KEIMENO
1 Πόλεμος πατήρ πάντων
O πόλεμος2 είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων και μερικούς τους έκανε θεούς, άλλους ανθρώπους· μερικούς τους έκανε δούλους, άλλους ελεύθερους.
(Ἡράκλειτος, απόσπ. 53)
2 Πόλη και νόμος
(α) Όσοι μιλούν μυαλωμένα3 πρέπει να στηρίζονται σ' αυτό που είναι κοινό σε όλους, πως μια πόλη πρέπει να στηρίζεται στον νόμο της, και με πολύ μεγαλύτερη εμπιστοσύνη· γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από έναν νόμο, τον θείο4· γιατί αυτός έχει όση δύναμη θέλει και όχι μόνο φτάνει για όλους, παρά μένει και υπόλοιπο.
(Ἡράκλειτος, απόσπ. 114)
(β) O λαός5 πρέπει να υπερασπίζεται τον νόμο6 όπως τα τείχη της πόλης.
(Ἡράκλειτος, απόσπ. 44)
3 Mια καλά κυβερνημένη πόλη
Πρέπει να δίνουμε τη μεγαλύτερη σημασία στα ζητήματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι καλή η διακυβέρνησή της7, και να αποφεύγονται οι φιλονικίες, που καταπατούν την ισότητα και η βίαιη επιβολή μιας ισχύος που βλάπτει το κοινό καλό8. Mια καλά κυβερνημένη πόλη είναι η μεγαλύτερη εγγύηση· περιέχει μέσα της τα πάντα, και όταν διατηρείται σώα, διατηρούνται σώα και όλα τα υπόλοιπα, ενώ όταν καταρρέει, καταρρέουν μαζί της τα πάντα.
(∆ημόκριτος, απόσπ. 252)
ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
- O Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο περίπου το 544/540 π.X., σε εποχή μεγάλης ακμής της πόλης, που δημιουργήθηκε από το εμπόριο. Γόνος παλιάς βασιλικής οικογένειας είδε με δυσαρέσκεια την άνοδο των δημοκρατικών στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Oι βιογραφικές πληροφορίες για τη μισανθρωπία και αλαζονεία του προέρχονται από σχετικές απαξιωτικές διατυπώσεις του. Πολύ δημοφιλής η ρήση του Τὰ πάντα ῥεῖ.
![Ηράκλειτος [πηγή: Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα]](http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2222/Anthologio-Filosofikon-Keimenon_G-Gymnasiou_html-empl/extras/images/link_ext.png "Ηράκλειτος [πηγή: Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα]")
- O πόλεμος (έρις, ανταγωνισμός) είναι προσφιλής μεταφορά στον Hράκλειτο. Ως δράση και αντίδραση αντίθετων δυνάμεων, εξασφαλίζει κατά τον Ηράκλειτο την αλλαγή, την τάξη και την αρμονία του κόσμου. Eίναι η σύγκρουση ανάμεσα σε ζεύγη αντίθετων εννοιών και καταστάσεων που φέρνει όμως την αρμονία (λ.χ. βίος-θάνατος, ἀρχή-πέρας, κόρος-λιμός, δίκη-ἔρις, εἰρήνη-πόλεμος). Εκφράζει τη συνεχή αλλαγή όλων των πραγμάτων και των καταστάσεων, τον μετρημένο ανταγωνισμό στον φυσικό και στον κοινωνικό κόσμο. O πόλεμος, δηλαδή η σύγκρουση, που διέπει όλα τα συμβάντα και ρυθμίζει τη λειτουργία της φύσης, είναι επίσης κοινός, δηλαδή καθολικός παράγοντας, που ρυθμίζει τις διαφορές και τις συγκρούσεις των ανθρώπων. Ενεργεί κατά ανάλογο τρόπο με τον λόγο («λόγον ξυνόν»), που συνέχει τους ανθρώπους και τον κόσμο.
- Όσοι μιλούν μυαλωμένα: εδώ ο Ηράκλειτος τονίζει τη σημασία του νου, της κοινής λογικής, που είναι κοινό κριτήριο όλων των ανθρώπων, και τον παρομοιάζει με τον νόμο από τον οποίο αντλεί κύρος η πολιτική κοινότητα. O νόμος πρέπει, όπως και ο λόγος, να είναι απρόσωπος, αμερόληπτος και οικουμενικός.
- Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι… έναν νόμο, τον θείο: κατά τον Ηράκλειτο, το κύρος των ανθρώπινων νόμων είναι περιορισμένο, αφού αυτοί διαφέρουν από πόλη σε πόλη και από εποχή σε εποχή. Oι ανθρώπινοι νόμοι αντλούν το κύρος τους από τον θείο, τον οικουμενικό νόμο που συμφωνεί με τον Λόγο.
- O λαός: έτσι αποδίδεται η λέξη δῆμος, δηλαδή το σύνολο των πολιτών που ζουν σε μια οργανωμένη πολιτική κοινωνία, την πόλη-κράτος.
- Nόμος: εδώ νοείται ως «νόμιμον», δηλαδή κάτι σύμφωνο με την παράδοση, το συμβατικό.
- Kαλή διακυβέρνηση: ο Δημόκριτος ήταν δημοκρατικός και πίστευε στην πολιτική σύμπνοια των πολιτών. Aναφέρεται εδώ σε μια ευνομούμενη και δημοκρατική πόλη, όπου οι πολίτες έχουν ενεργό συμμετοχή στα κοινά και η ατομική ευδαιμονία εξαρτάται από την ευδαιμονία της πόλης.
- Tο κοινό καλό: κατά την έκφραση του κειμένου, το χρηστὸν τοῦ ξυνοῦ, είναι ο λόγος ύπαρξης της δημοκρατικής πολιτείας.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 H αξία της δημοκρατίας
Η φτώχεια στα δημοκρατικά καθεστώτα είναι τόσο προτιμότερη από τη λεγόμενη ευημερία που εξασφαλίζουν οι τύραννοι όσο προτιμότερη είναι η ελευθερία από τη δουλεία.
(Δημόκριτος, απόσπ. 251)
2 Πειθώ Λόγου, Nόμος και ανθρώπινες πράξεις
Όποιος χρησιμοποιεί, για να προωθήσει την αρετή, τις παραινέσεις και την πειθώ του λόγου, θα 'χει καλύτερα αποτελέσματα, παρά αν χρησιμοποιήσει τον νόμο και τον καταναγκασμό. Γιατί είναι πολύ πιθανό να αμαρτάνει κρυφά εκείνος που μόνο ο νόμος τον αποτρέπει από την αδικία, ενώ εκείνος που οδηγείται από την πίστη στο πρέπον, δε θα κάνει τίποτα άπρεπο ούτε κρυφά ούτε φανερά. Γι' αυτό, όποιος κάνει το σωστό με σύνεση κι επίγνωση αναδεικνύεται γενναίος και ευθύς άνθρωπος.
(Δημόκριτος, απόσπ. 181)
3 Nόμοι, ελευθερία και ανθρώπινες κακίες
Oι νόμοι δε θα εμπόδιζαν τους ανθρώπους να ζουν όπως θα ήθελε ο καθένας, αν οι άνθρωποι δεν έβλαπταν ο ένας τον άλλο· διότι ο φθόνος προκαλεί την έναρξη της διαμάχης.
(Δημόκριτος, απόσπ. 245)
- Τι είναι ο πόλεμος, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, και πώς επηρεάζει τη φύση και την κοινωνία;
- Να εντοπίσετε αντιθέσεις, αναλογίες και μεταφορές στα αποσπάσματα του Ηράκλειτου.
- Πώς εξασφαλίζεται η ευημερία της πόλης σύμφωνα με τον Δημόκριτο; Συμφωνεί με την άποψη του Hράκλειτου για το κύρος του νόμου (κείμενο 2β);
- Aφού μελετήσετε τα αποσπάσματα του Δημόκριτου στα παράλληλα κείμενα (1), (2) και (3), να σχολιάσετε αν οι πολιτικές του απόψεις συνδέονται με την ηθική του και αν έχουν ισχύ στην εποχή μας.
- «Oι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, των ατόμων και των ομάδων, ιδιαίτερα μάλιστα των κρατών, προσδιορίζονται, κατά βάση, από μία επιθυμία αναγνώρισης, που συνεπάγεται, κατ' ανάγκη, περιπλοκή σε αγώνα ζωής και θανάτου: η καθεμία από τις ανταγωνιστικές δυνάμεις φέρνει την άλλη σε κίνδυνο»
(Θ. Bέικος, Eν πολέμω, Aθήνα 1993, σελ. 27).
Συζητήστε το θέμα της ανταγωνιστικότητας και της διαπάλης στην κοινωνία και στα κράτη, το οποίο τίθεται στο παραπάνω κείμενο.
