Μήπως ονειρεύεστε; (Ρενέ Ντεκάρτ ή Καρτέσιος)

Η πεποίθηση «Τώρα είμαι ξύπνιος και διαβάζω αυτό» μοιάζει μάλλον σίγουρη σ' εσάς. Είστε ξύπνιοι, ελπίζω, και διαβάζετε. Πώς γίνεται να αμφιβάλλετε; Έχουμε όμως ήδη αναφέρει ότι μπορεί να σκέφτεστε ότι είστε ξύπνιοι σε ένα όνειρο. Πως ξέρετε ότι δεν ονειρεύεστε τώρα; Μπορεί να νομίζετε ότι οι εμπειρίες σας παραείναι ρεαλιστικές και λεπτομερείς για να αποτελούν όνειρα· αλλά πολλοί άνθρωποι βλέπουν άκρως ρεαλιστικά όνειρα. Είστε σίγουροι ότι δε βλέπετε τώρα ένα όνειρο; Πως το ξέρετε; Ίσως τσιμπήσατε τον εαυτό σας για να δείτε αν κοιμάστε. Αν δεν το κάνατε, κάντε το. Τι αποδεικνύει; Τίποτα. Θα μπορούσατε να ονειρεύεστε πως τσιμπάτε τον εαυτό σας. Συνεπώς, μπορεί να ονειρεύεστε. Ξέρω ότι δεν το νιώθετε και ότι μοιάζει άκρως απίθανο, αλλά υπάρχει μια ελάχιστη αμφιβολία για το αν είστε ξύπνιοι ή όχι. Έτσι, εφαρμόζοντας τη Μέθοδο Αμφιβολίας του Ντεκάρτ, πρέπει να απορρίψετε τη σκέψη «Τώρα είμαι ξύπνιος και διαβάζω αυτό» ως όχι απολύτως βέβαιη.

Αυτό δείχνει ότι δεν μπορούμε να εμπιστευόμαστε πλήρως τις αισθήσεις μας. Δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι πως δεν ονειρευόμαστε. Αλλά σίγουρα, λέει ο Ντεκάρτ, ακόμα και στα όνειρα, 2 + 3 = 5. Εδώ ο Ντεκάρτ χρησιμοποιεί ένα νοητικό πείραμα, μια φανταστική ιστορία για να δείξει αυτό που θέλει. Φτάνει την αμφιβολία στα όριά της και καταλήγει σε μια δοκιμασία για κάθε πεποίθηση ακόμα δυσκολότερη από τη δοκιμασία «Μήπως ονειρεύομαι;». Λέει: Φανταστείτε έναν πανίσχυρο και πανέξυπνο δαίμονα, αλλά και εχθρικό. Αυτός ο δαίμονας, αν υπήρχε, θα σας έκανε να νομίζετε ότι 2 + 3 = 5 κάθε φορά που κάνατε την πρόσθεση, ακόμα κι αν ισούται με 6. Δε θα ξέρατε ότι αυτό σας το κάνει ο δαίμονας. Εσείς απλώς θα προσθέτατε αφελώς τους αριθμούς. Όλα θα έμοιαζαν φυσιολογικά.

Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος να αποδείξουμε πως αυτό δε συμβαίνει και τώρα. Ίσως αυτός ο εχθρικός και έξυπνος δαίμονας μου προκαλεί την αυταπάτη ότι κάθομαι σπίτι και πληκτρολογώ στο λάπτοπ μου, ενώ στην πραγματικότητα είμαι ξαπλωμένος σε μια παραλία στη νότια Γαλλία. Ή ίσως είμαι ένας εγκέφαλος σε μια γυάλα με υγρό, σε ένα ράφι στο εργαστήριο του κακού δαίμονα. Μπορεί να έχει βάλει καλώδια στον εγκέφαλό μου και να μου στέλνει ηλεκτρονικά μηνύματα που μου δίνουν την εντύπωση ότι κάνω ένα πράγμα, ενώ ουσιαστικά κάνω κάτι τελείως διαφορετικό. Μπορεί ο δαίμονας να με κάνει να σκέφτομαι πως πληκτρολογώ λέξεις που έχουν νόημα, όταν εγώ ουσιαστικά πληκτρολογώ απλώς το ίδιο γράμμα ξανά και ξανά. Δεν υπάρχει τρόπος να το ξέρω. Δεν μπορείτε να αποδείξετε πως αυτό δε συμβαίνει, όσο τρελό κι αν ακούγεται.

Το νοητικό πείραμα με τον κακό δαίμονα είναι ο τρόπος του Ντεκάρτ να φτάσει την αμφιβολία στα όριά της. Αν υπήρχε ένα πράγμα για το οποίο θα μπορούσαμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο δαίμονας δε μας ξεγελά αυτό θα ήταν θαυμάσιο. Θα έδινε επίσης μια απάντηση στους ανθρώπους που ισχυρίζονται πως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τίποτα με βεβαιότητα.

