Ο Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) ήθελε απεγνωσμένα να γνωρίζει την αλήθεια. Όντας χριστιανός, πίστευε στον Θεό. Όμως η πίστη του άφηνε αναπάντητα πολλά ερωτήματα. Τι ήθελε ο Θεός από αυτόν να κάνει; Πως όφειλε να ζει; Σε τι όφειλε να πιστεύει; Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σκεπτόμενος αυτά τα ερωτήματα και γράφοντας για αυτά. Το τίμημα είναι πολύ υψηλό. Για όσους πιστεύουν στην πιθανότητα της αιώνιας κόλασης, ένα φιλοσοφικό λάθος μπορεί να έχει τρομερές συνέπειες. Κατά την άποψη του Αυγουστίνου, αν έσφαλλε μπορεί να κατέληγε να καίγεται στο θειάφι για πάντα. Ένα πρόβλημα που τον απασχολούσε ιδιαίτερα ήταν το γιατί ο Θεός επέτρεπε το κακό στον κόσμο. Ο Αυγουστίνος έδωσε μιαν απάντηση που εξακολουθεί να είναι δημοφιλής σε πολλούς πιστούς.
Στον Μεσαίωνα, περίπου από τον 5ο ως τον 150 αιώνα, η φιλοσοφία και η θρησκεία ήταν στενά συνυφασμένες. Οι μεσαιωνικοί φιλόσοφοι διδάσκονταν από τους αρχαίους Έλληνες
φιλοσόφους, όπως τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ωστόσο προσάρμοζαν τις ιδέες τους εφαρμόζοντάς τες στις θρησκείες τους. Πολλοί φιλόσοφοι ήταν χριστιανοί, αλλά υπήρχαν σημαντικοί Εβραίοι και Άραβες φιλόσοφοι, όπως ο Μαϊμονίδης και ο Αβικέννας. Ο Αυγουστίνος, που αργότερα έγινε άγιος, ξεχωρίζει ως ένας από τους σπουδαιότερους φιλοσόφους.
Ο Αυγουστίνος γεννήθηκε στην Ταγάστη, στη σημερινή Αλγερία, που τότε ανήκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το πραγματικό του όνομα ήταν Αυρήλιος Αυγουστίνος, αν και είναι πλέον γνωστός είτε ως Άγιος Αυγουστίνος είτε ως Αυγουστίνος Ιππώνος (από την πόλη όπου ζούσε αργότερα).
Η μητέρα του Αυγουστίνου ήταν χριστιανή, αλλά ο πατέρας του πίστευε σε μια τοπική θρησκεία. Ύστερα από μια άγρια νιότη και πρώιμη εφηβεία, κατά την οποία απέκτησε ένα παιδί με μια ερωμένη, ο Αυγουστίνος προσηλυτίστηκε στον χριστιανισμό όταν ήταν 30 ετών, ενώ κάποια στιγμή έγινε Επίσκοπος Ιππώνος. Κάποτε ζήτησε από τον Θεό να του κόψει τις σεξουαλικές επιθυμίες, αλλά «όχι ακόμα», επειδή απολάμβανε υπερβολικά τις εγκόσμιες ηδονές. Στη μετέπειτα ζωή του έγραψε πολλά βιβλία, όπως τις Εξομολογήσεις, την Πολιτεία του Θεού και κάπου εκατό ακόμα. Είχε επηρεαστεί πολύ από τον Πλάτωνα, αλλά τον ερμήνευσε χριστιανικά.
Όποιος πιστεύει σε αυτό τον Θεό θα πρέπει να παραδεχτεί πως υπάρχει πολλή οδύνη στον κόσμο. Αυτό δύσκολα θα το αρνιόταν κανείς. Η οδύνη οφείλεται εν μέρει σε φυσικά φαινόμενα, όπως είναι οι σεισμοί και οι ασθένειες. Η οδύνη οφείλεται εν μέρει και στο ηθικό κακό, στο κακό που προξενούν οι άνθρωποι. Ο φόνος και τα βασανιστήρια είναι δύο προφανή παραδείγματα ηθικού κακού. Πολύ προτού γράψει ο Αυγουστίνος, ο Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος είχε καταλάβει ότι αυτό αποτελεί πρόβλημα. Πως γίνεται ένας αγαθός, παντοδύναμος Θεός να ανέχεται το κακό; Αν ο Θεός δεν μπορεί να το σταματήσει, τότε δεν είναι αληθινά παντοδύναμος. Υπάρχουν όρια σε αυτά που μπορεί να κάνει. Αν όμως ο Θεός είναι παντοδύναμος και δε φαίνεται να θέλει να το σταματήσει, πως γίνεται να είναι πανάγαθος; Αυτό δε φαίνεται να βγάζει νόημα. Ακόμα και σήμερα απασχολεί πολλούς ανθρώπους. Ο Αυγουστίνος εστίασε στο ηθικό κακό. Αναγνώρισε ότι είναι μάλλον ακατανόητη η ιδέα ενός αγαθού Θεού που γνωρίζει ότι το κακό συμβαίνει και δεν κάνει τίποτα για να το εμποδίσει. Δεν του άρεσε η ιδέα ότι ο Θεός πράττει με μυστηριώδεις τρόπους που βρίσκονται πέραν της ανθρώπινης κατανόησης. Ο Αυγουστίνος ήθελε απαντήσεις.
