«Παιδαγωγική ταυτότητα και εξουσία στην ιεραρχική διοικητικά οργάνωση της εκπαίδευσης»

«Παιδαγωγική ταυτότητα και εξουσία στην ιεραρχική διοικητικά οργάνωση της εκπαίδευσης» *

* Διάλεξη στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου (Φεβρουάριος 2006)

ΓΕΝΙΚΑ: Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑ

Είναι υποσύστημα της κοινωνίας, δημιουργήθηκε ιστορικά με βάση τις επικρατούσες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και αποτελείται από ανθρώπους που αναπτύσσουν δράση μεταξύ τους

1. Είναι ένας οργανισμός που διοικείται

2. Προσδιορίζεται από νομικούς κανονισμούς

3. Χαρακτηρίζεται, επίσης, από πολύπλοκες οργανωτικές ρυθμίσεις (τάξεις, ωρολόγια προγράμματα, διαλείμματα, κυρώσεις κ.τ.λ.)

4. Είναι ένας χώρος όπου καθορισμένα πρόσωπα (εκπαιδευτικός, μαθητής) παίζουν καθορισμένους ρόλους

5. Είναι μια κοινωνική οργάνωση, στην οποία οι κανονισμοί ρυθμίζονται από συγκεκριμένα άτομα και εκτελούνται από άλλα άτομα

6. Είναι ένας χώρος μέσα από τον οποίο οι μαθητές αποκτούν δικαιώματα για μια επαγγελματική και κοινωνική σταδιοδρομία

1) Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ

Ως θεσμός νοείται: εκείνη η δομή με ένα μακροπρόθεσμο σχετικά χαρακτήρα, η οποία συνίσταται από κοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς, κοινωνικούς ρόλους και σχέσεις που οι άνθρωποι υιοθετούν, προκειμένου να ικανοποιήσουν βασικές κοινωνικές τους ανάγκες κατά τρόπο καθορισμένο, αναγνωρισμένο και ενιαίο (Reich, Schiess, Gerstenmaier)
Επομένως:

Η Εκπαίδευση ως κοινωνικό δημιούργημα προέκυψε για να ικανοποιηθούν βασικές κοινωνικές ανάγκες ή επιβλήθηκε εξαιτίας προσδοκιών που συγκεκριμενοποιήθηκαν για τη ρύθμιση αυτών των αναγκών

Κάθε μορφή Εκπαίδευσης υλοποιείται σε συγκεκριμένα κοινωνικο-πολιτισμικά πλαίσια

2) Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΩΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ

Σχετικά με τον όρο “οργανισμός” στο χώρο της κοινωνιολογίας δεν υπάρχει ομοφωνία. Παρά όμως τη διαφωνία μπορούμε να πούμε ότι οι οργανισμοί προσπαθούν να υλοποιήσουν τους θεσμούς και ότι έχουν κάποια κοινά γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν και την εκπαίδευση

Οι οργανισμοί διαθέτουν καθορισμένους σκοπούς

Υφίστανται νομικές ρυθμίσεις (εκτεταμένο σύνολο διακανονισμών) που είναι αποτέλεσμα βασικών πολιτικών αποφάσεων

Καθορίζουν διάφορους ρόλους στα μέλη του οργανισμού (καθήκοντα-υπευθυνότητες, από τη μια πλευρά, και δικαιώματα-δικαιοδοσίες, από την άλλη)

Ασκούν έλεγχο (με αποτέλεσμα, πολλές φορές, τους περιορισμούς και τις κυρώσεις)

Προϋποθέτουν, επίσης, συγκεκριμένους όρους εισόδου και εξόδου

Τα μέλη ενός οργανισμού έχουν διαφορετικά ενδιαφέροντα και συμφέροντα (= ενδεχόμενη πρόκληση συγκρούσεων)

2α) Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΩΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ

Η επιδίωξη: Μεταβίβαση πολιτισμικών- κοινωνικών γνώσεων, δεξιοτήτων και ιδεολογιών στις νεότερες γενιές (= Διατήρηση και αναπαραγωγή του πολιτισμού και γενικότερα του κοινωνικού συστήματος)

Τα μέσα: Οι διαδικασίες της διδασκαλίας, της αγωγής, της κοινωνικής μάθησης, της αξιολόγησης και γενικά της κοινωνικοποίησης

Όμως…
η χρήση του όρου “αγωγή” ως μέτρου (κριτηρίου) για τη νομιμοποίηση και κριτική των παιδαγωγικών οργανισμών είναι συνδεδεμένη με πολλά διλήμματα και δυσεπίλυτα προβλήματα, τη στιγμή που ο όρος έχει πάρει τη μορφή ενός τυπικού συλλεκτικού όρου που περιλαμβάνει εντελώς διαφορετικούς προβληματισμούς

