ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ

Του Άρη Ιωαννίδη

«Τα σύμβολα στην ποίηση»

Τα σύμβολα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ποίησης, αλλά και της καθημερινότητάς μας ευρύτερα. Ένα πρόσωπο, ένας τόπος, ένα αντικείμενο, ένα γεγονός… αρκετά συχνά λαμβάνουν ευρύτερες διαστάσεις, συμβολίζοντας μια κατά κανόνα αφηρημένη έννοια.  Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου γίνονται σύμβολα εσωτερικών, ψυχικών καταστάσεων. Το νοηματικό βάρος του κειμένου, με αυτό τον τρόπο, δείχνει να διευρύνεται και να αφήνει περιθώρια πολλών και ποικίλων ερμηνειών από το αναγνώστη.

Για τους συμβολιστές, κάθε εντύπωση που έχουμε είναι μοναδική και ανεπανάληπτη και επομένως είναι δύσκολο να αποδοθεί με τη συμβατική γλώσσα, αλλά με την ιδιαίτερη γλώσσα των συμβόλων.

Βασικό χαρακτηριστικό, εξάλλου, των συμβόλων είναι και η διαχρονικότητά τους. Θα λέγαμε πως λειτουργεί μια μορφή «σύμβασης», η οποία έχει πλέον καθιερωθεί μέσα από μια πολύχρονη παράδοση και από μια εμπειρία, η οποία κληροδοτείται από τη μια στην άλλη γενιά. Έτσι, τα σύμβολα αυτά που είναι δεμένα με την πρακτική-καθημερινή ζωή μας, είναι τελικά ευανάγνωστα και κατανοητά σε όλους.

Συνειρμικά οδηγούν τον αναγνώστη  σε μία άλλη διάσταση της έννοιας, ενώ πάντα μια μεταφορά συνοδεύει απαραιτήτως κάθε έννοια-σύμβολο, υπερβαίνοντάς την, καθώς αποδίδουν έντονα τις ψυχικές διαθέσεις και τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου. Οι ιδέες και τα συναισθήματα δεν λέγονται «καθαρά», υπονοούνται και υποβάλλονται μέσω εικόνων – συμβόλων, γοητεύοντας και συνάμα ενεργοποιώντας τη φαντασία μας.

Βέβαια, τα σύμβολα  δυσκολεύουν κάπως την «ανάγνωση» του ποιήματος, καθώς ο αναγνώστης καλείται να λύσει «γρίφους» και να δώσει το προσωπικό του στίγμα στην «ανάγνωση» και κατανόηση του ποιήματος. Ο ρόλος του είναι σημαντικός, καθώς οι εμπειρίες και οι γνώσεις του  θα βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση. Το σύμβολο έχει κάποια συγκεκριμένη λειτουργία μέσα στο ποίημα. Εκφράζει μια ιδέα ή μια αφηρημένη έννοια και  η κατανόησή του προϋποθέτει την πράξη και το γεγονός της ερμηνείας. Αυτή ακριβώς τη λειτουργία καλείται να ερμηνεύσει και να αποκωδικοποιήσει/αποκωδικεύσει ο αναγνώστης του,  για να μπορέσει έτσι να κατανοήσει τη σημασία τους και τα νοήματα-έννοιες που κρύβονται πίσω από αυτό. Αυτή, ακριβώς, η κατανόηση των συμβόλων συνιστά την πράξη της ερμηνείας τους.

Ειδικά τώρα για τη χρήση των συμβόλων στη λογοτεχνία,  πρέπει να σημειωθεί ότι η χρησιμοποίησή τους προσδίδει στα κείμενα: πύκνωση νοημάτων, πρωτοτυπία και, παράλληλα, καθιστά τη λογοτεχνική γραφή δεκτική πολλών ερμηνειών.

Κάθε πολιτιστική κοινότητα παράγει τα δικά της σύμβολα. Συνεπώς, τα σύμβολα συνδέονται αναπόσπαστα με τον πολιτισμό στον οποίο ανήκουμε και ο οποίος τελικά τα παράγει και τα συντηρεί. Είναι «προϊόντα» του πολιτισμού μιας ανθρώπινης κοινότητας και δημιουργούνται μέσα από περίπλοκες διεργασίες.