Σοφιστική τέχνη και Σοφιστής
Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τη σημασία των όρων σοφιστική τέχνη και σοφιστής. Θα δούμε πώς εννοεί τη σοφιστική τέχνη και το τι είναι ο σοφιστής ο Πρωταγόρας, ο ιδρυτής της σοφιστικής κίνησης, μέσα από ένα νεανικό έργο του Πλάτωνα, τον ομώνυμο διάλογο, όπου γίνεται λόγος για τη δυνατότητα να διδαχθεί η αρετή. Θα συζητήσουμε τους λόγους για τους οποίους οι Σοφιστές κατακρίθηκαν ή επαινέθηκαν στην εποχή τους, δηλαδή τους λόγους που προκάλεσαν τον έπαινο ή τον ψόγο για την επαγγελματική τους δραστηριότητα, που ήταν κυρίως η διδασκαλία της ρητορικής και η εξάσκηση των νέων στον πολιτικό λόγο.
Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.
ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ
KEIMENO
Σοφιστική τέχνη και σοφιστής κατά τον Πρωταγόρα
Εγώ πάντως υποστηρίζω1 ότι η σοφιστική τέχνη είναι παλιά2, αλλά ότι όσοι την ασκούσαν τα παλιά χρόνια, επειδή φοβούνταν τον φθόνο που προκαλεί, πρόβαλλαν ως προστατευτικό κάλυμμα3 άλλοι την ποίηση, όπως ο Όμηρος, ο Ησίοδος, ο Σιμωνίδης, κι άλλοι τις μυστηριακές τελετές και τις προφητείες, όπως οι οπαδοί του Oρφέα και του Μουσαίου· άλλοι πάλι [...] ακόμη και τη γυμναστική[…] Τη μουσική χρησιμοποίησε για προκάλυμμα και […] ο Αγαθοκλής, σοφιστής μεγάλος…
Παραδέχομαι ότι είμαι σοφιστής4 κι ότι μορφώνω ανθρώπους5, κι έχω την εντύπωση πως με αυτόν τον τρόπο, δηλαδή ομολογώντας το κανείς πως είναι σοφιστής, προφυλάγεται πιο αποτελεσματικά παρά αν το αρνείται […] Και το μάθημα αυτό συνίσταται στο να μπορείς να αντιμετωπίζεις σωστά από τη μια τις υποθέσεις του σπιτιού σου6, δηλαδή πώς να διοικείς το σπίτι σου με τον πιο σωστό τρόπο, κι από την άλλη τα κοινά7, δηλαδή πώς να γίνεις ασυναγώνιστος στο να χειρίζεσαι τις υποθέσεις της πόλης. Και να μιλάς γι' αυτές8 [...] Ακριβώς αυτό, είπε, είναι το πράγμα που αναλαμβάνω να φέρω σε πέρας.
(Πλάτων, Πρωταγόρας, 316d-e, 317b και 318e-319a)
ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
- Eγώ πάντως υποστηρίζω: ο Πρωταγόρας υποστηρίζει το επάγγελμα που ασκεί, τη σοφιστική τέχνη, στο απόσπασμα αυτό που προέρχεται από τον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα. Ο Πλάτων λέει γι' αυτόν ότι ήταν ο πρώτος που υιοθέτησε το όνομα σοφιστής και ζητούσε αμοιβή για την εκπαίδευση που παρείχε. Eπισκέφθηκε την Aθήνα το 443 π.Χ. και τότε ο Περικλής του ανέθεσε να γράψει το «σύνταγμα» (Πολιτεία) της αθηναϊκής αποικίας Θούριοι της K. Iταλίας. Συνδεόταν με προσωπική φιλία με τον Περικλή και πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Aθήνα και στις πόλεις της K. Iταλίας.
- Σοφιστική τέχνη… παλαιά: ο Πρωταγόρας αναγνωρίζει την αρχαιότητα της σοφιστικής τέχνης που αυτός ασκεί. Συνδέει τη δραστηριότητά του με την προηγούμενη παράδοση, με προσωπικότητες που είχαν διακριθεί για τη σοφία και τη σύνεση, όπως οι μεγάλοι ποιητές, μουσικοί και ραψωδοί, οι μάντεις, οι επτά σοφοί και άλλοι εφευρέτες ή επινοητές πρακτικών δεξιοτήτων.
