Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

 

Οι λειτουργίες της γλώσσας: αναφορική και ποιητική λειτουργία

Η γλώσσα είναι ενέργεια. Το εργαστήρι της γλώσσας

Ο λόγος είναι το οικονομικότερο σύστημα συμβολισμού και επικοινωνίας. Σε αντίθεση με άλλα αναπαραστατικά συστήματα, δεν απαιτεί καμιά μυϊκή προσπάθεια, δεν χρειάζεται μετακίνηση του σώματος, δεν επιβάλλει επίμοχθους (κοπιαστικούς) χειρισμούς. Ας φανταστούμε την εργασία και τον αδιανόητο μόχθο που θα απαιτούσε για να αναπαρασταθεί (παρουσιαστεί) οπτικά μια «δημιουργία του κόσμου», αν ήταν δυνατό να την παρουσιάσει κανείς με ζω γραφικές ή γλυπτές ή άλλες παραστάσεις.

Για να δούμε ύστερα τι συμβαίνει με την ίδια ιστορία, όταν υλοποιείται με τη διήγηση.

Καμιά­ δύναμη­ δεν­θα­φτάσει ­ποτέ­αυτή­ του­λόγου,­που ­δημιουργεί­ τόσα­ πολλά ­με-τόσο­ λίγο.[Emil Benveniste]

Συνεπώς, η γλώσσα με τις λέξεις και τους κανόνες/νόμους της αποτελεί ένα κανονικό και ενεργό εργαστήριο που παράγει λόγο, μοιάζει με έναν αργαλειό που υφαίνει λόγο. Και όπως συμβαίνει σε ένα εργαστήριο έτσι κι εδώ, όσο πιο πιστά τηρούνται οι κανονισμοί, τόσο πιο ομαλή είναι η λειτουργία του και πιο πλούσια η παραγωγή του. Έτσι, πολλοί λένε ότι η γλώσσα είναι ενέργεια. Αυτό σημαίνει ότι οι δυνάμεις της γλώσσας για έκφραση είναι ανεξάντλητες.

Ο μαθηματικός, με ένα πεπερασμένο σύστημα ψηφίων (από 0-9) και με τους κανόνες που το διέπουν, είναι σε θέση να δημιουργήσει άπειρους αριθμούς και αριθμητικές πράξεις.

Συζητήστε, αν συμβαίνει το ίδιο και με τη γλώσσα. Αν, δηλαδή, ο κάθε χρήστης της γλώσσας είναι σε θέση, με τα είκοσι πέντε φωνήματά της και με τους μορφοσυντακτικούς της κανόνες, να παράγει άπειρο πλήθος λέξεων, φράσεων και κειμένων. Συζητήστε για τη δημιουργική ικανότητα του ανθρώπου να παράγει και να κατανοεί άπειρο πλήθος γραμματικώς ορθών προτάσεων, που ποτέ στη ζωή του δεν έχει χρησιμοποιήσει ή δεν έχει ακούσει.Συμφωνείτε με την άποψη ότι μια πρόταση είναι δυνατόν να μεγαλώνει διαρκώς/επ’ άπειρον με την προσθήκη νέων γλωσσικών στοιχείων; Ποιες δυνατότητες έχει λ.χ. η πρόταση: «Ο ήλιος ανατέλλει» να αυξάνεται επ’ άπειρον ή ποιοι παράγοντες μπορούν να την περιορίσουν;

Η­ γλώσσα­ δεν­ αποτελεί­ απλώς­ ένα­ μέσον­ επικοινωνίας,­ είναι­ και­ φορέας­ ηθικών-αξιών­και­εργαλείο­μαγείας.

[Οδ. Ελύτης]

Τη γλώσσα τη χρησιμοποιούμε με δύο τρόπους: τον ένα που αφορά το λογικό μας και τον άλλο που αφορά τις συγκινήσεις μας.[Γ. Σεφέρης].

Είπαμε παραπάνω ότι η γλώσσα μοιάζει με ένα εργαστήριο που έχει τους δικούς τουκανονισμούς και νόμους. Κάποτε, όμως, στη λογοτεχνία και μάλιστα στην ποίηση δημιουργείται η εντύπωση ότι παραβαίνονται οι κανονισμοί. Οι ποιητές, δηλαδή, για να εκφραστούν, πλάθουν μια δική τους γλώσσα. Μια γλώσσα που κυβερνιέται από δικούς της νόμους. Η γλώσσα λειτουργεί, λοιπόν, με πολλούς τρόπους, για να καλύψει τις πολλές ανάγκες του ανθρώπου. Δείχνει κι αυτό τη δύναμή της. Στην πρώτη περίπτωση, κατά την οποία ακολουθούνται οι κανονισμοί/νόμοι, οι γλωσσολόγοι μιλούν για αναφορική λειτουργία της γλώσσας. Αντίθετα, στη δεύτερη περίπτωση, κατά την οποία παραβιάζονται οι κανονισμοί/νόμοι, οι γλωσσολόγοι μιλούν για ποιητική λειτουργία της γλώσσας.

