Η τέχνη αποτέλεσε και αποτελεί μέχρι και σήμερα μία από τις κυριότερες εκφράσεις της ανθρώπινης ψυχής και ευαισθησίας. Έργα τέχνης απαράμιλλης αξίας εκτίθενται σε μουσεία και άλλες ιδιωτικές και δημόσιες συλλογές και αποτελούν επιτομές της ανθρώπινης επινοητικότητας και δημιουργικότητας.
Ο άνθρωπος πάντα στη διάρκεια της επίγειας ζωής του προσπαθούσε να ανακαλύψει το νόημα της ύπαρξής του και να απαντήσει σε αιώνια ερωτήματα που εν μέρει απαντά η επιστήμη και η θρησκεία. Με τα αριστουργήματά του επιχειρεί να βυθιστεί στα τρίσβαθα της ψυχής του και να δώσει ποικίλα νοήματα στις αγωνίες του πολυτάραχου βίου του.
Παρ’ όλα αυτά, η ερμηνεία της τέχνης διαφέρει από εποχή σε εποχή και διαφορετικά νοηματικά συγκείμενα μπορούν να δοθούν ανάλογα με τις απαιτήσεις των καιρών και τις ανάγκες του ανθρώπου. Μια θρησκευτική ιεροτελεστία ή ένας ζωγραφικός πίνακας για παράδειγμα μπορούν να ιδωθούν κάτω από ποικίλα νοηματικά πρίσματα και να εξάγουν τις δικές τους συμβολικές οπτικές στον ερευνητή βοηθώντας τον σύγχρονο άνθρωπο να αναθεωρήσει τη στάση του απέναντι στη ζωή και να επαναπροσδιορίσει απόψεις που πλέον δεν θεωρούνται έγκυρες σε διάφορους τομείς του κοινωνικού, θρησκευτικού και πολιτικού βίου ή τουλάχιστον θεωρούνται ανεπαρκείς.
Στο συγκεκριμένο άρθρο θα προσπαθήσω να προσδιορίσω τις προβληματικές που ανακύπτουν σχετικά με την διαχρονική αξία και την αλλεπάλληλη νοηματοδότηση των έργων τέχνης και των πολιτισμικών εκφάνσεων γενικότερα, με σκοπό να καταλάβει ο αναγνώστης ότι όταν μια κοινωνία αλλάζει, τότε μπορούν να μεταβληθούν και παγιωμένες απόψεις γύρω από την τέχνη ή ένα έργο τέχνης που για αιώνες θεωρούνταν αλάθητες και γι’ αυτό δεν έδιναν πάντα τις απαντήσεις που ήθελε ο άνθρωπος και χρειαζόταν ο περίγυρός του. Τέλος, θα αναφερθούμε στο τι καθιστά ένα έργο τέχνης ως τέτοιο και θα ανιχνεύσουμε τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας -αν υπάρχουν τέτοια-.
Τα έργα τέχνης, οι ιδιότητές τους και το συμβολικό περιβάλλον τους
Το οποιοδήποτε έργο τέχνης δημιουργήθηκε με σκοπό να περάσει τα όποια μηνύματά του (κοινωνικά, πολιτικά, θρησκευτικά κ.τ.λ.) στους ανθρώπους που θα το έβλεπαν, να αυξήσει το κύρος του ηγεμόνα-μαικήνα του καλλιτέχνη ή να αποτελέσει απλώς ένα υπόδειγμα προόδου της κοινωνίας που το έπλασε διασφαλίζοντας την υστεροφημία του τεχνίτη και της πόλης του. Ωστόσο, η σημασία και το νόημα που κρύβει ένα έργο τέχνης θα μπορούσαν να αλλάξουν νοηματικό συγκείμενο ανάλογα με την εποχή, τις κοινωνικές συνθήκες και τα ποικίλα σημασιολογικα πρότυπα που επικρατούν στην ανθρώπινη συνείδηση. Για παράδειγμα και χρησιμοποιώντας μια ιδιαίτερη περίπτωση, απλά αντικείμενα καθημερινής χρήσης ή ακόμα και τροφές μπορούν να αλλάξουν το συμβολικό περιεχόμενό τους εάν ενσωματωθούν σε μια θρησκευτική ιεροτελεστία (π.χ. το ψωμί και το κρασί στην περίπτωση του Χριστιανισμού τα οποία μετουσιώνονται), καθώς οι θρησκευτικές πρακτικές πολλών πολιτισμών περιλαμβάνουν πλούτο και χρώμα και ένας στόχος τους είναι να εξεγείρουν συναισθήματα δέους και υπερβατικού σεβασμού.
Πριν όμως επεκταθούμε στις συμβολικές και διαφορετικές νοηματικές διαστάσεις που μπορεί μια πολιτισμική και καλλιτεχνική έκφραση να λάβει, πρέπει να βρούμε τι εννοούμε ακριβώς λέγοντας ότι ένα έργο τέχνης αξίζει τον σεβασμό μας και τον προσδιορισμό του ως τέτοιο. Πολλοί φιλόσοφοι στο παρελθόν προσπάθησαν να δώσουν απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ο Διαφωτιστής David Hume, υπηρετώντας και προβάλλοντας τις αξίες του Διαφωτισμού, θεωρούσε ότι προκειμένου κάποιος να μπορέσει να εκτιμήσει σωστά ένα έργο τέχνης θα έπρεπε να διαθέτει γνώσεις και εμπειρία. Με αυτά τα δύο πλεονεκτήματα στην κατοχή του, θα ήταν δυνατό μια ομάδα ανθρώπων παρόμοιων αντιλήψεων να καθιερώσει έναν «κανονισμό» καλαισθησίας που να μπορεί να «επιβάλλει» ποιο έργο τέχνης είναι καλύτερο από κάποιο άλλο, ελευθερώνοντας τον άνθρωπο από τις προκαταλήψεις και εμφυσώντας του ελεύθερο πνεύμα σκέψης. Ο Emmanuel Kant από την άλλη πλευρά επιχείρησε να δώσει την δική του λύση στον προβληματισμό, τονίζοντας την ωραιότητα των εξωτερικών χαρακτηριστικών μιας πολιτιστικής δημιουργίας ή και των φυσικών εκδηλώσεων ακόμα, όπως είναι ένα τριαντάφυλλο. Το μόνο που χρειαζόταν κατά τον φιλόσοφο ήταν να εξεγείρονται οι ανθρώπινες αισθήσεις, η διάνοια και η φαντασία μας στη θέα ενός αντικειμένου.