- Προστατευτικό κάλυμμα: ο Πρωταγόρας πιστεύει ότι όσοι ασκούσαν παλαιότερα τη σοφιστική τέχνη αναγκάζονταν να κρύβουν τη δραστηριότητά τους αυτή, που ήταν η διδασκαλία της πρακτικής και πολιτικής σοφίας, από φόβο μήπως εγείρουν τον φθόνο και την κριτική. Ο ίδιος όμως τολμά να το ομολογεί.
- Σοφιστής: από το ρήμα «σοφίζομαι» που σημαίνει μηχανεύομαι τεχνάσματα, φαντάζομαι, επινοώ. Από αυτήν προκύπτει η σημασία «έμπειρος», «επιδέξιος», «αυθεντία» σε κάποια εργασία, επιστήμη ή οποιαδήποτε τέχνη, λ.χ. στα μαθηματικά ή στη ναυπηγική. Συνδέεται η λέξη σοφιστής με τη σοφία και τον σοφό, που ήταν αρχικά ο έμπειρος σε μηχανική τέχνη ή σε κάποια ευγενή τέχνη, αλλά και ο συνετός, ο πολυμαθής, εκείνος που έχει ασφαλή κρίση, που είναι επινοητής άγνωστων αληθειών.
- Μορφώνω ανθρώπους: αναφορά στην εκπαίδευση που έκανε τον νέο ικανό στον λόγο και στη συζήτηση. Από τον 5ο αι. π.Χ. η λέξη σοφιστής χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τους δασκάλους της ευγλωττίας, δηλαδή τους καθηγητές της γραμματικής, της ρητορικής κ.ά., που πρόσφεραν ανώτερη μόρφωση στους νέους.
- Τις υποθέσεις του σπιτιού σου: παροχή γνώσεων χρήσιμων στην ιδιωτική ζωή.
- Τα κοινά: γνώσεις αναγκαίες για την κοινωνική και πολιτική ζωή.
- Στο να χειρίζεσαι... γι' αυτές: διδασκαλία σε όσους επιδιώκουν σταδιοδρομία στην πολιτική και στη δημόσια ζωή. Εκπαίδευση στην ανάπτυξη πειστικών επιχειρημάτων μέσω της ρητορικής τέχνης.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Η κριτική του Πλάτωνα εναντίον των Σοφιστών
∆ιαπιστώθηκε, πρώτον, ότι είναι [δηλ. ο σοφιστής] αμειβόμενος κυνηγός πλούσιων νέων ανθρώπων […] δεύτερον, κάτι σαν χονδρέμπορος των μαθημάτων που θρέφουν την ψυχή […] τρίτον, λιανοπωλητής των ίδιων αυτών πραγμάτων […] τέταρτον, μας φάνηκε ως βιοτέχνης που πουλάει δικής του κατασκευής μαθήματα […] πέμπτον, ένα είδος αθλητή στο αγώνισμα των λόγων, ο οποίος επάγγελμά του έχει την εριστική […] ωστόσο δεχτήκαμε, συγκαταβατικά, ότι ο σοφιστής καθαρίζει την ψυχή από δοξασίες που στέκονται εμπόδιο στη μάθηση.
(Πλάτων, Σοφιστής, 231d-6e)
2 Η κριτική του Αριστοτέλη για τους σοφιστές και τη σοφιστική
[…] γιατί η σοφιστική είναι φαινομενική σοφία, όχι πραγματική, κι ο σοφιστής άτομο που κερδίζει χρήματα από φαινομενική σοφία και όχι από πραγματική.
(Αριστοτέλης, Σοφιστικοὶ Ἔλεγχοι Ι, 165a 21)
3 Η αποδοχή των Σοφιστών: «Σοφιστὴς κοινὸν ἦν ὄνομα»
Ο Πόπλιος Αίλιος Αριστείδης, ρήτορας και λόγιος του 2ου αι. μ.Χ., από τη Mυσία της M. Aσίας, όταν ακμάζει η δεύτερη σοφιστική, υποστηρίζει στο παρακάτω απόσπασμα ότι ο όρος σοφιστής χρησιμοποιήθηκε για σημαντικές προσωπικότητες της αρχαιότητας με αρνητική αλλά και θετική σημασία.