Αναφορική λειτουργία / κυριολεκτική χρήση / δήλωση

Η αναφορική λειτουργία της γλώσσας ταυτίζεται με την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας.

Οι λέξεις, δηλαδή, χρησιμοποιούνται μέσα στον λόγο με τρόπο τέτοιον, ώστε να αποδίδουν επακριβώς τη συγκεκριμένη σημασία και το περιεχόμενο της έννοιας που δηλώνουν (κυριολεκτική σημασία). Υπάρχει, λοιπόν, μια άμεση και καθαρή σχέση ανάμεσα στη σημασία μιας λέξης και σ’ αυτό που δηλώνει (δήλωση) και η σχέση αυτή γίνεται αντιληπτή από τη λογική του δέκτη (π.χ. «Ξαφνικά ο ουρανός συννέφιασε». «Η Πούλια αποτελείται από εφτά αστέρια»). Η γλώσσα λειτουργεί με λογικό τρόπο.

Ειδικότερα:

• Ο πομπός απευθύνεται στη λογική-βιωματική λειτουργία του δέκτη.
• Ενδιαφέρει το περιεχόμενο του μηνύματος και σκοπός είναι η πληροφόρηση.
• Κυριαρχούν η οριστική έγκλιση και οι προτάσεις κρίσεως.
• Συνήθως λείπουν τα καλολογικά στοιχεία και οι διάφοροι εκφραστικοί τρόποι.
• Η σύνδεση των νοημάτων είναι λογική.
• Ο λόγος αποκτά αντικειμενικότητα.
• Έχουμε πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας (ρεαλισμός).

Ποιητική λειτουργία / μεταφορική χρήση / συνυποδήλωση

Η ποιητική λειτουργία της γλώσσας αναφέρεται στη μεταφορική χρήση της γλώσσας. Οι λέξεις, δηλαδή, αποκτούν αλληγορική (συμβολική) σημασία μέσα στο γλωσσικό περιβάλλον που εντάσσονται (μεταφορική σημασία). Εδώ, την προσοχή του δέκτη δεν την ελκύει τόσο η πληροφορία που φέρνει το μήνυμα, όσο το ίδιο το μήνυμα για τη μορφή που παίρνει: ήχοι λέξεων, μεταφορική τους χρήση, επαναλήψεις, μέτρο, ρυθμός κ.λπ. Το μήνυμα δεν δηλώνεται καθαρά,

αλλά υπονοείται στη σημασία μιας λέξης (συνυποδήλωση και υποδήλωση). Η λειτουργία αυτή της γλώσσας απευθύνεται στο συναίσθημα του δέκτη (π.χ. «Ξαφνικά η ψυχή μου συννέφιασε» «Η Πούλια που έχει εφτά παιδιά»). Η γλώσσα λειτουργεί με συγκινησιακό τρόπο.

Ειδικότερα:

• Το βάρος πέφτει στη μορφή του μηνύματος και στην αισθητική απόλαυση που προκαλεί.
• Ο πομπός απευθύνεται κυρίως στη συναισθηματική-συγκινησιακή λειτουργία του δέκτη.
• Η πραγματικότητα απεικονίζεται με πλασματικό (φανταστικό) τρόπο.
• Κυριαρχεί η πολυσημία (πολλές σημασίες) και η σύνδεση των νοημάτων είναι κυρίως διαισθητική (ενστικτώδης) και συνειρμική (συνδέονται οι παραστάσεις μεταξύ τους και η μία ανακαλεί την άλλη).

• Ο λόγος αποκτά υποκειμενικότητα, ρευστότητα.
• Χρησιμοποιούνται λογοτεχνικές στρατηγικές, π.χ. υπάρχουν πολλά σχήματα λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις, εικόνες, προσωποποιήσεις).

• Το ύφος γίνεται λογοτεχνικό ή λογοτεχνίζον, ζωντανό, παραστατικό, γλαφυρό.

Χρήσιμες πληροφορίες:

Σε είδη γραπτού λόγου που έχουν πρακτικό σκοπό ή αποδεικτικό χαρακτήρα (π.χ. αποδεικτικό δοκίμιο, είδηση, άρθρο) χρησιμοποιείται η αναφορική λειτουργία. Αντίθετα, σε είδη γραπτού λόγου που δεν έχουν πρακτικό ή αποδεικτικό χαρακτήρα (π.χ. στοχαστικό δοκίμιο, φιλική επιστολή, ημερολόγιο) χρησιμοποιείται η ποιητική λειτουργία.Μεικτή λειτουργία της γλώσσας: Πρόκειται για τη χρήση της γλώσσας και με την αναφορική και με την ποιητική λειτουργία της. Ενδέχεται, βέβαια, να υπερτερεί μία από τις δύο, οπότε αναφέρουμε ότι η λειτουργία της γλώσσας είναι μεικτή..., υπερτερεί όμως η... (συνεχίστε), γεγονός που προσδίδει κυρίως στον λόγο... (συνεχίστε).

Να σχηματίσετε μία πρόταση με δήλωση και μία με συνυποδήλωση για κάθε μία από τις εξής λέξεις: λευκός, νύχτα, πράσινος.

