Τα σχήματα λόγου, αποτελούν γλωσσικές ιδιορρυθμίες που προκύπτουν συνήθως από τη χρήση συντακτικών σχημάτων και σημασιών διαφορετικών από τα συνηθισμένα. Τα πιο συχνά σχήματα λόγου είναι τα εξής:
α) Η αναδίπλωση, όταν μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται αμέσως, π.χ. Οι φίλοι μας θα έρθουν σήμερα, σήμερα θα φύγουν.
β) Η ειρωνεία, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν στην ουσία αντίθετη σημασία από αυτή που δίνεται με τη λέξη, π.χ. Θύμωσε πολύ μαζί του και του τα είπε κομψά (δηλ. με άκομψα, υβριστικά λόγια).
γ) Η έλλειψη, όταν παραλείπονται λέξεις ή φράσεις που μπορούν να εννοηθούν εύκολα από τα συμφραζόμενα, π.χ. –Ποιος θέλει να μιλήσει; –Η Ιφιγένεια (εννοείταιθέλει να μιλήσει).
δ) Η λιτότητα, όταν στη θέση μιας λέξης χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση, π.χ. Το φαγητό που μαγείρεψε η Ελένη δεν ήταν άνοστο.
ε) Η μεταφορά, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με σημασία διαφορετική από την κυριολεκτική τους, αλλά με κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα με αυτή, π.χ. Η Ρία έγινε καπνός.
στ) Η μετωνυμία, όταν χρησιμοποιείται το όνομα του δημιουργού αντί για το δημιούργημα, αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενο, το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο, π.χ. Τον τελευταίο καιρό ο Νικόλας ακούει Μπετόβεν.
ζ) Η παρομοίωση, όταν συσχετίζεται ένα πρόσωπο ή πράγμα ή μια έννοια με κάτι πολύ γνωστό, με σκοπό να τονιστεί μια ιδιότητα που υπάρχει και στα δύο, π.χ. Το σπίτι του Παπαδόπουλου είναι σαν πύργος.
η) Ο πλεονασμός, όταν χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται για να αποδοθεί ένα νόημα, π.χ. Η Σμαρώ πάλι ξαναήρθε.
θ) Η προσωποποίηση, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με τις οποίες αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα όντα, π.χ. Κάθε πρωί ο ήλιος χαμογελάει στους ανθρώπους.
ι) Η συνεκδοχή, όταν χρησιμοποιείται το ένα αντί για τα πολλά όμοια, το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο (και αντίστροφα), η ύλη αντί για το προϊόν που παράγεται από αυτήν ή εκείνο που παράγει αντί για εκείνο που παράγεται, π.χ. Ο Κρητικός είναι πάντα υπερήφανος (αντί οι Κρητικοί).
ια) Το υπερβατό, όταν παρεμβάλλονται μία ή περισσότερες λέξεις ανάμεσα σε δύο λέξεις που συνδέονται συντακτικά και νοηματικά στενά, π.χ. Ο διευθυντής εφάρμοσε τους ισχύοντες από τους νόμους κανονισμούς.
ιβ) Η υπερβολή, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις που ξεπερνούν και το πραγματικό, π.χ. Να υψώσουμε όλοι τη φωνή μας, να φτάσει έως τον ουρανό.
Ύφος
Είναι ο ιδιαίτερος τρόπος µε τον οποίο χρησιμοποιεί κάποιος τη γλώσσα αξιοποιώντας τα ποικίλα µέσα που αυτή προσφέρει, για να περάσει µε τον καλύτερο τρόπο το µήνυµά του. Το ύφος εξαρτάται από την επικοινωνιακή περίσταση του λόγου, τον τόπο, το χρόνο, τα πρόσωπα.
Για παράδειγμα…
Απλό, λιτό, οικείο- Λεξιλόγιο καθηµερινό και κατανοητό,
Ζωντανό, γλαφυρό, παραστατικό, λογοτεχνικό -Ευθύς λόγος, διάλογος, χρήση παραδειγµάτων και σχηµάτων λόγου
Επίσηµο/ τυπικό/ σοβαρό - γ΄ ρηµατικό πρόσωπο, παθητική σύνταξη
Χιουµοριστικό Το κείµενο περιέχει στοιχεία που προκαλούν το γέλιο.
Ειρωνικό - Λέξεις ή φράσεις που κοροϊδεύουν πρόσωπα και καταστάσεις, χρήση εισαγωγικών ή θαυµαστικών, υπαινιγµοί.
Λαϊκό -Λέξεις ή φράσεις που ανήκουν στην αργκό, στη γλώσσα του περιθωρίου ή σε διαλέκτους.
Λόγιο Λέξεις που προέρχονται από την καθαρεύουσα ή την αρχαία ελληνική.
Επιστημονικό - Ειδικό λεξιλόγιο (ορολογία).
Προφορικό Λέξεις ή φράσεις που χρησιμοποιούνται συνήθως στον καθημερινό προφορικό λόγο.
Διδακτικό, προτρεπτικό- Χρήση υποτακτικής ή προστακτικής.
Η γλώσσα του κειμένου.
Εξετάζουμε:
- αν είναι κυριολεκτική, μεταφορική, ποιητική
- τη σαφήνεια και την ακρίβεια της γλώσσας
- το λεκτικό και εκφραστικό πλούτο
- τα σημεία στίξης
- το ύφος
Μπορεί να είναι: απλή – λιτή, φυσική , θυμίζει προφορικό λόγο,
κυριολεκτική – αναφορική , σύνθετη σύνταξη, μικρο-μακροπερίοδος λόγος,
μεταφορική - ποιητική ,πλούσια εκφραστικά σχήματα , λόγος διαυγής - σαφής , αναλυτικός ,με εξειδικευμένοι όρους, ακριβόλογη έκφραση.