Έχετε βγει μια βόλτα και βλέπετε ένα τρένο να κινείται εκτός ελέγχου προς το μέρος όπου βρίσκονται πέντε εργάτες. Ο οδηγός έχει χάσει τις αισθήσεις του, πιθανόν από καρδιακό επεισόδιο. Αν δεν γίνει κάτι, θα πεθάνουν όλοι. Το τρένο θα τους λιώσει. Κινείται τόσο γρήγορα, ώστε δεν προλαβαίνουν να κάνουν στην άκρη. Υπάρχει ωστόσο μια ελπίδα. Υπάρχει ένας μοχλός πάνω στις γραμμές ακριβώς πριν από τους πέντε άνδρες, και στην άλλη πλευρά υπάρχει μόνο ένας εργάτης. Βρίσκεστε αρκετά κοντά, ώστε να μπορείτε να παρέμβετε και να αλλάξετε την κατεύθυνση του τρένου, οπότε αυτό δεν θα σκοτώσει τους πέντε εργάτες αλλά τον μεμονωμένο εργάτη. Είναι άραγε ορθό να σκοτώσετε αυτό τον αθώο άνδρα; Από αριθμητική άποψη, σώζετε πέντε ανθρώπους σκοτώνοντας μόνο έναν. Αυτό πρέπει να μεγιστοποιεί την ευτυχία. Για τους περισσότερους ανθρώπους, αυτή θα φαινόταν η ορθή πράξη. Στην πραγματική ζωή είναι πολύ δύσκολο να κάνετε μια τέτοια παρέμβαση και ως αποτέλεσμα αυτής να δείτε κάποιον να πεθαίνει, αλλά μπορεί να είναι χειρότερο να διστάσετε και να δείτε πέντε ανθρώπους να πεθαίνουν.
Αυτή είναι μία εκδοχή ενός νοητικού πειράματος που έκανε η Βρετανίδα φιλόσοφος
Φιλίππα Foot (1920-2010). Τη Foot ενδιέφερε το γιατί η σωτηρία των πέντε ανθρώπων στις γραμμές ήταν αποδεκτή, ενώ δεν θα ήταν αποδεκτή μια άλλη περίπτωση θυσίας ενός ανθρώπου για να σωθούν πολλοί. Φανταστείτε έναν υγιή άνθρωπο να μπαίνει σε έναν νοσοκομειακό θάλαμο. Στον θάλαμο υπάρχουν πέντε άνθρωποι που έχουν απεγνωσμένα ανάγκη για όργανα. Αν μια γυναίκα δεν κάνει μεταμόσχευση καρδιάς, θα πεθάνει σίγουρα. Μια άλλη χρειάζεται ένα ήπαρ, ένας άλλος ένα νεφρό και ούτω καθεξής. Θα δεχόμασταν άραγε να σκοτώσουμε τον υγιή και να πετσοκόψουμε το σώμα του για να προσφέρουμε τα όργανα στους ασθενείς;
Μάλλον όχι. Κανείς δεν θεωρεί αποδεκτό να σκοτώσουμε ένα υγιές άτομο, να αφαιρέσουμε την καρδιά, τα πνευμόνια, το ήπαρ, τα νεφρά του, για να τα μεταμοσχεύσουμε στους άλλους πέντε. Κι όμως, αυτή είναι μια περίπτωση θυσίας ενός ανθρώπου για να σωθούν πέντε. Πως διαφέρει σε σχέση με την περίπτωση του ακυβέρνητου τρένου;
Νοητικό πείραμα είναι μια φανταστική κατάσταση που έχει σχεδιαστεί για να αποκαλύπτει τα αισθήματά μας, ή αυτό που οι φιλόσοφοι ονομάζουν «διαίσθηση», σε μια συγκεκριμένη περίπτωση. Οι φιλόσοφοι τα χρησιμοποιούν πολύ. Τα νοητικά πειράματα μας επιτρέπουν να εστιάζουμε περισσότερο σε ό,τι διακυβεύεται. Εδώ, το φιλοσοφικό ερώτημα είναι το εξής: «Πότε είναι αποδεκτό να θυσιαστεί μία ζωή για να σωθούν περισσότερες;». Η ιστορία με το εκτός ελέγχου βαγόνι μάς επιτρέπει να το σκεφτούμε. Απομονώνει τους βασικούς παράγοντες και μας δείχνει αν νιώθουμε πως μια τέτοια πράξη είναι ή δεν είναι ορθή.
