Απ' αυτό συνάγεται ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα² και ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο πολιτικό³, και ότι αυτός που εξαιτίας της φύσης του και όχι εξαιτίας των περιστάσεων ζει εκτός πόλεως είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος⁴, όπως ακριβώς είναι και εκείνος που αποδοκιμάστηκε από τον Όμηρο: ο άνθρωπος χωρίς συγγενικούς δεσμούς, χωρίς νομικές δεσμεύσεις και χωρίς σπίτι⁵ […] Ότι λοιπόν η πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα και πιο σημαντική από το κάθε άτομο είναι φανερό⁶. ∆ιότι, εάν το άτομο δεν είναι αύταρκες, όταν αποκοπεί από την πόλη, θα βρεθεί στην ίδια μοίρα που βρίσκονται τα άλλα μέρη εν σχέσει προς το όλον⁷, και εκείνος που δεν μπορεί να είναι μέλος μιας κοινωνίας λόγω της αυτάρκειάς του δεν την χρειάζεται την κοινωνία, αυτός δεν είναι μέρος της πόλεως και είναι κατά συνέπεια είτε θηρίο είτε θεός⁸. Όλων λοιπών των ανθρώπων η ορμή προς μία τέτοια κοινωνία ανάγεται στην ίδια τους τη φύση⁹, και εκείνος που πρώτος συγκρότησε μια τέτοια κοινωνία είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών¹⁰.

1. Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα. Στο χωρίο αυτό, ο Αριστοτέλης αναπτύσσει αναλυτικότερα την άποψή του ότι η πόλη είναι φυσικό δημιούργημα, αναφέροντας συγκεκριμένα ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, προορισμένο να ζει σε μια οργανωμένη πολιτική κοινωνία.
2. Η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα: η δημιουργία της πόλης αποτελεί μια φυσική κατασκευή, είναι ένα φυσικό δημιούργημα, είναι δηλ. στη φύση των ανθρώπων να δημιουργούν πόλεις.
   
3. Ο άνθρωπος είναι… ζώο πολιτικό: ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικὸν ζῷον (ζῷον: ζωντανός οργανισμός). Η γνωστή αυτή φράση δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος από τη φύση του δραστηριοποιείται πολιτικά, αλλά ότι ασχολείται φυσικά με την πολιτική δραστηριότητα, ότι δηλ. η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια, ώστε μόνο σε μια πόλη να μπορεί να επιτύχει την ολοκλήρωσή του.
     
4. Είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος: ο άνθρωπος ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας, είτε γιατί είναι κακός και έχει θέσει τον εαυτό του εκτός κοινωνίας είτε γιατί είναι θεός, δεν έχει δηλ. ανάγκη τους άλλους ανθρώπους.
5. Ο άνθρωπος χωρίς... χωρίς σπίτι: ο Όμηρος στην Ιλιάδα αποδοκιμάζει όποιον ζει μ' αυτόν τον τρόπο (Όμηρος, Ιλιάδα, Ι, 63: ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιος). Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν μια τέτοια ζωή δυστυχισμένη και κατακριτέα.
6. Πιο σημαντική από το κάθε άτομο: η πόλη είναι πιο σημαντική από κάθε άτομο, έχει δηλαδή προτεραιότητα σε σχέση με το άτομο, με την έννοια ότι ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να εκπληρώσει τη λειτουργία του (το έργον) εκτός της πόλεως.
7. Εάν το άτομο… τα άλλα μέρη εν σχέσει προς το όλον: ο Αριστοτέλης εδώ κάνει μια αναλογία ανάμεσα στη σχέση του ατόμου με την πόλη και του χεριού με το υπόλοιπο ανθρώπινο σώμα. Υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει απομονωμένος από τους άλλους ανθρώπους, όπως ένα χέρι δεν μπορεί να είναι αποκομμένο από το σώμα. Το παράδειγμα, όμως, είναι παραπλανητικό, αφού ένας άνθρωπος μπορεί να λειτουργήσει, έστω και ανεπαρκώς, χωρίς την πόλη, ενώ ένα χέρι δεν μπορεί ποτέ να λειτουργήσει χωρίς το σώμα.
8. Είτε θηρίο είτε θεός: πρόκειται για τη γνωστή φράση του Αριστοτέλη που χαρακτηρίζει όποιον ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας. Οι άνθρωποι ξεχωρίζουν από τα άλλα ζώα, γιατί διαθέτουν ορθό λόγο και δύναμη της διάνοιας. Αν κάποιος αδιαφορεί για την κοινωνική συμβίωση και θεωρεί πως είναι αυτάρκης, τότε θα πρέπει αυτός να είναι ή θεός ή θηρίο.
9. Η ορμή… τη φύση: εννοεί ότι η ορμή των ανθρώπων να δημιουργήσουν μια τέτοια κοινωνία είναι φυσική, έστω και αν η πόλη αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης τέχνης. Η πόλη είναι ένα φυσικό δημιούργημα, μία φυσική κατασκευή.
10. Εκείνος που πρώτος… είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών: αναφέρεται στον θεμελιωτή της πολιτικής κοινωνίας, σε αυτόν που πρώτος οργάνωσε την κοινωνική και πολιτική συμβίωση των ανθρώπων, θεωρώντας τον ευεργέτη της ανθρωπότητας. Ο Αριστοτέλης υπονοεί εδώ ότι η πόλη αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης τέχνης. Η θέση αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο.

1. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζῷον, δηλαδή ότι είναι στη φύση του ανθρώπου να ζει σε πόλεις και ότι έτσι μόνο μπορεί να εκπληρώσει τις φυσικές του δυνατότητες. Πώς θεμελιώνει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν;
2. Πώς χαρακτηρίζει στο κείμενο ο Αριστοτέλης τον άνθρωπο που ζει εκτός της πολιτικής κοινωνίας;
3. Συμφωνείτε με την άποψη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικό και πολιτικό ον; Άραγε, αυτό συνεπάγεται ότι κάποιος που δε ζει σε πολιτική κοινωνία δεν είναι πραγματικά άνθρωπος;

Ας αναλογιστούμε ότι από τις επιθυμίες άλλες είναι φυσικές κι άλλες χωρίς ουσία², και ότι από τις φυσικές επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες κι άλλες απλώς φυσικές· από τις αναγκαίες, τέλος, επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες για την ευδαιμονία, άλλες για την αποφυγή σωματικών ενοχλήσεων και άλλες για την ίδια τη ζωή³. Η σωστή θεώρηση αυτών των πραγμάτων⁴ ξέρει να ανάγει καθετί που επιλέγουμε και καθετί που αποφεύγουμε στην υγεία του σώματος και την ηρεμία της ψυχής, αφού σε τούτο συνίσταται ο σκοπός της ευτυχισμένης ζωής. Για χάρη αυτού του στόχου κάνουμε ό,τι κάνουμε: για να μην αισθανόμαστε πόνο και να μη μας κυριεύει ο φόβος […] Την ηδονή⁵, βλέπεις, τη χρειαζόμαστε, όταν η στέρησή της μας προξενεί πόνο· όταν δεν αισθανόμαστε πόνο, δε χρειαζόμαστε πια την ηδονή. Και για τούτο η ηδονή είναι αρχή και τέλος της ευτυχισμένης ζωής⁶. Γιατί έχουμε διαγνώσει ότι είναι το πρώτο και σύμφυτο αγαθό μέσα μας⁷.

1. Ο Επίκουρος (Σάμος 341-Aθήνα 270 π.Χ.) έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου ίδρυσε τον Kήπο, χώρο διδασκαλίας και διαβίωσης. Από το πλούσιο έργο του σώζονται μόνο τρεις επιστολές και μια συλλογή με σαράντα γνωμικά ή αξιώματα με τίτλο Κύριαι δόξαι, που μας παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, καθώς και μια συλλογή 81 ηθικών αφορισμών με τίτλο Eπικούρου προσφώνησις. Στην Επιστολή προς Μενοικέα, από όπου είναι το κείμενο, ο Επίκουρος προτρέπει να μελετάμε και να επιλέγουμε όσα προκαλούν την ευδαιμονία.
   Eπιθυμίες: ο Επίκουρος διακρίνει δύο είδη επιθυμιών, τις φυσικές και τις κενές (μάταιες, χωρίς ουσία, ανόητες, κενές περιεχομένου). Tις φυσικές επιθυμίες διακρίνει σε τρία είδη: α) φυσικές και αναγκαίες (λ.χ. η επιθυμία για νερό), β) φυσικές αλλά όχι αναγκαίες (λ.χ. η επιθυμία για εκλεκτά φαγητά) και γ) μη φυσικές και μη αναγκαίες, δηλ. αυτές που προέρχονται από την ανθρώπινη κενοδοξία/ματαιοδοξία (λ.χ. η επιθυμία για κοινωνική άνοδο).
2. Aναγκαίες επιθυμίες: αναγκαίες επιθυμίες είναι για τον Επίκουρο εκείνες που, αν δεν ικανοποιηθούν, οδηγούν στην αύξηση του πόνου ή στον θάνατο. Στις αναγκαίες επιθυμίες συγκαταλέγεται η υγεία (αποφυγή της ασθένειας και του πόνου) και αυτές που συμβάλλουν στη διατήρηση της ζωής (διατροφή, έρωτας, φιλία, ασφάλεια κ.ά.).
3. Σωστή θεώρηση των πραγμάτων: ο Επίκουρος έδινε πρακτικές οδηγίες για το τι πρέπει να επιλέγουμε και τι να αποφεύγουμε, προκειμένου να εξασφαλίσουμε υγιή ζωή και αταραξία της ψυχής.
4. Hδονή: για τον Επίκουρο υπάρχουν δύο είδη ηδονών: οι ηδονές των αισθήσεων, όπως όταν τρώω και απομακρύνεται ο πόνος της έλλειψης, και οι ψυχικές ή στατικές ηδονές, όπως, όταν έχω φάει, οπότε το αίσθημα πληρότητας δίνει μια σταθερή ηδονή.
5. Hδονή ως σκοπός της ευτυχισμένης ζωής: κατά τον Επίκουρο, ο πόνος και η χαρά, η λύπη και η ηδονή, δηλαδή η ευχαρίστηση, είναι αντίθετες καταστάσεις. Οι άνθρωποι προσπαθούν να ελαχιστοποιήσουν τις πρώτες και να μεγιστοποιήσουν τις δεύτερες. Η ηδονή ως εσωτερική τέρψη είναι σκοπός της ευτυχισμένης ζωής, γιατί είναι η αιτία και το κίνητρο κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας.
6. Hδονή, το πρώτο και σύμφυτο αγαθό: η ηδονή είναι αγαθό που επιδιώκουν από τη φύση τους όλα τα έμψυχα όντα. Για να είναι κανείς ευτυχισμένος και να αποφύγει το άγχος, πρέπει να δεχθεί, κατά τον Eπίκουρο, τέσσερις αλήθειες. Αυτή είναι η περίφημη Επικούρεια Τετραφάρμακος:

7. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

   1 Ηδονή και φρόνηση

   Όταν λοιπόν υποστηρίζουμε ότι ο τελικός σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων κι αυτές που συνίστανται στην αισθησιακή απόλαυση, όπως ορισμένοι νομίζουν –από άγνοια κι επειδή διαφωνούν με εμάς παίρνουν στραβά τα λόγια μας– αλλά εννοούμε το να μην έχει κανείς σωματικό πόνο και ταραχή ψυχική. Γιατί τη γλύκα στη ζωή δεν τη φέρνουν τα απανωτά φαγοπότια και τα γλέντια […] ούτε τα ψάρια και τα άλλα εδέσματα που προσφέρονται σ' ένα πολυδάπανο τραπέζι, αλλά ο νηφάλιος στοχασμός, αυτός που διερευνά τους λόγους για τους οποίους προτιμάμε αποφεύγουμε καθετί και αποδιώχνει τις δοξασίες που με τόση ταραχή γεμίζουν την ψυχή μας. Αφετηρία για όλα αυτά και συνάμα το υπέρτατο αγαθό είναι η φρόνηση. Για τούτο κι από τη φιλοσοφία προτιμότερη είναι η φρόνηση, από την οποία απορρέουν όλες οι αρετές: η φρόνηση που μας διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς χαρούμενα, αν η ζωή του δεν έχει γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη κι ούτε πάλι μπορεί να 'χει η ζωή του γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη, αν δεν έχει και χαρά.

   (Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 131-132)

   2 Σοφία και φιλία

   (α) Ο ευγενικός άνθρωπος ενδιαφέρεται, πάνω απ' όλα, για τη σοφία και τη φιλία από αυτό το ένα είναι θνητό αγαθό, το άλλο αθάνατο.

   (Ἐπικούρου προσφώνησις, 78)

   (β) Aπό όσα παρέχει η σοφία για την ευτυχία της ζωής συνολικά, το κατά πολύ πιο σημαντικό είναι η απόκτηση φίλων.

   (Ἐπίκουρος, Kύριαι δόξαι, 27)

   (γ) H φιλία σέρνει τον χορό ολόγυρα στην οικουμένη, καλώντας μας όλους να σηκωθούμε για τον ύμνο [της ευτυχίας].

   (Ἐπικούρου προσφώνησις, 52)

   3 Aπελευθέρωση της ψυχής

   Δεν ελευθερώνουν την ψυχή από την ταραχή και δε φέρνουν την αληθινή χαρά τα αμέτρητα πλούτη ούτε η τιμή κι ο θαυμασμός του κόσμου ούτε οποιοδήποτε άλλο πράγμα απ' όσα ανάγονται σε απροσδιόριστα αίτια.

   (Ἐπικούρου προσφώνησις, 81)

   4 Για τη φιλοσοφία

   O Eπίκουρος έλεγε ότι φιλοσοφία είναι η δραστηριότητα που με λόγους και συλλογισμούς κάνει τη ζωή ευτυχισμένη.

   (Σέξτος Ἐμπειρικός, Πρὸς ἠθικούς, XI, 170)

   ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

   1. Σε τι συνίσταται η ευτυχισμένη ζωή, σύμφωνα με τον Eπίκουρο; Πώς σχετίζεται με τις επιθυμίες και τις ηδονές; Βλ. και παράλληλο κείμενο (1).
   2. Tι είναι η φιλοσοφία σύμφωνα με τον Eπίκουρο; Βλ. παράλληλο κείμενο (4).
   3. Αφού διαβάσετε τα παράλληλα κείμενα (1) και (2), να υπογραμμίσετε και να σχολιάσετε τις αρετές που ο Επίκουρος θεωρεί απαραίτητες (αναγκαίες) για την ευτυχισμένη ζωή.