Η γνώση είναι δύναμη
Όπως ήταν αναμενόμενο, τα τελευταία χρόνια στα εκπαιδευτικά πράγματα της Ελλάδας έχει γίνει ένα είδος μόδας η ρομποτική. Ιδιωτικά σχολεία, εκπαιδευτήρια και εξειδικευμένα ιδρύματα οργανώνουν σεμινάρια, ομίλους και εργαστήρια ρομποτικής, τα οποία απευθύνονται σε παιδιά όλων των ηλικιών. Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση υπάρχουν επίσης αξιόλογα σχετικά μαθήματα. Η τάση αυτή, φυσικά, δεν μπορεί παρά να είναι κάτι θετικό για το συλλογικό παρόν και το μέλλον μας, καθώς η γνώση που συνδέεται με τις αναδυόμενες τεχνολογίες αποτελεί θεμέλιο ευημερίας. Για το δημόσιο σχολείο, ωστόσο, και συγκεκριμένα για την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η ρομποτική είναι ακόμα ένα μεγάλο ερωτηματικό, καθώς απαιτούνται σημαντικοί πόροι και εξειδίκευση, που δεν προκύπτουν στο κενό. Φέτος προβλέπονται οι όμιλοι και τα σετ ρομποτικής στο δημόσιο σχολείο, αλλά προφανώς αυτό δεν αρκεί, κάτι που όμως θα το δούμε στην πράξη. Το βέβαιο ωστόσο είναι ότι, για να λειτουργήσει οποιοδήποτε σχέδιο τεχνολογικής κατεύθυνσης, απαιτούνται ευελιξία, συνεχής επικαιροποίηση, διαρκής ανασχεδιασμός, μεγάλη επένδυση και οργανωμένη δράση, που θα πρέπει, πάνω απ’ όλα, να πλαισιώνεται από ένα συνολικό όραμα για την εκπαίδευση στον 21ο αιώνα. Για να σκαρφαλώσεις στο κύμα της τεχνολογικής επανάστασης, πρέπει να γίνεις κι εσύ ο ίδιος νερό, καθώς η τεχνολογία ρέει διαρκώς, αλλάζοντας.
Για τον γραμματισμό στην ΤΝ τα πράγματα είναι πιο θολά, καθώς η κοινή γνώμη είναι διχασμένη, λόγω άγνοιας και σύγχυσης. Αναφορικά με τα ρομπότ, μπορεί να υπάρχει μια γενικευμένη ανησυχία, αλλά οι περισσότεροι αντιλαμβάνονται ότι αποτελούν το μέλλον. Για την ΤΝ, όμως, υπάρχει ο καταγεγραμμένος φόβος ότι αυτή τελικά θα υποτάξει τον άνθρωπο. Τα ρομπότ μπορούν να είναι υπό τον έλεγχό μας, αν όμως εξοπλιστούν με υπέρτερη της ανθρώπινης νοημοσύνη, τότε θα τα απορρίψουμε και αυτά. Η πλειονότητα πιστεύει σε μύθους που έχουν καλλιεργηθεί από ταινίες επιστημονικής φαντασίας και αγνοεί ότι είναι εντελώς απίθανο να δούμε εμείς ή τα παιδιά των παιδιών μας μια πραγματική υπερνοημοσύνη να ζει δίπλα μας. Όταν συνειδητοποιήσει κάποιος ότι δεν είναι αυτός ο κίνδυνος της ΤΝ, τότε είναι πιο πιθανό να πεισθεί πως η τεχνολογία αυτή είναι πραγματικά το παρόν και το μέλλον, καθώς σύντομα θα διέπει κυριολεκτικά τα πάντα. Ένας πιο ρεαλιστικός κίνδυνος που φέρνει η ΤΝ είναι η αδιαφάνεια των αποτελεσμάτων της, το ότι μπορεί να μας στερήσει αύριο κάτι χωρίς να καταλαβαίνουμε το γιατί. Ένα αυτοματοποιημένο σύστημα απονομής δικαιοσύνης, για παράδειγμα, θα μπορούσε να μας στερήσει ακόμα και την ελευθερία μας. Για τον λόγο αυτόν πρέπει να μάθουμε αμέσως περί τίνος πρόκειται.
