Πριν από 2.400 χρόνια στην Αθήνα, ένας άνδρας θανατώθηκε επειδή έθετε υπερβολικά πολλά ερωτήματα. Φιλόσοφοι υπήρχαν και πριν από αυτόν, αλλά με τον Σωκράτη η φιλοσοφία πραγματικά απογειώθηκε. Αν η φιλοσοφία έχει έναν προστάτη άγιο, αυτός είναι ο Σωκράτης.
Πλακουτσομύτης, κοντόχοντρος, ατημέλητος και κάπως παράξενος, ο Σωκράτης δεν ταίριαζε στο περιβάλλον του. Ήταν άσχημος και συχνά άπλυτος, αλλά είχε μεγάλο χάρισμα και λαμπρό μυαλό. Όλοι στην Αθήνα συμφωνούσαν πως δεν υπήρξε ποτέ κάποιος όμοιός του, και πιθανόν δε θα εμφανιζόταν ποτέ ξανά στο μέλλον. Ήταν μοναδικός. Ήταν όμως και τρομερά ενοχλητικός. Έβλεπε τον εαυτό του σαν μια αλογόμυγα που τσιμπάει άσχημα – σαν ένα τσιμπούρι που ενοχλεί, αλλά δεν προκαλεί σοβαρή ζημιά. Σε αυτό δε συμφωνούσαν πάντως όλοι στην Αθήνα. Κάποιοι τον αγαπούσαν, ενώ άλλοι θεωρούσαν την επιρροή του επικίνδυνη.
Ο νεαρός Σωκράτης υπήρξε ένας γενναίος στρατιώτης, που έλαβε μέρος στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ενάντια στους Σπαρτιάτες και τους συμμάχους τους. Ως μεσήλικας περιφερόταν στην αγορά, σταματούσε τους ανθρώπους και τους έθετε παράξενα ερωτήματα. Λίγο πολύ, αυτό έκανε. Όμως τα ερωτήματά του ήταν κοφτερά. Έμοιαζαν σαφή, αλλά δεν ήταν.
Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τη συνομιλία του με τον Ευθύδημο. Ο Σωκράτης τον ρώτησε αν η εξαπάτηση θεωρείται ανήθικη. Φυσικά, απάντησε ο Ευθύδημος. Το θεωρούσε προφανές. Τι γίνεται όμως, ρώτησε ο Σωκράτης, αν ένας φίλος σου νιώθει χάλια και θέλει να αυτοκτονήσει, και εσύ του κλέψεις το μαχαίρι; Έτσι δεν τον εξαπατάς; Ασφαλώς. Δεν είναι όμως άραγε ηθικό, και όχι ανήθικο, να το κάνεις; Είναι κάτι καλό, όχι κακό – παρ’ ότι συνιστά εξαπάτηση. Ναι, λέει ο Ευθύδημος, που έχει πλέον δεθεί κόμπος. Ο Σωκράτης, έχοντας χρησιμοποιήσει ένα ευφυές αντιπαράδειγμα, έδειξε πως το γενικό σχόλιο του Ευθύδημου ότι η εξαπάτηση είναι ανήθικη δε βρίσκει εφαρμογή σε κάθε περίπτωση. Ο Ευθύδημος δεν το είχε συνειδητοποιήσει.
... Μια μέρα ο φίλος του Χαιρεφών πήγε στο μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς. Στο μαντείο υπήρχε μια σοφή γριά, η Πυθία, που απαντούσε σε ερωτήσεις των επισκεπτών. Οι απαντήσεις της είχαν συνήθως τη μορφή αινίγματος. «Υπάρχει σοφότερος από τον Σωκράτη;» ρώτησε ο Χαιρεφών. «Όχι» ήταν η απάντηση. «Κανείς δεν είναι σοφότερος από τον Σωκράτη».
Όταν ο Χαιρεφών το είπε στον Σωκράτη, αυτός στην αρχή δεν το πίστεψε. Πραγματικά τον μπέρδεψε. «Πώς γίνεται να είμαι ο σοφότερος άνθρωπος στην Αθήνα, ενώ γνωρίζω τόσο λίγα;» αναρωτήθηκε. Αφιέρωσε χρόνια ρωτώντας τους ανθρώπους για να δει αν κάποιος είναι σοφότερος από τον ίδιο. Τέλος κατάλαβε τι εννοούσε το μαντείο, καθώς και ότι η μάντισσα είχε δίκιο. Πολλοί άνθρωποι ήταν καλοί σε ό,τι έκαναν – οι μαραγκοί ήταν καλοί στην ξυλουργική και οι στρατιώτες στον πόλεμο. Αλλά κανείς τους δεν ήταν αληθινά σοφός. Δε γνώριζαν πραγματικά για τι μιλούσαν.