2β) Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΩΣ ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ

Κύρια χαρακτηριστικά της γραφειοκρατίας :
α) η ορθολογική λήψη των αποφάσεων β) η απροσωποληψία στις κοινωνικές σχέσεις γ) η ρουτίνα στην εκπλήρωση των καθημερινών καθηκόντων δ) ο συγκεντρωτισμός ε) το ιεραρχικό σύστημα εξουσίας (M. Weber)

Η υπόσταση της γραφειοκρατίας βρίσκεται μέσα: α) σε κέντρα εξουσίας που αποσπούν την αποκλειστικότητα στις αρμοδιότητες και τις αποφάσεις σε βάρος της πλειοψηφικής βούλησης των μελών του οργανισμού β) στην υπεροχή και επικράτηση του τύπου (τυποποίηση) σε βάρος του περιεχομένου, σχετικά με τις δραστηριότητες του οργανισμού γ) στην υποταγή των κανόνων λειτουργίας του οργανισμού στους στόχους της διατήρησης και στερέωσής του (Μ. Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 8ος )

Η μορφή που έχει πάρει σήμερα η εκπαίδευση ως οργανισμός είναι ένα μίγμα από
α) κλασική διοικητική γραφειοκρατία (η οποία στηρίζεται στην ιεραρχική δομή, την πειθαρχία, τις κυρώσεις, το συγκεντρωτισμό, την ομοιομορφία, τη διαδικαστική τυπικότητα) και
β) σύγχρονο επαγγελματικό μηχανισμό παροχής υπηρεσιών (R. Lautmann, M. Meuser)

2β1 ) Η ΙΕΡΑΡΧΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
ΣΧΟΛΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΡΧΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΣΧ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
ΣΚΟΠΟΙ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ
ΥΠΟΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ
ΜΑΘΗΤΗΣ

Παράλληλα, οι “εξωσχολικές ομάδες” ή “ομάδες επιρροής” που επιδρούν ποικιλοτρόπως σε διάφορους τομείς της σχολικής οργανωτικής δομής είναι: τα πολιτικά κόμματα, η οικονομία, η εκκλησία, οι οργανώσεις των γονέων και των εκπαιδευτικών, οι επιστήμες της αγωγής και οι ίδιοι οι γονείς (μεμονωμένα ή ομαδικά)

Το είδος και η οργάνωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και οι αποφάσεις “διακανονίζονται”
από το διοικητικό κέντρο (υπουργείο παιδείας)

3) Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ

Παιδαγωγική ταυτότητα: Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο εκπαιδευτικός κάτω από ορισμένες χωροχρονικές, εργασιακές και ατομικές περιστάσεις τον παιδαγωγικό του ρόλο

Λέξη-κλειδί: η ερμηνεία (που δίνει ο ίδιος ο εκπαιδευτικός στο ρόλο του)
Παράγοντες που καθορίζουν την ερμηνεία: α) οι κοινωνικές προσδοκίες τις οποίες αποδίδουν στο ρόλο του οι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες β) η σχολική πραγματικότητα (συνθήκες υλοποίησης του ρόλου) γ) η επαγγελματική κατάρτισή του και γενικά η κοινωνικοποίησή του

Ο ρόλος ενός εκπαιδευτικού ως “επαγγελματία παιδαγωγού” συνδέεται άμεσα με τις διαδικασίες της αγωγής, της διδασκαλίας, της αξιολόγησης και της κοινωνικοποίησης

Το κυρίαρχο πρόβλημα στο ρόλο του εκπαιδευτικού: κατά πόσο η παιδαγωγική του ανταπόκριση (με βάση την αυτοαντίληψη που έχει για τον παιδαγωγικό του ρόλο) υπονομεύεται από τις απαιτήσεις της διοίκησης
Πολλές φορές η αντίθεση των κοινωνικών προσδοκιών και των αυτοπροσδοκιών που έχει ο εκπαιδευτικός για την παιδαγωγική του δράση (εξαιτίας των διοικητικών προδιαγραφών και αξιώσεων που αντιμετωπίζει) συνθέτει μια αναπόφευκτη συγκρουσιακή κατάσταση διαρκείας (Ι. Πυργιωτάκης , Α. Γκότοβος, R. Bruner)