Φανταστείτε έναν δολοφόνο που ετοιμάζεται να σκοτώσει το θύμα του. Είναι από πάνω του με ένα κοφτερό μαχαίρι. Μια αληθινά κακή πράξη πρόκειται να συμβεί. Εντούτοις ξέρουμε ότι ο Θεός είναι αρκούντως ισχυρός για να τη σταματήσει. Μερικές μικρές αλλαγές στους νευρώνες του εγκεφάλου του επίδοξου δολοφόνου αρκούν. Ή ο Θεός θα μπορούσε να κάνει το μαχαίρι απαλό και ελαστικό κάθε φορά που κάποιος θα προσπαθεί να το χρησιμοποιήσει ως φονικό όπλο. Έτσι, θα λυγίζει πάνω στο θύμα και κανείς δε θα πληγώνεται. Ο Θεός πρέπει να ξέρει τι συμβαίνει, αφού ξέρει τα πάντα. Τίποτα δεν του διαφεύγει. Και πρέπει να θέλει να μη συμβαίνει το κακό, αφού τότε μόνο έχει νόημα να θεωρείται πανάγαθος. Εντούτοις, ο δολοφόνος σκοτώνει το θύμα του. Τα ατσάλινα μαχαίρια δε μετατρέπονται σε ελαστικά. Δεν υπάρχει καμιά αστραπή, κανένα αστροπελέκι, το όπλο δεν πέφτει ως διά μαγείας από το χέρι του δολοφόνου. Ούτε ο δολοφόνος αλλάζει γνώμη την τελευταία στιγμή. Τι συμβαίνει λοιπόν; Αυτό είναι το κλασικό Πρόβλημα του Κακού, δηλαδή το πως να εξηγήσουμε γιατί ο Θεός επιτρέπει τέτοια πράγματα. Αν όντως όλα πηγάζουν από τον Θεό, τότε και το κακό πρέπει να πηγάζει από τον Θεό. Υπό μία έννοια, ο Θεός πρέπει να θέλησε το κακό να γίνει.
Όταν ήταν νέος, ο Αυγουστίνος απέφευγε να πιστεύει πως ο Θεός ήθελε το κακό να συμβαίνει. Ήταν Μανιχαϊστής. Ο μανιχαϊσμός ήταν μια θρησκεία που προερχόταν από το σημερινό Ιράν. Οι Μανιχαϊστές πίστευαν πως ο Θεός δεν ήταν πανίσχυρος. Απεναντίας, υπήρχε μια ατέλειωτη πάλη ανάμεσα στις εξίσου ισχυρές δυνάμεις του καλού και του κακού. Έτσι, από αυτή την άποψη, ο Θεός και ο Σατανάς αγωνίζονται συνέχεια για τον έλεγχο. Αμφότεροι είναι πολύ ισχυροί, αλλά κανείς τόσο ισχυρός, ώστε να νικήσει τον άλλον. Σε συγκεκριμένα μέρη και σε συγκεκριμένες στιγμές, το κακό παίρνει το πάνω χέρι. Αλλά όχι για πολύ. Το καλό επιστρέφει και θριαμβεύει εκ νέου πάνω στο κακό. Αυτό εξηγεί γιατί συμβαίνουν τόσο τρομερά πράγματα. Το κακό πηγάζει από σκοτεινές δυνάμεις, ενώ το καλό από τις δυνάμεις του φωτός.