Στα επόμενα παραδείγματα το μήνυμα είναι περίπου το ίδιο, εκφράζεται, όμως, διαφορετικά και υπηρετεί διαφορετικές ανάγκες. Σε ποιο από τα τρία παραδείγματα η γλώσσαχρησιμοποιείται με τον λογικό, σε ποιο με τον συγκινησιακό και σε ποιο με τον μεικτό τρόπο;

α) «Πάλι με χρόνια, με καιρούς, πάλι δικά μας θα ’ναι...».

β) Κάποτε, τα κατακτημένα ελληνικά εδάφη θα επανέλθουν στην κατοχή της μητέρας Ελλάδας.

γ) Η επανάκτηση των καταπατημένων ελληνικών εδαφών θεωρείται βέβαιη από τους ιδεολόγουςαγωνιστές.

[Μ. Σπυρογιάννη, Α. Μπέκου, Έκφραση-Έκθεση Α Λυκείου, εκδ. Βολονάκης, Αθήνα χ.χ., σ. 301]

Να δικαιολογήσετε την αναφορική ή ποιητική λειτουργία της γλώσσας στις παρακάτω φράσεις.

α) Αναπηρία σημαίνει μια ανίατη λειτουργική βλάβη, έλλειψη ή ανωμαλία, συγγενής ή επίκτητη, συνήθως αποτέλεσμα ή κατάλοιπο αρρώστιας ή ατυχήματος, μια ανωμαλία που να εμποδίζει κατά κάποιο τρόπο την εκπλήρωση βασικών κοινωνικών αναγκών, ίσως την κίνηση και την εργασία.

β) Του βγαίνει, βέβαια, η ψυχή μέσα στον ήλιο και το κρύο –και το κανάλι βγάζει το χειμώνα-, τα νεύρα του λαιμού του πάνε κάποτε να σπάσουνε από το πολύ τέντωμα, σαν να είναι παραφορτωμένο το πέραμα, μα είναι φχαριστημένος, γιατί νιώθει πως σε αυτή την ηλικία δεν θα μπορούσε εύκολα να ’βρει άλλη δουλειά.

γ) Η δασκάλα παρουσιάστηκε στη μέση από το σωρό τ’ αχτένιστα κεφάλια και μας κοίταζε χλωμή και ασάλευτη.

δ) Εξίσου σημαντικό, από εκπαιδευτική άποψη, είναι να γνωρίσουν οι μαθητές και επιτεύγματα του σύγχρονου πολιτισμού μας, όπως είναι επιβλητικά έργα υποδομής που κοσμούν τη χώρα μας και διευκολύνουν τη ζωή μας ή παραγωγικές μονάδες από τις οποίες εξαρτάται η ευημερία της κοινωνίας μας.

ε) Η διακήρυξη των ανθρώπινων δικαιωμάτων και ο έμπρακτος σεβασμός τους αποτελούν πραγμάτωση του ανθρωπιστικού ιδεώδους.

Να δώσετε την κυριολεκτική σημασία των παρακάτω μεταφορικών εκφράσεων:

• Δεν φτάνει η ζημιά που έκανε, αλλά ζητάει και τα ρέστα.
• Παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, δεν το βάζει κάτω.
• Τα ’κανε μούσκεμα.
• Έπεσε έξω στις εκτιμήσεις του.
• Έγινε καπνός.
• Καβάλησε το καλάμι.
• Λύνει και δένει.
• Του υποσχέθηκε πως θα τον βοηθήσει και αυτός το έδεσε κόμπο.
• Έφτασε ο κόμπος στο χτένι.
• Πλήρωσε τη νύφη.

Να δείτε τώρα πώς χρησιμοποιείται η λέξη «σύννεφο» στις παρακάτω προτάσεις και να δηλώσετε τη λειτουργία της γλώσσας:

α) Η Μαρία πετούσε στα σύννεφα.

β) Σύννεφο ήταν και πέρασε.

γ) Έπεσα απ’ τα σύννεφα.

δ) Το σύννεφο έφερε βροχή.

 

«Τα γραπτά μηνύματα από το κινητό τηλέφωνο»:

Διατυπώστε προφορικά ή γραπτά την άποψή σας για τον ρόλο που παίζει αυτός ο τρόπος έκφρασης (γραπτό μήνυμα στο κινητό) στην καθημερινή σας επικοινωνία. Το κείμενό σας να έχει πληροφοριακό χαρακτήρα, να χρησιμοποιήσετε, δηλαδή, τη γλώσσα με την αναφορική /κυριολεκτική /δηλωτική της λειτουργία. Στη συνέχεια, διατυπώστε τις απόψεις σας για το ίδιο θέμα, προσπαθώντας να εκφράσετε και τα συναισθήματά σας για τον συγκεκριμένο τρόπο επικοινωνίας και δίνοντας έμφαση στη μορφή (μεταφορές, παρομοιώσεις, εικόνες κ.λπ.). Το κείμενό σας να έχει ποιητικό/συνυποδηλωτικό χαρακτήρα.