«Ήθη και έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς»

Οι καλικάντζαροι

Οι καλικάντζαροι είναι μυθικά πλάσματα και η προέλευσή τους συνδέεται με την αρχαία ελληνική μυθολογία. Κατά τη λαϊκή παράδοση έρχονται στον κόσμο των ανθρώπων από την παραμονή των Χριστουγέννων έως τα Θεοφάνεια (Δωδεκαήμερο: 25 Δεκεμβρίου- 6 Ιανουαρίου) και κάνουν διάφορες σκανδαλιές και πειράγματα.

Οι άνθρωποι στα διάφορα μέρη της Ελλάδας τους φαντάζονται με διάφορες μορφές, όμως

πάντα κουτούς και άσκημους. Έτσι σε κάποια μέρη πιστεύεται ότι είναι ψηλοί, σκουρόχρωμοι

και φορούν σιδερένια παπούτσια. Αλλού τους περιγράφουν ως νάνους με μυτερά αφτιά και κόκ-

κινα μάτια. Για άλλους έχουν χέρια πιθήκου και πόδια γαϊδάρου ή είναι μονοπόδαροι, μονόματοι, με παλιά και βρώμικα ρούχα. Επίσης, οι καλικάντζαροι έχουν πολλά ονόματα, όπως Σκαλίμπια, Παγανά, Λυκοκάντζαροι, Καρκαντζέλια, Κωλοβελόνηδες κ.ά. Ο μύθος για τους καλικάντζαρους λέει ότι όλο τον χρόνο ζουν στα έγκατα της γης και πριονίζουν με τα πριόνια τους το δέντρο που κρατάει τη γη (σύμφωνα με τον αρχαίο ελληνικό μύθο ο Άτλαντας κρατούσε τη γη στην πλάτη του),

«Κόβε πριονάκι μου, κι η ώρα πλησιάζει

Χριστούγεννα ζυγώνουνε… το αίμα μας και βράζει!!!».

Όταν, λοιπόν, οι καλικάντζαροι κοντεύουν να τελειώσουν τη δουλειά τους, έχει φτάσει πια η

παραμονή των Χριστουγέννων και είτε από τον φόβο τους ότι θα πέσει η γη και θα τους πλακώσει είτε για να γιορτάσουν την ολοκλήρωση της δουλειά τους ανεβαίνουν στη γη λέγοντας:

«Άιντε να πάμε και θα πέσει μοναχό του».

Μόλις βέβαια ξανακατεβαίνουν στα έγκατα της γης βρίσκουν το δέντρο που κρατά τη γη, ακέραιο, και πάλι ξαναρχίζουν τη δουλειά μέχρι την επόμενη παραμονή των Χριστουγέννων.

Η παράδοση λέει ότι οι καλικάντζαροι ταξιδεύουν στον πάνω κόσμο είναι μέσα σε καρυδότσουφλα, ακολουθώντας το δρόμο των νερών (υπόγεια ρέματα, πηγάδια, πηγές) και την παραμονή των Χριστουγέννων, μόλις νυχτώσει, μπαίνουν στα σπίτια από τις καμινάδες και κάνουν αταξίες και σκανδαλιές, όπως χαρακτηριστικά μας λέει το παρακάτω ποίημα:

«Βγαίνουν τη νύχτα και γυρνούν και κάνουν χίλιες τρέλες, στους δρόμους και στα μαγαζιά μπερδεύουν τις ταμπέλες.

Γλιστράνε μες στα σπιτικά από τις καμινάδες

και μαγαρίζουν τα γλυκά που φτιάχνουν οι κυράδες.

Μπαίνουν μες στα φουρνάρικα σαν λείπουν οι ψωμάδες και χώνουν τις χερούκλες τους μέσα στους λουκουμάδες. Μαγεύουνε τα ζωντανά κι οι γάτες κελαηδούνε, οι κότες νιαουρίζουνε κι γάιδαροι λαλούνε».

Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι καλικάντζαροι φοβούνται τη φωτιά. Έτσι, για να τους κρατήσουν μακριά από τα σπίτια τους, τοποθετούν στο τζάκι τους ένα μεγάλο κορμό δέντρου (Το Χριστόξυλο) και έχουν αναμμένο τα τζάκι μέρα νύχτα όλο το Δωδεκαήμερο.

Τελικά, οι καλικάντζαροι επιστρέφουν στα έγκατα της γης τα Φώτα με τον αγιασμό των νερών,

όπου τους κυνηγά ο παπάς με την αγιαστούρα του:

«Φεύγετε να φεύγουμε κι έφτασ’ ο τουρλόπαπας

με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του».

Το Χριστόξυλο (Μακεδονία)

Οι άνθρωποι, σύμφωνα με την παράδοση, αφού καθαρίσουν το τζάκι και την καμινάδα ανάβουν

το πιο ωραίο και μεγάλο κούτσουρο όχι μόνο για να διώχνουν τους καλικάντζαρους αλλά και για

να ζεσταθεί ο μικρός Χριστός στη φάτνη του.

«Στη Βόρεια Ελλάδα, κάθε νοικοκυρά

ψάχνει στα χωράφια, ξύλα πολύ γερά.

