ΠΕΡΙ ΤΙΝΟΣ ΠΡOΚΕΙΤΑΙ;
καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως. (Λκ 6, 31)
Όταν λέμε πως κάποιος δεν έχει αρχές, σχεδόν ποτέ δεν το εννοούμε ως κομπλιμέντο. Τι σημαίνει, όμως, να έχει κάποιος αρχές; Και ποιες είναι οι αρχές που θα έπρεπε να έχουμε; Το Θέμα της συνέπειας επαναλαμβάνεται διαρκώς σε όλους τους τομείς της φιλοσοφίας και με όλους τους τρόπους. Αρχικά, αποτελεί τη βάση της λογικής. Ο μεγαλύτερος φιλόσοφος υπερασπιστής της ιδέας της συνέπειας ήταν, ίσως, ο Ιμάνουελ Καντ. Όταν η εκπομπή Today του σταθμού Radio 4 του BBC διεξήγαγε δημοσκόπηση με σκοπό να αναδείξει «τον μεγαλύτερο φιλόσοφο όλων των εποχών» πριν από λίγα χρόνια, πολλοί θεώρησαν πως ήταν χάσιμο χρόνου καθώς ήταν σίγουροι πως θα έβγαινε πρώτος ο Καντ. Τελικά, όμως, όσοι στοιχημάτισαν στον Καντ έχασαν τα λεφτά τους. Νικητής αναδείχθηκε ο Καρλ Μαρξ.
Ο Καντ σπανίως άφηνε το σπίτι του στην πόλη Κένιγκσμπεργκ της Πρωσίας, το σημερινό Καλίνινγκραντ που ανήκει στη Ρωσία. Μπορεί τα βιβλία του να είναι δυσνόητα, ο ίδιος, όμως, ήταν πνευματώδης και εύθυμος στις φιλικές του συναναστροφές. Ακόμα και εκείνοι που διαφωνούν ριζικά μαζί τον αναγνωρίζουν ως έναν από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους που έζησαν ποτέ.
Ο Καντ ήταν μεγάλος υπερασπιστής αυτού που ορισμένες φορές αναφέρεται ως ο «χρυσός κανόνας", της ιδέας δηλαδή ότι θα έπρεπε να συμπεριφερόμαστε στους άλλους όπως θα θέλαμε να μας συμπεριφέρονται. Οπωσδήποτε δεν το πρωτσείπε αυτός, και τα επιχειρήματά του δεν περιορίζονται σε αυτήν την απλή έκκληση του να είμαστε καλοί ο ένας στον άλλο. Όσον αφορούσε τον Καντ, όλο αυτό είχε να κάνει με τη συνέπεια. Όντως, και μόνο η ιδέα ενός κανόνα εμπεριέχει την έννοια της συνέπειας. Παραδείγματος χάρη, σι κανόνες του ποδοσφαίρου αφορούν μόνο εκείνους που παίζουν ποδόσφαιρο και μόνο για τη διάρκεια του παιχνιδιού, αλλά όλοι όσοι παίζουν θα έπρεπε να δεσμεύονται εξίσου από τους κανόνες. Οι νόμοι μιας χώρας (κανονικά) εφαρμόζονται σε εκείνη τη χώρα, αλλά θα έπρεπε να εφαρμόζονται το ίδιο από όλους τους κατοίκους της χώρας. Τον Καντ τον απασχολούσε περισσότερο το είδος των κανόνων που αφορούν όλους τους ανθρώπους, οι κανόνες εκείνοι που αφορούν τους ανθρώπους όχι επειδή συμμετέχουν σε ένα παιχνίδι ή επειδή είναι πολίτες μιας χώρας, αλλά γιατί αποτελούν πρόσωπα. Προκειμένου να τους ξεχωρίζουμε από τα υπόλοιπα είδη κανόνων, αυτούς τους συγκεκριμένους θα τους αποκαλούμε "αρχές".