... Σε αντίθεση με τους περισσότερους φιλοσόφους, ο Σωκράτης αρνιόταν να γράψει. Προτιμούσε την ομιλία από τη γραφή. Οι γραπτές λέξεις δεν μπορούν να απαντήσουν, δεν μπορούν να σας εξηγήσουν κάτι όταν δεν τις κατανοείτε. Ο διάλογος ενώπιος ενωπίω είναι πολύ καλύτερος, επέμενε ο Σωκράτης. Στον διάλογο μπορούμε να λάβουμε υπόψιν το πρόσωπο με το οποίο συζητάμε· μπορούμε να προσαρμόζουμε τα λόγια μας ώστε το μήνυμα να φτάνει στον άλλο. Καθώς αρνιόταν να γράψει, σήμερα γνωρίζουμε τι πίστευε και υποστήριζε αυτός ο σπουδαίος άνδρας κυρίως μέσα από το έργο του λαμπρότερου μαθητή του, του Πλάτωνα. Ο Πλάτων κατέγραψε μια σειρά συνομιλιών ανάμεσα στον Σωκράτη και στους ανθρώπους με τους οποίους συζητούσε. Οι συνομιλίες αυτές είναι γνωστές ως Πλατωνικοί Διάλογοι και αποτελούν σπουδαία έργα της λογοτεχνίας, πέραν της φιλοσοφίας – κατά κάποιον τρόπο, ο Πλάτων ήταν ο Σαίξπηρ της εποχής του. Όταν διαβάζουμε αυτούς τους Διαλόγους, παίρνουμε μια καλή ιδέα για το πώς έμοιαζε ο Σωκράτης, πόσο ευφυής και πόσο εξοργιστικός ήταν.
... Η Αθήνα δεν εκτιμούσε στο σύνολό της τον Σωκράτη τόσο πολύ όσο ο Πλάτων. Σε καμία περίπτωση. Πολλοί Αθηναίοι ένιωθαν ότι ο Σωκράτης είναι επικίνδυνος και υπονόμευε εσκεμμένα την κυβέρνηση. Το 399 π.Χ., όταν ο Σωκράτης ήταν 70 ετών, ένας Αθηναίος, ο Μέλητος, τον πήγε στα δικαστήρια. Ισχυρίστηκε ότι ο Σωκράτης παραμελούσε τους θεούς της Αθήνας και εισηγούνταν νέες, δικές του θεότητες. Υποστήριζε ακόμα ότι ο Σωκράτης δίδασκε τους νεαρούς Αθηναίους να συμπεριφέρονται άσχημα και τους ενθάρρυνε να στρέφονται κατά των αρχών. Αυτές ήταν σοβαρότατες κατηγορίες. Είναι δύσκολο να ξέρουμε πόσο ακριβείς ήταν. Ο Σωκράτης ενδέχεται πράγματι να αποθάρρυνε τους μαθητές του από την επίσημη θρησκεία, και υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι του άρεσε να λοιδορεί την αθηναϊκή δημοκρατία. Αυτό θα ήταν συνεπέστατο με τον χαρακτήρα του. Οπωσδήποτε αληθεύει ότι πολλοί Αθηναίοι πίστευαν σε αυτές τις καταγγελίες.
Ψήφισαν λοιπόν για το αν είναι αθώος ή ένοχος. Λίγο πάνω από το μισό των 501 πολιτών που συγκροτούσαν το τεράστιο σώμα των δικαστών πίστευε πως είναι ένοχος και τον καταδίκασε σε θάνατο. Αν το ήθελε, ο Σωκράτης θα μπορούσε πιθανόν να πείσει με τα λόγια του και να γλιτώσει την εκτέλεση. Απεναντίας, πιστός στη φήμη που είχε ως τσιμπούρι, ενόχλησε ακόμα περισσότερο τους Αθηναίους υποστηρίζοντας ότι δεν είχε κάνει τίποτε κακό και ότι θα έπρεπε μάλιστα να τον ανταμείψουν με δωρεάν γεύματα εφ’ όρου ζωής παρά να τον τιμωρήσουν. Η εξέλιξη δεν ήταν καλή.
Ο Σωκράτης θανατώθηκε αναγκαζόμενος να πιει ένα δηλητήριο φτιαγμένο από κώνειο, ένα φυτό που παραλύει σταδιακά το σώμα. Ο Σωκράτης αποχαιρέτησε τη γυναίκα του και τους τρεις γιους του, και ύστερα συγκέντρωσε γύρω του τους μαθητές του. Αν του δινόταν η δυνατότητα να συνεχίσει να ζει δίχως να θέτει άλλα δύσκολα ερωτήματα, δε θα την αποδεχόταν. Ο θάνατος ήταν προτιμότερος. Είχε μια εσώτερη φωνή που του έλεγε να αμφισβητεί τα πάντα, και δεν μπορούσε να την προδώσει. Ύστερα ήπιε το δηλητήριο. Σύντομα ήταν νεκρός.
Πηγή: Warburton, N., (2016). Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας. Αθήνα: Πατάκης. σ. 12-19.