Η επόμενη κίνηση του Ντεκάρτ κατέληξε σε μία από τις διασημότερες φράσεις στη φιλοσοφία, αν και πολλοί ξέρουν το παράθεμα δίχως να καταλαβαίνουν τι σημαίνει. Ο Ντεκάρτ κατάλαβε ότι, ακόμα κι αν υπάρχει ο δαίμονας και τον ξεγελά, πρέπει να υπάρχει κάτι σε σχέση με το οποίο ο δαίμονας ξεγελά. Εφόσον έχει έστω και μία σκέψη, αυτός, ο Ντεκάρτ, πρέπει να υπάρχει. Ο δαίμονας δε θα μπορούσε να τον κάνει να πιστεύει ότι υπάρχει, αν δεν υπήρχε. Κι αυτό επειδή κάτι που δεν υπάρχει δεν μπορεί να κάνει σκέψεις. «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» (στα λατινικά, cogito ergo sum): αυτό ήταν το συμπέρασμα του Ντεκάρτ. Σκέφτομαι, επομένως πρέπει να υπάρχω. Δοκιμάστε το. Όσο έχετε μία σκέψη ή μία αίσθηση, αποκλείεται να αμφιβάλλετε ότι υπάρχετε. Το τι είστε είναι άλλο θέμα - μπορεί να αμφιβάλλετε ότι έχετε σώμα, ή το σώμα που βλέπετε και αγγίζετε. Αλλά δε γίνεται να αμφιβάλλετε ότι υπάρχετε ως ένα είδος σκεπτόμενου όντος. Αυτή η σκέψη θα αυτοαναιρούνταν. Μόλις αρχίσετε να αμφιβάλλετε για την ύπαρξή σας, η πράξη της αμφιβολίας αποδεικνύει ότι υπάρχετε ως ένα σκεπτόμενο ον.

Η απόδειξη της ίδιας του της ύπαρξης, στον βαθμό τουλάχιστον που σκέφτεται, δεν αρκούσε ωστόσο για να ανασκευάσει τον σκεπτικισμό. Ο Ντεκάρτ χρειαζόταν και άλλες βεβαιότητες για να γλιτώσει από τον στρόβιλο της αμφιβολίας που είχε δημιουργήσει με τους φιλοσοφικούς στοχασμούς του. Υποστήριξε ότι ένας καλός Θεός πρέπει να υπάρχει. Χρησιμοποιώντας μια εκδοχή του Οντολογικού Επιχειρήματος του άγιου Άνσελμου, έπεισε τον εαυτό του ότι η ιδέα του Θεού αποδεικνύει την ύπαρξη του Θεού - ο Θεός δε θα ήταν τέλειος αν δεν ήταν καλός και αν δεν υπήρχε, όπως το τρίγωνο δε θα ήταν τρίγωνο αν το άθροισμα των γωνιών του δεν ήταν εκατόν ογδόντα μοίρες. Σύμφωνα με ένα άλλο επιχείρημά του, το Ιδεολογικό Επιχείρημα, ξέρουμε πως ο Θεός υπάρχει επειδή έχει εμφυτεύσει μια ιδέα στον νου μας - δε θα είχαμε την ιδέα του Θεού αν δεν υπήρχε Θεός. Μόλις βεβαιώθηκε ότι ο Θεός υπάρχει, η κατασκευαστική φάση της σκέψης του Ντεκάρτ έγινε ευκολότερη. Ένας καλός Θεός δε θα εξαπατούσε την ανθρωπότητα σχετικά με τα βασικότερα ζητήματα. Γι' αυτό, συμπέρανε ο Ντεκάρτ, ο κόσμος πρέπει να είναι λίγο πολύ έτσι όπως τον βιώνουμε. Όταν έχουμε σαφείς και ευκρινείς αντιλήψεις, αυτές είναι αξιόπιστες. Το συμπέρασμά του έχει ως εξής: ο κόσμος υπάρχει, και είναι λίγο πολύ έτσι όπως φαίνεται, ακόμα κι αν κάποιες φορές σφάλλουμε σε όσα αντιλαμβανόμαστε. Κάποιοι φιλόσοφοι, ωστόσο, πιστεύουν πως αυτό ήταν ευσεβής πόθος, και ότι ο κακός δαίμονας μπορεί κάλλιστα να τον έχει εξαπατήσει σχετικά με την ύπαρξη του Θεού, όπως με τη σκέψη ότι 2 + 3 = 5. Δίχως τη βεβαιότητα της ύπαρξης ενός καλού Θεού, ο Ντεκάρτ δε θα μπορούσε να είχε προχωρήσει πέρα από τη γνώση του ότι είναι ένα σκεπτόμενο ον. Ο Ντεκάρτ πίστευε ότι είχε δείξει έναν τρόπο αποφυγής του απόλυτου σκεπτικισμού, όμως οι επικριτές του εξακολουθούν να είναι πολύ σκεπτικιστές ως προς αυτό.

Ο Ντεκάρτ, όπως είδαμε, χρησιμοποίησε το Οντολογικό Επιχείρημα και το Ιδεολογικό Επιχείρημα για να αποδείξει, προς ικανοποίησή του, ότι ο Θεός υπάρχει. Ο συμπατριώτης του Μπλαιζ Πασκάλ προσέγγισε πολύ διαφορετικά το ζήτημα του τι οφείλουμε να πιστεύουμε.

Πηγή: Nigel Warburton, Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας, Πατάκης 2011, σ. 87-90.