Αυτονόητο, βέβαια, ότι η ποιητική τέχνη είναι σε θέση και τα πιο απλά πράγματα να τα μετατρέψει και να τα κάνει να λειτουργήσουν ως σύμβολα.  Σύμβολα που συναντάμε συχνά στην ποίηση:

• Μια παλιά λ.χ. άμαξα με άλογα μπορεί να γίνει ένα σύμβολο που να εκφράζει το χρώμα, την ατμόσφαιρα, την ιδιαιτερότητα και το διαφορετικό τρόπο ζωής αλλοτινών και περασμένων εποχών, μέσα από την οποία εκφράζει ο ποιητής τη νοσταλγία του για το παρελθόν.
• Ο Παρθενώνας είναι το σύμβολο των Αθηνών.
• Ο Λευκός Πύργος το σύμβολο της Θεσσαλονίκης.
• Το περιστέρι είναι το σύμβολο της ειρήνης.
• Το αηδόνι στον Σεφέρη («Ελένη») συμβολίζει τη μουσική αρτιότητα.
• Η τρίαινα συμβολίζει το θαλασσινό θεό Ποσειδώνα.
• Ο σταυρός είναι το σύμβολο του χριστιανισμού (αλλά και του μαρτυρίου).
• Στην ποιητική σύνθεση του Κ. Παλαμά «Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου», το βασικό πρόσωπο της ποιητικής γραφής, δηλαδή ο Γύφτος, λειτουργεί ως ένα σύμβολο που εκφράζει την ελεύθερη, την ανυπότακτη και την απροσκύνητη ψυχή και συνείδηση· είναι ο άνθρωπος «ο χαλαστής και ο πλάστης».
• Οι Βάρβαροι στον Καβάφη συμβολίζουν την ανάγκη και επιθυμία για αλλαγή και επιστροφή σε προγενέστερες μορφές διαβίωσης αλλά και την απλοποίηση της κοινωνικής ζωής. .
• Η Ιθάκη συμβολίζει τους στόχους που θέτει ο καθένας στη ζωή του.
• Τα τείχη το αίσθημα του εγκλωβισμού.
• Η Αλεξάνδρεια, η πόλη του Καβάφη, συμβολίζει όλα όσα έχουμε επιθυμήσει και αποκτήσει  με αγώνα στη ζωή μας, καθώς και ό,τι  πρέπει να στερηθούμε όταν δυστυχώς φτάσει η στιγμή της ήττας στη ζωή μας.
• Στην ποίηση του Eλύτη, γράφει ο κριτικός A. Kαραντώνης, «η φύση αποσπασμένη από τους άξονες της ακινησίας της και από τον άμεσο υποκειμενισμό του ποιητή ξετυλίγεται οργανικά και θεαματικότατα σαν όραμα καταπληκτικό».
• O ήλιος γίνεται το κατ’ εξοχήν σύμβολο της ποιητικής τεχνικής και ενώνει υπό την εποπτεία του τον κόσμο. Συμβολίζει τη δικαιοσύνη, την ελπίδα, τη γνώση, την αλήθεια, το πανανθρώπινο ιδεώδες, τη χαρά, την εθνική δικαίωση, το φως…
• Η ελληνική θάλασσα ήταν πάντα ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα των νεοελλήνων λογοτεχνών. Άλλοτε ήρεμη, άλλοτε φουρτουνιασμένη ήταν σταθερή πηγή έμπνευσης. Στην ποίηση του Κ. Βάρναλη εκφράζει την επιθυμία του ποιητή να φύγει μακριά από τα βάσανα της καθημερινής ζωής. Στον Α. Καρκαβίτσα («Λόγια της πλώρης») την περιπέτεια και «αληθινή ζωή». Στον Ν. Βρεττάκο την αγάπη για τη ζωή. Στον Ο. Ελύτη «Μαρία Νεφέλη») τις πολλές αντιθέσεις.  «…Για πολλούς από μας οι πλώρες των καραβιών έχουν μια θέση στο παιδικό μας εικονοστάσι» ομολογεί ο Σεφέρης, και ο Ρίτσος στο όψιμο «Τερατώδες αριστούργημα» θυμάται πως έμενε ώρες και ώρες από μικρό παιδί στον βράχο της Μονεμβασιάς «με ασάλευτα τα βλέφαρά μου // αγνάντια στη Μυρτώα Θάλασσα αντιγράφοντας τη στάση ενός μαρμάρινου Ποσειδώνα». «Πρέπει να ξέρεις ν ́αρπάξεις τη θάλασσα από τη μυρωδιά για να σου δώσει το καράβι και το καράβι να σου δώσει τη Γοργόνα και η Γοργόνα τον Μεγαλέξαντρο και όλα τα πάθη του Ελληνισμού»(Οδ. Ελύτης, Ανοιχτά χαρτιά, εκδ. Αστερίας, Αθ. 1974,σ. 44)
• Τα βιβλικά πρόσωπα (Ιώβ, Χριστός, Μαρία/Παναγία) και τα τοπωνύμια (Γολγοθάς) αισθητικοποιούν αναλόγως τα πάθη του ανθρώπου.
• Το πιάνο στον Ρίτσο συμβολίζει το αίσθημα της διάλυσης, της καταστροφής.
• Το ρόδο είναι ένα διαχρονικό σύμβολο στην ποίηση και τη λογοτεχνία που εκφράζει την αισιοδοξία, τη δημιουργικότητα και τη χαρά της ζωής. Το ματωμένο, από την άλλη, είναι μία λέξη που χαρακτηρίζει την νεοελληνική ιστορία, εκφράζοντας τον πόνο, την αγωνία, τις τραγωδίες που έχει ζήσει αυτός ο λαός και έχει αποτυπωθεί ως σύμβολο σε δεκάδες έργα, ποιήματα και πεζογραφήματα που έχουν μείνει διαχρονικά.
• Οι Κύκλωπες και οι Λαιστρυγόνες συμβολίζουν τις φοβίες των ανθρώπων.

