Τίτλος δραστηριότητας: Διδάσκοντας τα δικατάληκτα επίθετα σε -ης, -ες με τη βοήθεια ηλεκτρονικού λεξικού και σωμάτων κειμένων
Γνωστικό αντικείμενο: Νεοελληνική Γλώσσα
Δημιουργός: Χαρίκλεια Καπελλίδη
Τάξη: Α΄ Γυμνασίου
Διάρκεια: 1 δ.ω.
Χώρος: εργαστήριο πληροφορικής
Στόχοι: οι μαθητές/τριες να αξιοποιήσουν τα συγκεκριμένα ψηφιακά μέσα, προκειμένου να διερευνήσουν και να συναγάγουν το κλιτικό παράδειγμα των λόγιων επιθέτων σε -ης, -ες.
Συνοπτική περιγραφή της πορείας διδασκαλίας: για τη συγκεκριμένη δραστηριότητα θα αξιοποιηθεί το μοντέλο της ανεστραμμένης τάξης. Ειδικότερα, πριν από την τάξη οι μαθητές/τριες θα αναλάβουν, χρησιμοποιώντας το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, να καταγράψουν τουλάχιστον 5 επίθετα σε -ης, -ες και να κάνουν κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με τη συχνότητα εμφάνισής τους στο γλωσσικό σύστημα. Στο επόμενο στάδιο, αφού παρουσιάσουν τα επίθετα στην τάξη, θα χωριστούν σε ομάδες των 3 ατόμων και θα αναζητήσουν στη σελίδα του Σώματος Νέων Ελληνικών Κειμένων [Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα] ένα από αυτά τα επίθετα, αρχικά στην ονομαστική και έπειτα στις υπόλοιπες πτώσεις, ώστε να μπορέσουν να δημιουργήσουν το κλιτικό του παράδειγμα. Τέλος, μετά την τάξη οι μαθητές/τριες θα έχουν ως εργασία: α. την κλίση ενός τέτοιου επιθέτου και στα τρία του γένη, με βάση το κλιτικό παράδειγμα στο οποίο έχουν καταλήξει, β. την αναζήτηση αντίστοιχων επιθέτων στο Corpus Προφορικού Λόγου (του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών), ώστε να διερευνήσουν τη συχνότητα εμφάνισής τους στη γλωσσική χρήση αυτή τη φορά, τον εντοπισμό ενδεχόμενων μη «ορθά» σχηματισμένων τύπων και τις διαφορές μεταξύ σωμάτων γραπτού και προφορικού λόγου.
Ρόλος εκπαιδευτικού: η εκπαιδευτικός «ενορχηστρώνει» τη διδακτική διαδικασία, βοηθώντας τα παιδιά να συναγάγουν τους κανόνες κλίσης, αλλά και να εκθέσουν το πώς σκέφτηκαν και πώς εργάστηκαν, έτσι ώστε να αναπτύξουν και τις μεταγνωστικές τους δεξιότητες. Ταυτόχρονα επιχειρεί να καλλιεργήσει την κριτική τους σκέψη μέσω της αντιπαραβολής σωμάτων προφορικού και γραπτού λόγου και της ανάδειξης των μεταξύ τους διαφορών.
Ρόλος μαθητών/τριών: οι μαθητές/τριες αναλαμβάνουν τον ρόλο ερευνητών/τριών, αξιοποιώντας τα ηλεκτρονικά σώματα κειμένων, ανακαλύπτοντας οι ίδιοι/ες το κλιτικό παράδειγμα των επιθέτων και προβληματιζόμενοι/ες για τις διαφορές που εμφανίζουν τα σώματα κειμένων ανάλογα με το είδος τους.
