώθουμε για μια κατάσταση ή ένα γεγονός είναι ζήτημα επιλογής. Τα συναισθήματα δε μας συμβαίνουν έτσι απλά. Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να λυπόμαστε όταν δεν πετυχαίνουμε αυτό που θέλουμε∙ δεν είμαστε υποχρεωμένοι να οργιζόμαστε όταν κάποιος μας εξαπατά. Οι Στωικοί πίστευαν πως τα συναισθήματα θολώνουν τη λογική και καταστρέφουν την κρίση. Δεν πρέπει απλώς να τα ελέγχουμε, αλλά όποτε είναι δυνατόν να τα αφαιρούμε εντελώς.

Ο Επίκτητος (55-135 μ.Χ.), ένας από τους διασημότερους όψιμους Στωικούς, ήταν αρχικά σκλάβος. Είχε περάσει πολλές δυσκολίες και γνώριζε καλά τι σημαίνει πόνος και πείνα - κούτσαινε ως αποτέλεσμα ενός άγριου ξυλοδαρμού. Όταν δήλωνε ότι ο νους μπορεί να παραμένει ελεύθερος ενώ το σώμα είναι σκλαβωμένο, βασιζόταν στη δική του εμπειρία. Αυτό δεν ήταν μια αφηρημένη θεωρία. Η διδασκαλία του περιλάμβανε πρακτικές συμβουλές για το πώς να αντιμετωπίζει κανείς τον πόνο και την οδύνη. Συνοψιζόταν στο εξής: «Οι σκέψεις μας εξαρτώνται από μας». Αυτή η φιλοσοφία επηρέασε τον Αμερικανό πιλότο Τζέιμς Μπ. Στόκντεϊλ, που κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Βιετνάμ καταρρίφθηκε πάνω από το Βόρειο Βιετνάμ. Ο Στόκντεϊλ βασανίστηκε πολλές φορές και έμεινε κλεισμένος στην απομόνωση για τέσσερα χρόνια. Κατόρθωσε να επιβιώσει εφαρμόζοντας όσα θυμόταν για τη διδασκαλία του Επίκτητου από ένα μάθημα στο πανεπιστήμιο. Καθώς έπεφτε με το αλεξίπτωτο στην εχθρική ζώνη, αποφάσισε να μείνει ασυγκίνητος απ' όσα οι άλλοι θα του έκαναν, όσο σκληρά κι αν ήταν. Αν δεν μπορούσε να τα αλλάξει, δε θα τα άφηνε να τον επηρεάσουν. Ο στωικισμός τού έδωσε τη δύναμη να αντέξει τον πόνο και τη μοναχικότητα που θα είχαν διαλύσει τους περισσότερους ανθρώπους.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο Επίκτητος βιώνει την ταραχώδη περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της οποίας κυριαρχούν οι πολιτικές διώξεις και η κοινωνική αβεβαιότητα κι ως εκ τούτου προκρίνει τη διέξοδο από τα υπαρξιακά διλήμματα, αντί της ενασχόλησης με τη μεταφυσική, την οντολογία ή την πολιτική φιλοσοφία. Η φιλοσοφική του διδαχή στρέφεται έτσι στο ηθικό πεδίο και λειτουργεί παρηγορητικά για τον άνθρωπο, όπως έδρασε εν τέλει και στον θαρραλέο πιλότο.