Η θεμελιώδης συνεισφορά του Καντ σε αυτόν τον τομέα έχει δύο σκέλη. Πρώτον, συνειδητοποίησε πως αν ισχυριζόμαστε ότι κάνουμε κάτι για λόγους αρχής, αυτό σημαίνει πως πιστεύουμε πως έχουμε έναν καλό λόγο που το κάνουμε. Δεύτερον, ο καλύτερος πιθανός λόγος για να κάνουμε κάτι είναι πως θα έπρεπε το ίδιο πράγμα να το κάνουν όλοι! Η ερώτηση «Τι θα γινόταν αν όλοι το έκαναν αυτό;» ενσωματώνει περιεκτικά την ενορατική παρατήρηση του Καντ. Εάν ισχυρίζομαι πως κάνω κάτι για λόγους αρχής, τότε πρέπει να είμαι προετοιμασμένος/η να συμφωνήσω πως ο καθένας/μια σε μια παρόμοια περίσταση μπορεί, και θα έπρεπε, να κάνει το ίδιο.
Στην καθημερινή μας ζωή συνεχώς παίρνουμε αποφάσεις σχετικά με το τι να κάνουμε και, πραγματικά, θα ήταν πολύ ιδιαίτερος αυτός που θα ισχυριζόταν διαρκώς πως ό,τι κάνει το κάνει για λόγους «αρχής». Ακολουθούν κάποια πράγματα που ίσως να έκανε κάποιος μια συνηθισμένη μέρα:
Να φάει πρωινό.
Να πάει στη δουλειά του.
Να κάνει κάποια δουλειά.
Να δει τηλεόραση.
Ποιο από όλα τα παραπάνω νομίζετε πως περιλαμβάvει (ή θα μπορούσε να περιλαμβάvει) το να κάνει κάτι (ή να μην κάνει κάτι) για λόγους αρχής» και ποια από τα παραπάνω γίνονται για άλλους λόγους; Εάν κάτι γίνεται για λόγους «αρχής», ποια είναι αυτή η αρχή;
Αυτός ο τρόπος σκέψης γεννά κάποια νέα ζητήματα. Πρώτον, μπορούμε να γενικεύσουμε και να πούμε πως αν αυτά τα τέσσερα παραδείγματα (καθώς και αμέτρητα άλλα στην καθημερινή μας ζωή) δεν γίνονται για λόγους αρχής, τότε μάλλον απλώς εξυπηρετούν κάποιον άλλο σκοπό. Πρέπει να πιω κάτι, πρέπει κάπως να πάω στη δουλειά μου, χρειάζομαι εισόδημα και χρειάζομαι και έναν τρόπο να χαλαρώσω. Τι πίνω, πως μετακινούμαι, τι δουλειά κάνω και πως περνάω τον ελεύθερο χρόνο μου δεν με απασχολούν ιδιαιτέρως, εφόσον εξυπηρετούν τις σχετικές ανάγκες μου. Εάν εγώ προτιμώ να πίνω οργανικό καφέ και εσύ προτιμάς τη φθηνότερη μάρκα στιγμιαίου καφέ, μπορεί να είναι απλώς θέμα γούστου και τίποτα περισσότερο. Εάν τα γούστα μας διαφέρουν, αυτή είναι μια (ομολογουμένως, όχι και πολύ ενδιαφέρουσα) πραγματικότητα. Αν, παρ' όλα αυτά, εγώ πίνω τον καφέ μου για λόγους αρχής και τον καφέ που πίνεις εσύ δεν θα τον έπινα, επίσης για λόγους αρχής, τότε μιλάμε για κάτι περισότερο από γούστο. Και αν είναι θέμα αρχής, τότε η ίδια αρχή θα έπρεπε να εφαρμόζεται και από άλλους. Εάν πίνεις κάποιον καφέ που εγώ δεν θα έπινα, από αρχή, τότε νομίζω ότι κάνεις λάθος που πίνεις τον συγκεκριμένο καφέ.
Ο διαχωρισμός ανάμεσα στα μέσα που εξυπηρετούν κάποιους σκοπούς και στα θέματα αρχής είναι θεμελιώδης στη φιλοσοφία του Καντ, αλλά και στην καθημερινή ζωή. Ο Καντ μάς προσφέρει τον τρόπο να μπορούμε να διακρίνουμε μόνοι μας ποια είναι αυτά που κάνουμε για λόγους αρχής (και, επομένως, ποιες είναι οι αρχές μας) και ποια όχι. Μέχρι να το αναλογιστούμε αυτό μπορεί να μην συνειδητοποιούμε πως κάποια πράγματα τα αντιμετωπίζουμε ως αρχές (και, συνεπώς, περιμένουμε και από τους άλλους να τα σέβονται) και κάποια άλλα πράγματα ως απλά θέμα γούστου.
Με βάση τα όσα ειπώθηκαν ας αξιολογήσουμε το δημοσίευμα που ακολουθεί.