Βιβλιογραφία:

1. Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ΟΕΔΒ
2. Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ,Αλέξανδρος Αργυρίου

Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος

Του Άρη Ιωαννίδη

«Τα σύμβολα στην ποίηση»

Τα σύμβολα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ποίησης, αλλά και της καθημερινότητάς μας ευρύτερα. Ένα πρόσωπο, ένας τόπος, ένα αντικείμενο, ένα γεγονός… αρκετά συχνά λαμβάνουν ευρύτερες διαστάσεις, συμβολίζοντας μια κατά κανόνα αφηρημένη έννοια.  Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου γίνονται σύμβολα εσωτερικών, ψυχικών καταστάσεων. Το νοηματικό βάρος του κειμένου, με αυτό τον τρόπο, δείχνει να διευρύνεται και να αφήνει περιθώρια πολλών και ποικίλων ερμηνειών από το αναγνώστη.

Για τους συμβολιστές, κάθε εντύπωση που έχουμε είναι μοναδική και ανεπανάληπτη και επομένως είναι δύσκολο να αποδοθεί με τη συμβατική γλώσσα, αλλά με την ιδιαίτερη γλώσσα των συμβόλων.

Βασικό χαρακτηριστικό, εξάλλου, των συμβόλων είναι και η διαχρονικότητά τους. Θα λέγαμε πως λειτουργεί μια μορφή «σύμβασης», η οποία έχει πλέον καθιερωθεί μέσα από μια πολύχρονη παράδοση και από μια εμπειρία, η οποία κληροδοτείται από τη μια στην άλλη γενιά. Έτσι, τα σύμβολα αυτά που είναι δεμένα με την πρακτική-καθημερινή ζωή μας, είναι τελικά ευανάγνωστα και κατανοητά σε όλους.

Συνειρμικά οδηγούν τον αναγνώστη  σε μία άλλη διάσταση της έννοιας, ενώ πάντα μια μεταφορά συνοδεύει απαραιτήτως κάθε έννοια-σύμβολο, υπερβαίνοντάς την, καθώς αποδίδουν έντονα τις ψυχικές διαθέσεις και τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου. Οι ιδέες και τα συναισθήματα δεν λέγονται «καθαρά», υπονοούνται και υποβάλλονται μέσω εικόνων – συμβόλων, γοητεύοντας και συνάμα ενεργοποιώντας τη φαντασία μας.