Με άλλα λόγια, ο εκπαιδευτικός, ως “δημόσιος υπάλληλος” ταυτόχρονα, οφείλει να διδάσκει, να διαπαιδαγωγεί, να αξιολογεί, να δικαιολογεί, να συμβουλεύει σύμφωνα με τις κρατικές προδιαγραφές (νομικές, διοικητικές) που προβλέπει ή επιβάλλει η εκπαιδευτική εξουσία  Αντιφατικότητα παιδαγωγικής δράσης (H. Giesecke)

Τελικά: Η ικανότητα του εκπαιδευτικού να εντάξει στην παιδαγωγική του δράση και συνεπώς να εναρμονίσει τις κοινωνικές προσδοκίες (που έχουν οικονομικό, διοικητικό, πολιτικό και πολιτισμικό χαρακτήρα) εξαρτάται από τη διαμόρφωση της προσωπικής και κοινωνικής του ταυτότητας και ευρύτερα από την κοινωνικοποίησή του

4) ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Το θέμα της εξουσίας που απορρέει από τη διοικητική οργάνωση της εκπαίδευσης νοείται μόνο στο όλο πλαίσιο της κρατικής διοίκησης. Επίσης, η ίδια κρατική εξουσία ανέλαβε και επέβαλε την οργανωμένη εκπαίδευση με την καθιέρωση του σχολείου ως δημόσιου (μαζική εκπαίδευση)
Το σχολείο ως μηχανισμός κρατικής εξουσίας: α) Διαδίδει την κυρίαρχη ιδεολογία και παράγει ανθρώπους με τις κατάλληλες γνώσεις και αξίες για την κάλυψη των αναγκών του τρέχοντος μοντέλου παραγωγής (Erben and Cleesen) β) Βοηθά στη νομιμοποίηση νέων γνώσεων και αξιών και συμβάλλει στη διαμόρφωση της ιδεολογίας νέων ανερχόμενων τάξεων (R. Williams)

Όψεις των επεμβάσεων της κρατικής εξουσίας στη διδακτική πράξη: α) Ιεράρχηση διδακτέας ύλης (εβδομαδιαία κατανομή και χρήση του χρόνου διδασκαλίας // υποχρεωτική διαδοχή κεφαλαίων και μαθημάτων για την κάλυψη της διδακτέας ύλης // αφαίρεση και περιληπτική απόδοση διδακτέας ύλης // αναστολή αναλυτικού προγράμματος) β) Οριοθέτηση διδακτέας ύλης (εκλογή - αναλυτικός καθορισμός - ομοιομορφία και κάλυψη διδακτέας ύλης)
Το ΥΠΕΠΘ ενδιαφέρεται ελάχιστα για άλλους τομείς της μεθόδου διδασκαλίας σε μικροεπίπεδο: πορεία διδασκαλίας, οργάνωση διδασκαλίας, μορφές και κλίμα διδασκαλίας

Η “μηχανική της πειθαρχίας” (όπως αυτή εκφράζεται από το διοικητικό μοντέλο) ενάντια στο “δίκαιο της κυριαρχίας” (όπως αυτό εκφράζεται από το νομικο-κανονιστικό πλαίσιο λειτουργίας της εκπαίδευσης): Για το Foucault δεν έχουμε από τη μια μεριά το φλύαρο και σαφές νομικό σύστημα της κυριαρχίας και από την άλλη κάποιους βουβούς πειθαρχικούς καταναγκασμούς, που εργάζονται υπόγεια, κρυφά και συνιστούν το σιωπηλό υπόβαθρο της μείζονος μηχανικής της εξουσίας. Οι πειθαρχικοί καταναγκασμοί έχουν το δικό τους ιδιαίτερο λόγο και δημιουργούν ίδια συστήματα γνώσης και ποικίλα γνωστικά πεδία

ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ

Το ότι σήμερα α) η εξουσία στον εκπαιδευτικό χώρο ασκείται μέσω τόσο του δικαίου (νομικό πλαίσιο εκπαιδευτικής πολιτικής) όσο και των τεχνικών της πειθαρχίας (τυποποιητικοί κώδικες συμπεριφοράς που παράγουν και αναπαράγουν εξουσία στα πλαίσια του εκπαιδευτικού διοικητικού μοντέλου) και β) το ότι οι διεργασίες τυποποίησης κυριαρχούν όλο και περισσότερο επί των νομικών διαδικασιών ερμηνεύουν την έλλειψη πρωτοβουλίας και δημιουργικότητας όλων όσων εργάζονται και ζουν μέσα στο σχολείο, την αποστέωση του δικαιώματος στη διαφορά, την εκμηδένιση κάθε αυτοδιαχειριστικής εμπειρίας μέσα από τον ελεύθερο πειραματισμό.