Σκεφτείτε μια παρόμοια περίπτωση. Η Αμερικανίδα φιλόσοφος Τζούντιθ Jarvis Thomson (1929-2020) σκέφτηκε αυτή την εκδοχή του αρχικού προβλήματος. Το ακυβέρνητο τρένο κινείται αυτήν τη φορά πάνω σε μια ίσια γραμμή προς το μέρος των πέντε άτυχων εργατών, που θα σκοτωθούν οπωσδήποτε, αν δεν κάνετε κάτι. Εσείς στέκεστε σε μια γέφυρα και δίπλα σας βρίσκεται ένας πολύ μεγαλόσωμος άνδρας. Αν τον σπρώξετε από τη γέφυρα, είναι αρκετά βαρύς ώστε να μειώσει και να μηδενίσει την ταχύτητα του τρένου προτού αυτό χτυπήσει τους πέντε εργάτες. Αν υποθέσουμε πως έχετε τη δύναμη να σπρώξετε τον άνδρα για να πέσει μπροστά στο τρένο, οφείλετε να το κάνετε;
Πολλοί βρίσκουν δυσκολότερη αυτή την περίπτωση και τείνουν περισσότερο να πουν «όχι», παρά το γεγονός ότι τόσο σε αυτή την περίπτωση όσο και στην περίπτωση του μοχλού δίπλα στις γραμμές οι συνέπειες των πράξεών σας είναι ο θάνατος ενός ανθρώπου αντί πέντε. Στην πραγματικότητα, το σπρώξιμο του μεγαλόσωμου άνδρα από τη γέφυρα μοιάζει με φόνο. Αν οι συνέπειες είναι οι ίδιες και στις δύο περιπτώσεις, τότε δε θα έπρεπε να υπάρχει πρόβλημα. Αν είναι ορθό να παρέμβετε στο πρώτο παράδειγμα, είναι ασφαλώς ορθό να σπρώξετε τον μεγαλόσωμο άνδρα μπροστά στο τρένο στη δεύτερη περίπτωση. Αυτό προκαλεί σύγχυση.
Αν η φανταστική κατάσταση του σπρωξίματος ενός ανθρώπου από μια γέφυρα υποδηλώνει σωματικές δυσκολίες, ή αποστρέφεστε την κτηνώδη πάλη με έναν άνδρα που πρόκειται να σκοτωθεί, η περίπτωση μπορεί να αναθεωρηθεί, υποθέτοντας ότι υπάρχει μια τρύπα στη γέφυρα. Με τον ίδιο μοχλό, που χρησιμοποιήθηκε στην πρώτη περίπτωση της αλλαγής πορείας, μπορείτε να ρίξετε τον μεγαλόσωμο άνδρα μπροστά στο τρένο με ελάχιστο κόπο. Απλώς μετατοπίζετε τον μοχλό. Πολλοί θεωρούν πως αυτό έχει ελάχιστη σχέση, από ηθική άποψη, με τον μοχλό στην πρώτη περίπτωση. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Ο λεγόμενος Νόμος του Διπλού Αποτελέσματος εξηγεί γιατί πιστεύουμε πως η περίπτωση του μοχλού διαφέρει από την περίπτωση του χοντρού άνδρα. Είναι η πίστη, για παράδειγμα, ότι είναι εντάξει να χτυπήσετε κάποιον τόσο δυνατά ώστε να πεθάνει, αλλά μόνο αν η πρόθεσή σας είναι να αμυνθείτε, ενώ ένα μικρότερο χτύπημα δε θα σας προστάτευε. Οι προβλεπόμενες κακές παρενέργειες μιας πράξης με καλή πρόθεση (σε αυτή την περίπτωση, η σωτηρία σας) είναι αποδεκτές, αλλά η εσκεμμένη πρόκληση βλάβης δεν είναι. Δεν είναι σωστό να δηλητηριάσετε κάποιον που σκοπεύει να σας σκοτώσει. Στην πρώτη περίπτωση η πρόθεσή σας είναι αποδεκτή, απλώς η εφαρμογή της θα οδηγήσει στον θάνατο κάποιου. Στη δεύτερη περίπτωση προτίθεστε να σκοτώσετε έναν άνθρωπο, και αυτό δεν είναι αποδεκτό. Για κάποιους, αυτό λύνει το πρόβλημα. Άλλοι πιστεύουν πως η αρχή του Διπλού Αποτελέσματος είναι εσφαλμένη.
Πηγή: Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας (Nigel Warburton), εκδ. Πατάκη, σελ. 268-271