Αργότερα, ωστόσο, ο Αυγουστίνος απέρριψε τη μανιχαϊστική προσέγγιση. Δεν καταλάβαινε γιατί η μάχη μεταξύ καλού και κακού είναι ατελείωτη. Γιατί ο Θεός δεν κερδίζει τον αγώνα; Είναι άραγε σίγουρο πως οι δυνάμεις του καλού είναι ισχυρότερες από τις δυνάμεις του κακού; Αν και οι χριστιανοί αποδέχονται ότι υπάρχουν δυνάμεις του κακού, αυτές οι δυνάμεις δεν είναι ποτέ εξίσου ισχυρές με τη δύναμη του Θεού. Αν όμως ο Θεός ήταν αληθινά παντοδύναμος, όπως κατέληξε να πιστεύει ο Αυγουστίνος, το πρόβλημα του κακού παρέμενε. Γιατί ο Θεός επέτρεπε το κακό; Γιατί υπήρχε τόσο κακό; Η λύση δεν ήταν απλή. Ο Αυγουστίνος στοχάστηκε επί μακρόν και σε βάθος αυτά τα προβλήματα. Η βασική λύση που έδωσε στηρίζεται στην ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, δηλαδή στην ικανότητα του ανθρώπου να επιλέγει τι θα κάνει μετά. Αυτό είναι γνωστό ως
Υπεράσπιση της Ελεύθερης Βούλησης. Πρόκειται για τη θεοδικία - την προσπάθεια να εξηγήσει και να υπερασπίσει κανείς την ιδέα πως ένας αγαθός Θεός επιτρέπει την οδύνη.
Ο Θεός μας έδωσε την ελεύθερη βούληση. Για παράδειγμα, μπορείτε να επιλέξετε αν θα διαβάσετε την επόμενη πρόταση. Είναι επιλογή σας. Αν κανείς δε σας αναγκάζει να συνεχίσετε το διάβασμα, τότε έχετε την ελευθερία να το σταματήσετε. Ο Αυγουστίνος θεωρούσε καλή την ελεύθερη βούληση, αφού μας επιτρέπει να πράττουμε ηθικά. Μπορούμε να επιλέγουμε να είμαστε καλοί, γεγονός που για τον Αυγουστίνο σήμαινε να ακολουθούμε τις επιταγές του Θεού, ιδίως τις Δέκα Εντολές, όπως και την εντολή του Ιησού «Αγάπα τον πλησίον σου». Όμως, ως συνέπεια της ελεύθερης βούλησης, ενδέχεται να αποφασίζουμε να κάνουμε το κακό. Μπορεί να ξεστρατίζουμε και να κάνουμε άσχημα πράγματα, όπως να λέμε ψέματα, να κλέβουμε, να πληγώνουμε ή ακόμα και να σκοτώνουμε ανθρώπους.
Αυτό συμβαίνει συχνά όταν τα συναισθήματά μας υπερισχύουν της λογικής μας. Αναπτύσσουμε ισχυρές επιθυμίες για αντικείμενα και χρήματα. Ενδίδουμε στους σωματικούς πόθους μας και απομακρυνόμαστε από τον Θεό και τις εντολές του. Ο Αυγουστίνος πίστευε πως η ορθολογική πλευρά του εαυτού μας πρέπει να ελέγχει τα πάθη, μια άποψη που συμμεριζόταν με τον Πλάτωνα. Οι άνθρωποι, σε αντίθεση με τα ζώα, έχουν τη δύναμη του ορθού λόγου και πρέπει να την αξιοποιούν. Αν ο Θεός μας είχε προγραμματίσει να επιλέγουμε πάντα το καλό αντί του κακού, δε θα βλάπταμε τους άλλους, αλλά δε θα ήμασταν πραγματικά ελεύθεροι και δε θα μπορούσαμε να χρησιμοποιούμε τον ορθό λόγο για να αποφασίζουμε τι να κάνουμε. Ο Θεός θα μπορούσε να μας είχε φτιάξει έτσι. Ο Αυγουστίνος πρέσβευε πως ήταν πολύ καλύτερο το ότι μας πρόσφερε την επιλογή. Ειδάλλως θα ήμασταν μαριονέτες, τα νήματα των οποίων θα κινούσε ο Θεός ώστε να συμπεριφερόμαστε σωστά. Δε θα είχε νόημα να σκεφτόμαστε πώς να συμπεριφερόμαστε αφού θα επιλέγαμε αυτόματα το καλό.
Συνεπώς, ο Θεός είναι αρκούντως ισχυρός για να εμποδίζει κάθε κακό. Αλλά το γεγονός ότι το κακό υπάρχει δεν οφείλεται άμεσα στον Θεό. Το ηθικό κακό είναι αποτέλεσμα των επιλογών μας.
Πηγή: Nigel Warburton, «Μικρή Ιστορία της Φιλοσοφίας» (μτφ: Γιώργος Λαμπράκος), σελ. 49-55, Εκδ. Πατάκη, 2011