Βέβαια, τα σύμβολα  δυσκολεύουν κάπως την «ανάγνωση» του ποιήματος, καθώς ο αναγνώστης καλείται να λύσει «γρίφους» και να δώσει το προσωπικό του στίγμα στην «ανάγνωση» και κατανόηση του ποιήματος. Ο ρόλος του είναι σημαντικός, καθώς οι εμπειρίες και οι γνώσεις του  θα βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση. Το σύμβολο έχει κάποια συγκεκριμένη λειτουργία μέσα στο ποίημα. Εκφράζει μια ιδέα ή μια αφηρημένη έννοια και  η κατανόησή του προϋποθέτει την πράξη και το γεγονός της ερμηνείας. Αυτή ακριβώς τη λειτουργία καλείται να ερμηνεύσει και να αποκωδικοποιήσει/αποκωδικεύσει ο αναγνώστης του,  για να μπορέσει έτσι να κατανοήσει τη σημασία τους και τα νοήματα-έννοιες που κρύβονται πίσω από αυτό. Αυτή, ακριβώς, η κατανόηση των συμβόλων συνιστά την πράξη της ερμηνείας τους.

Ειδικά τώρα για τη χρήση των συμβόλων στη λογοτεχνία,  πρέπει να σημειωθεί ότι η χρησιμοποίησή τους προσδίδει στα κείμενα: πύκνωση νοημάτων, πρωτοτυπία και, παράλληλα, καθιστά τη λογοτεχνική γραφή δεκτική πολλών ερμηνειών.

Κάθε πολιτιστική κοινότητα παράγει τα δικά της σύμβολα. Συνεπώς, τα σύμβολα συνδέονται αναπόσπαστα με τον πολιτισμό στον οποίο ανήκουμε και ο οποίος τελικά τα παράγει και τα συντηρεί. Είναι «προϊόντα» του πολιτισμού μιας ανθρώπινης κοινότητας και δημιουργούνται μέσα από περίπλοκες διεργασίες.

Αυτονόητο, βέβαια, ότι η ποιητική τέχνη είναι σε θέση και τα πιο απλά πράγματα να τα μετατρέψει και να τα κάνει να λειτουργήσουν ως σύμβολα.  Σύμβολα που συναντάμε συχνά στην ποίηση:

• Μια παλιά λ.χ. άμαξα με άλογα μπορεί να γίνει ένα σύμβολο που να εκφράζει το χρώμα, την ατμόσφαιρα, την ιδιαιτερότητα και το διαφορετικό τρόπο ζωής αλλοτινών και περασμένων εποχών, μέσα από την οποία εκφράζει ο ποιητής τη νοσταλγία του για το παρελθόν.
• Ο Παρθενώνας είναι το σύμβολο των Αθηνών.
• Ο Λευκός Πύργος το σύμβολο της Θεσσαλονίκης.
• Το περιστέρι είναι το σύμβολο της ειρήνης.
• Το αηδόνι στον Σεφέρη («Ελένη») συμβολίζει τη μουσική αρτιότητα.
• Η τρίαινα συμβολίζει το θαλασσινό θεό Ποσειδώνα.
• Ο σταυρός είναι το σύμβολο του χριστιανισμού (αλλά και του μαρτυρίου).
• Στην ποιητική σύνθεση του Κ. Παλαμά «Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου», το βασικό πρόσωπο της ποιητικής γραφής, δηλαδή ο Γύφτος, λειτουργεί ως ένα σύμβολο που εκφράζει την ελεύθερη, την ανυπότακτη και την απροσκύνητη ψυχή και συνείδηση· είναι ο άνθρωπος «ο χαλαστής και ο πλάστης».
• Οι Βάρβαροι στον Καβάφη συμβολίζουν την ανάγκη και επιθυμία για αλλαγή και επιστροφή σε προγενέστερες μορφές διαβίωσης αλλά και την απλοποίηση της κοινωνικής ζωής. .
• Η Ιθάκη συμβολίζει τους στόχους που θέτει ο καθένας στη ζωή του.
• Τα τείχη το αίσθημα του εγκλωβισμού.
• Η Αλεξάνδρεια, η πόλη του Καβάφη, συμβολίζει όλα όσα έχουμε επιθυμήσει και αποκτήσει  με αγώνα στη ζωή μας, καθώς και ό,τι  πρέπει να στερηθούμε όταν δυστυχώς φτάσει η στιγμή της ήττας στη ζωή μας.
• Στην ποίηση του Eλύτη, γράφει ο κριτικός A. Kαραντώνης, «η φύση αποσπασμένη από τους άξονες της ακινησίας της και από τον άμεσο υποκειμενισμό του ποιητή ξετυλίγεται οργανικά και θεαματικότατα σαν όραμα καταπληκτικό».
• O ήλιος γίνεται το κατ’ εξοχήν σύμβολο της ποιητικής τεχνικής και ενώνει υπό την εποπτεία του τον κόσμο. Συμβολίζει τη δικαιοσύνη, την ελπίδα, τη γνώση, την αλήθεια, το πανανθρώπινο ιδεώδες, τη χαρά, την εθνική δικαίωση, το φως…
• Η ελληνική θάλασσα ήταν πάντα ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα των νεοελλήνων λογοτεχνών. Άλλοτε ήρεμη, άλλοτε φουρτουνιασμένη ήταν σταθερή πηγή έμπνευσης. Στην ποίηση του Κ. Βάρναλη εκφράζει την επιθυμία του ποιητή να φύγει μακριά από τα βάσανα της καθημερινής ζωής. Στον Α. Καρκαβίτσα («Λόγια της πλώρης») την περιπέτεια και «αληθινή ζωή». Στον Ν. Βρεττάκο την αγάπη για τη ζωή. Στον Ο. Ελύτη «Μαρία Νεφέλη») τις πολλές αντιθέσεις.  «…Για πολλούς από μας οι πλώρες των καραβιών έχουν μια θέση στο παιδικό μας εικονοστάσι» ομολογεί ο Σεφέρης, και ο Ρίτσος στο όψιμο «Τερατώδες αριστούργημα» θυμάται πως έμενε ώρες και ώρες από μικρό παιδί στον βράχο της Μονεμβασιάς «με ασάλευτα τα βλέφαρά μου // αγνάντια στη Μυρτώα Θάλασσα αντιγράφοντας τη στάση ενός μαρμάρινου Ποσειδώνα». «Πρέπει να ξέρεις ν ́αρπάξεις τη θάλασσα από τη μυρωδιά για να σου δώσει το καράβι και το καράβι να σου δώσει τη Γοργόνα και η Γοργόνα τον Μεγαλέξαντρο και όλα τα πάθη του Ελληνισμού»(Οδ. Ελύτης, Ανοιχτά χαρτιά, εκδ. Αστερίας, Αθ. 1974,σ. 44)
• Τα βιβλικά πρόσωπα (Ιώβ, Χριστός, Μαρία/Παναγία) και τα τοπωνύμια (Γολγοθάς) αισθητικοποιούν αναλόγως τα πάθη του ανθρώπου.
• Το πιάνο στον Ρίτσο συμβολίζει το αίσθημα της διάλυσης, της καταστροφής.
• Το ρόδο είναι ένα διαχρονικό σύμβολο στην ποίηση και τη λογοτεχνία που εκφράζει την αισιοδοξία, τη δημιουργικότητα και τη χαρά της ζωής. Το ματωμένο, από την άλλη, είναι μία λέξη που χαρακτηρίζει την νεοελληνική ιστορία, εκφράζοντας τον πόνο, την αγωνία, τις τραγωδίες που έχει ζήσει αυτός ο λαός και έχει αποτυπωθεί ως σύμβολο σε δεκάδες έργα, ποιήματα και πεζογραφήματα που έχουν μείνει διαχρονικά.
• Οι Κύκλωπες και οι Λαιστρυγόνες συμβολίζουν τις φοβίες των ανθρώπων.

Βιβλιογραφία:

1. Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ΟΕΔΒ
2. Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ,Αλέξανδρος Αργυρίου

Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος

Πηγή : https://www.schooltime.gr