Ψηφιακά μέσα και ο ρόλος τους: το ηλεκτρονικό λεξικό, τα σώματα κειμένων (γραπτού και προφορικού λόγου) και η ψηφιακή γραμματική δεν αποτελούν αυτοσκοπό, αλλά λειτουργούν υποστηρικτικά προς τον εκπαιδευτικό στόχο και η χρήση τους αντανακλά τις αντίστοιχες γνωστικές και κοινωνικοπολιτισμικές θεωρίες μάθησης. Επιπλέον, καθένας από τους ψηφιακούς αυτούς πόρους έχει δημιουργηθεί για να εξυπηρετήσει διαφορετικούς στόχους, γεγονός που ερμηνεύει και τις μεταξύ τους διαφορές.
Φύλλο εργασίας για τα δικατάληκτα επίθετα σε -ης, -ες
Τα επίθετα αυτά είναι λόγια, δηλαδή προέρχονται από προγενέστερη φάση της γλώσσας μας, γι’ αυτό και ακολουθούν έως σήμερα την αρχαία κλίση.
Πριν από την τάξη
- Πόσο συχνά συναντούμε αυτά τα επίθετα στο σύστημα της γλώσσας μας; Ανοίγουμε την ηλεκτρονική σελίδα του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής: https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/index.html
Γράφουμε *ης και καταγράφουμε τουλάχιστον 5 επίθετα που λήγουν σε -ης, -ης, -ες. (Προσοχή: ψάχνουμε για επίθετα και μάλιστα δικατάληκτα). Τι παρατηρούμε σε σχέση με τη συχνότητα των επιθέτων αυτών στο γλωσσικό μας σύστημα;
Στην τάξη
- Σχηματίζουμε την κλίση των δικατάληκτων λόγιων επιθέτων
Χωρισμένοι/ες σε ομάδες των 3 ατόμων, ανοίγουμε το Σώμα Νέων Ελληνικών Κειμένων [Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]:
- i) αναζητούμε ένα τέτοιο επίθετο στην ονομαστική, π.χ. «συνεπής».
Σε ποια γένη έχει αυτή την κατάληξη;
Δίνουμε ένα παράδειγμα επιθέτου με ουσιαστικό μαζί.
- ii) Αναζητούμε τώρα τον τύπο «συνεπούς». Τι πτώση είναι και σε ποια γένη τον συναντούμε;
iii) Συνεχίζουμε και με τις υπόλοιπες πτώσεις και για τα τρία γένη, αναζητώντας πάντα το επίθετο μαζί με το ουσιαστικό που συνοδεύει.
Θεωρείτε ότι σε κάποιες περιπτώσεις χρειάζεται να κάνουμε και σύνταξη στην πρόταση;
- iv) Μπορούμε να καταλήξουμε στο πώς κλίνεται το επίθετο στα τρία του γένη;
Μετά την τάξη
α. Κλίνουμε ένα λόγιο δικατάληκτο επίθετο σε -ης στα τρία του γένη και ελέγχουμε την κλίση του με τη βοήθεια της Γραμματικής της Νέας Ελληνικής Γλώσσας: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2334/Grammatiki-Neas-Ellinikis-Glossas_A-B-G-Gymnasiou_html-apli/
β. Μπαίνουμε στη σελίδα του Corpus Προφορικού Λόγου: http://corpus-ins.lit.auth.gr/corpus/ και κάνουμε εγγραφή. Στη συνέχεια, αναζητούμε λόγια επίθετα σε -ης, -ης, -ες και παρατηρούμε:
- i. πόσο συχνά τα χρησιμοποιούμε στον προφορικό μας λόγο;
- ii. στα αποτελέσματα της αναζήτησης συμπεριλαμβάνονται και μη «ορθά» σχηματισμένοι τύποι σύμφωνα με τη γραμματική; Πού μπορεί να οφείλεται αυτό;
iii. τελικά παίζει ρόλο το σώμα κειμένων στο οποίο κάνουμε αναζήτηση για τα συμπεράσματα που μπορούμε να βγάλουμε για τα συγκεκριμένα επίθετα;