Έχω την εντύπωση ότι δε γνωρίζουν [όσοι επικρίνουν] καν τι δήλωνε η λέξη «φιλοσοφία» στους Έλληνες και τι σήμαινε, και γενικά ότι δεν ξέρουν τίποτε γι' αυτά τα πράγματα. ∆εν έχει αποκαλέσει ο Ηρόδοτος «σοφιστή» τον Σόλωνα; ∆εν έχει επίσης αποκαλέσει έτσι τον Πυθαγόρα; ∆εν έχει χαρακτηρίσει και ο Ανδροτίων τους Επτά –εννοώ τους Επτά Σοφούς– «σοφιστές»; Έτσι δε χαρακτήρισε και τον Σωκράτη, τον περίφημο εκείνον [...] Η γνώμη μου είναι ότι «σοφιστής» ήταν ένας όρος αρκετά κοινός, κι ότι «φιλοσοφία» σήμαινε, κατά κάποιο τρόπο, να ασχολείσαι με τις ωραίες τέχνες και να καταπιάνεσαι με διανοήματα– κι όχι αυτό που υποδηλώνει τώρα ο όρος, αλλά εν γένει την πνευματική καλλιέργεια […] και πως αυτός που κατεξοχήν τα έβαλε με αυτόν τον όρο είναι, νομίζω, ο Πλάτων.
(Αριστείδης, Λόγοι 46 (II 407 Dindorf): Πρὸς Πλάτωνα ὑπὲρ τῶν τεττάρων λόγος)
4 Σοφία και Σοφιστές: «Δεινότης πολιτική και δραστήριος σύνεσις»
O Πλούταρχος (1ος αι. μ.X.), μιλώντας για τον Aθηναίο Mνησίφιλο, σύμβουλο του Θεμιστοκλή, μας δίνει πληροφορίες χρήσιμες για την κατανόηση του έργου των Σοφιστών.
[...] Ούτε ρήτορας ήταν ούτε σ' αυτούς που αποκλήθηκαν «φυσικοί φιλόσοφοι» συγκαταλεγόταν, αλλά είχε κάνει επάγγελμά του ό,τι χαρακτηριζόταν τότε ως «σοφία», ενώ στην πραγματικότητα ήταν απλώς πολιτική ικανότητα και γνώση πως να ενεργείς αποτελεσματικά· τη σοφία αυτή ο Μνησίφιλος –με μιά αδιάσπαστη συνέχεια που έφθασε ως τον Σόλωνα– την κρατούσε σαν να ήταν η διδασκαλία κάποιας αίρεσης. Οι μετέπειτα, που την ανάμιξαν με τις δικανικές τέχνες και μετατόπισαν την εφαρμογή της από τα δημόσια πράγματα στη θεωρία, αποκλίθηκαν «σοφιστές».
(Πλούταρχος, Bίοι Παράλληλοι, «Θεμιστοκλῆς» 2, 6)
EΡΩΤΗΣΕΙΣ
- Ποια κριτική ασκήθηκε στις δραστηριότητες των Σοφιστών και από ποιους; Πώς χαρακτηρίζονται οι Σοφιστές από τον Πλούταρχο; [Παράλληλο Κείμενο (4)].
- Πώς ορίζεται η φιλοσοφία στο παράλληλο κείμενο (3);
Με ποιον τρόπο προσδιορίζει το έργο του σοφού στο παρακάτω ποίημα ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο οποίος έχει επηρεαστεί από τη δεύτερη σοφιστική, που διαμορφώθηκε στην ελληνιστική εποχή; Συζητήστε το θέμα αυτό στην τάξη αξιοποιώντας τις παρακείμενες εικόνες, το παράλληλο κείμενο (3) και την Εισαγωγή.
Σοφοί δε προσιόντων
Οι άνθρωποι γνωρίζουν τα γινόμενα.
Τα μέλλοντα γνωρίζουν οι θεοί,
πλήρεις και μόνοι κάτοχοι πάντων των φώτων.
Εκ των μελλόντων οι σοφοί τα προσερχόμενα
αντιλαμβάνονται. Η ακοή
αυτών κάποτε εν ώραις σοβαρών σπουδών
ταράττεται. Η μυστική βοή
τούς έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων.
Και την προσέχουν ευλαβείς. Ενώ εις την οδόν
έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί.
(K. Π. Καβάφης, Ποιήματα Α΄, εκδ. Ίκαρος, Aθήνα 1963)
Aφού μελετήσετε τα παράλληλα κείμενα (1) και (2), να συζητήσετε στην τάξη αν συμφωνείτε με την κριτική που ασκήθηκε εναντίον των Σοφιστών για τον επαγγελματισμό τους στην εποχή τους. Πώς νομίζετε ότι θα αντιμετωπίζονταν οι Σοφιστές τη σημερινή εποχή;
Nα βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.
ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ
ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ ΤΟΥ ΧΟΠΕΡ:
Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις.
|
|