Θα είναι από πεύκο, ίσως από ελιά

θα καίγεται στο τζάκι, παραδοσιακά.

Είναι το Χριστόξυλο,και έχει ένα σκοπό

με όλων την ευχή, θα είναι ιερό.

Θα καίει από την παραμονή, μέχρι και των Φώτων

κι έτσι οι καλικάτζαροι, θα πάρουν όλοι δρόμο!»

Οι Μωμόγεροι (Καλικάτζαροι, Θράκη)

Το έθιμο των Μωμόγερων ή μωμο(γ)έ-ριων

ή μωμό(γ)ερων είναι πανάρχαιο έθιμο του

Πόντου που το έφεραν στην Ελλάδα οι Έλλη-

νες πρόσφυγες. Πρόκειται για αυθόρμητες

θεατρικές παραστάσεις που εκτυλίσσονται όλο το Δωδεκαήμερο, κυρίως στους δρόμους των περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης. Οι Μωμόγεροι φορώντας τομάρια ζώων, όπως λύκων, τράγων κ.λπ. ή στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά και έχοντας γεροντικές μορφές περιφέρονται σε παρέες και τραγουδούν τα κάλαντα ή άλλους ευχετήριους στίχους για την καλή τύχη της νέας χρονιάς.

«Δεν είναι οι καλόγηροι, δεν είναι ξωτικά

είναι οι μωμόγεροι, που ντύνονται τρελά.

Φοράνε ρούχα παρδαλά, κρατάνε και σπαθιά

μοιράζουν δώρα στα παιδιά, γυρίζουν στα χωριά.

Έτσι οι καλικάντζαροι, παίρνουν ζωή ξανά

και οι τρελοί μωμόγεροι. σφύζουν από χαρά.

Αυτό το έθιμο κρατά, από πολύ παλιά

είναι η μεταμφίεση, που κάνει τη μεταφορά!»

Το Χριστόψωμο

Το χριστόψωμο είναι το «ψωμί του Χριστού» που φτιά-

χνεται αποκλειστικά για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Είναι συνήθως στρογγυλό και έχει απάνω του χαραγμένο ένα σταυρό και διάφορα διακοσμητικά από ζυμάρι ή άλλα υλικά, π.χ. καρύδια, αμύγδαλα κ.λπ. Τα παλιότερα χρόνια οι νοικοκυρές έφτιαχναν στα σπίτια τους το χριστόψωμο την παραμονή των Χριστουγέννων, σήμερα οι φούρνοι συνηθίζουν να παρασκευάζουν χριστόψωμα για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι.

Το Χριστόψωμο (Θεσσαλία)

«Το πιο γλυκό ψωμί, το καλοζυμωμένο

είναι αυτό που τρώνε, μέρες των Χριστουγέννων.

Το βάπτισαν Χριστόψωμο, του φτιάξαν και σταυρό

για να τιμήσουν τότε, το μικρό Χριστό.

Το κόβουν οι κυράδες, τη μέρα της γιορτής

κι είναι για όλους πάντα, το πιο γλυκό ψωμί!»

Ο χοίρος των Χριστουγέννων

Τα παλιά χρόνια το γουρούνι ήταν το κύριο είδος του κρέατος που συνηθιζόταν στο γιορτινό τραπέζι των Χριστουγέννων. Μάλιστα, στην Κρήτη και σε άλλα μέρη της Ελλάδας κάθε οικογένεια μεγάλωνε ένα γουρούνι, «το χοίρο», με σκοπό να το σφάξει την παραμονή των Χριστουγέννων. Σήμερα το έθιμο «του χοίρου των Χριστουγέννων» εξακολουθεί να ισχύει σε κάποια μέρη

της Ελλάδας, ενώ σε άλλα έχει αντικατασταθεί από το έθιμο της γαλοπούλας που έφτασε στην Ευρώπη από το Μεξικό το 1824 μ.Χ.

Το ρόδι

Το ρόδι στην ελληνική παράδοση είναι σύμβολο γονιμότητας και αιωνιότητας. Σε κάποια μέρη της Ελλάδας, το πρωί της Πρωτοχρονιάς, ο νοικοκύρης του σπιτιού που πηγαίνει στη Θεία Λειτουργία παίρνει μαζί του και ένα ρόδι, το οποίο, αφού ο ιερέας το λειτουρ-

γήσει, το επιστρέφει σπίτι. Ο νοικοκύρης μπαίνοντας στο σπίτι με το δεξί πόδι «για να κάνει ποδαρικό», σπάει το ρόδι πίσω του, ώστε να πεταχτούν οι σπόροι του παντού και παράλληλα εύχεται:

«Με  υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος

κι όσα σπυριά έχει το ρόδι

τόσα καλά να έρθουν στο σπίτι τούτο το χρόνο».

Σε άλλα μέρη της Ελλάδας το έθιμο του ροδιού γίνεται την ώρα που αλλάζει ο χρόνος για να υπάρχει καλοτυχία στο σπίτι και στους κατοίκους του σπιτιού. Αντί για το ρόδι χρησιμοποιείται και η κρεμμύδα.