Αντιλαμβανόμαστε όλοι ότι το να μπει η ΤΝ ως γνωστικό αντικείμενο στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι κάτι αυτονόητο και επείγον. Οι Έλληνες μαθητές έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με τους αλγόριθμους στην Α΄ Λυκείου, μέσα από ένα ξεπερασμένο εγχειρίδιο «εφαρμογών πληροφορικής», και συνεχίζουν ως το τέλος του σχολείου κατανοώντας λιγότερα και από τα βασικά. Αυτό πρέπει να αλλάξει, υποστηρίζει η UNESCO, και προσφέρει στα κράτη έναν οδηγό για όσους λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις, με χρήσιμες πληροφορίες και κατευθύνσεις για το μέλλον της εκπαίδευσης. Η πρωτοβουλία προέκυψε μετά τη «Συμφωνία του Πεκίνου για την τεχνητή νοημοσύνη στην εκπαίδευση», που υπογράφηκε από όλα τα κράτη-μέλη της UNESCO το 2019 και εντάσσεται στον «Τέταρτο Στόχο Βιώσιμης Ανάπτυξης», που είναι η ποιοτική εκπαίδευση για όλους. Ο οργανισμός αποτιμά οικονομικά το πεδίο της ΤΝ στην εκπαίδευση στα 6 δισεκατομμύρια δολάρια ως το 2024. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι στον συγκεκριμένο τομέα θα γίνουν παγκοσμίως τεράστιες ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις – και εδώ θα μπορούσε φυσικά να συμμετάσχει και η Ελλάδα.
Ασφαλιστικές δικλίδες
Τα τρία ερωτήματα που θέτει η UNESCO αναφορικά με την ΤΝ στην εκπαίδευση είναι ουσιαστικά. Το πρώτο αφορά τον ρόλο της στην ενίσχυση της εκπαίδευσης: Πώς θα χρησιμοποιηθεί αυτή η πανίσχυρη τεχνολογία με τρόπο εποικοδομητικό ώστε να συνδράμει στο έργο των εκπαιδευτικών; Ποια εργαλεία θα μπορούσαν να βοηθήσουν πραγματικά το εκπαιδευτικό έργο; Τα εκπαιδευτικά chatbots και τα λογισμικά συνεργασίας δασκάλου και ΤΝ είναι καλές ιδέες, που βρίσκονται σε φάση πειραματισμού. Αλλά υπάρχουν και άλλες εφαρμογές, οι οποίες προσφέρουν ακόμα πιο ενδιαφέρουσες λύσεις.
Το OU Analyse, για παράδειγμα, είναι ένα σύστημα μηχανικής μάθησης που εντοπίζει έγκαιρα τους μαθητές οι οποίοι κινδυνεύουν να αποτύχουν στις εξετάσεις τους. Δουλειά του είναι να ενημερώνει τόσο τους ίδιους όσο και τους καθηγητές τους, ώστε να λάβουν την απαραίτητη στήριξη, ενώ ο βασικός του στόχος είναι η βελτίωση των επιδόσεών τους.
Το δεύτερο ερώτημα, ηθικής τάξης αυτό, είναι ίσως το πιο καίριο: Πώς μπορούμε να διασφαλίσουμε την ηθική, συμπεριληπτική και αμερόληπτη χρήση της ΤΝ στην εκπαίδευση; Κάτι καθόλου αυτονόητο, καθώς η τάση των αυτοματοποιημένων συστημάτων είναι να αναπαράγουν τις μεροληψίες και τις αδυναμίες των ανθρώπων οι οποίοι τα προγραμματίζουν. Το καλοκαίρι του 2020 ξέσπασε στο Ηνωμένο Βασίλειο ένα μεγάλο κύμα αντίδρασης ενάντια στους αλγόριθμους, με αφορμή ένα λογισμικό αξιολόγησης μαθητών. Εξαιτίας της πρώτης καραντίνας για την αντιμετώπιση της Covid-19, το βρετανικό Υπουργείο Παιδείας αποφάσισε να χρησιμοποιήσει έναν αλγόριθμο τεχνητής νοημοσύνης προκειμένου να βαθμολογήσει τους μαθητές που είχαν διακόψει τα διά ζώσης μαθήματά τους. Ως αποτέλεσμα, μια πολύ μεγάλη ομάδα αυτών βρέθηκαν με χαμηλότερους του αναμενομένου βαθμούς. Οι διαμαρτυρίες ήταν ακαριαίες: «Θέλουμε να μας βαθμολογούν οι καθηγητές μας και όχι απρόσωποι αλγόριθμοι», ήταν το σκεπτικό. Αν δεν φροντίσουμε, λοιπόν, για την ακεραιότητα, τη δικαιοσύνη, τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και την ασφάλεια της ΤΝ στην εκπαίδευση, θα υπονομευθεί ακόμα περισσότερο η εμπιστοσύνη των πολιτών απέναντί της, κινδυνεύοντας να στερηθούμε τα οφέλη της.
Το τρίτο ερώτημα που θέτει η UNESCO αφορά τη μεγάλη εικόνα που αρχίζει να σχηματίζεται μπροστά στα μάτια μας: Πώς μπορεί η εκπαίδευση να προετοιμάσει τους ανθρώπους ώστε να ζήσουν και να εργαστούν μαζί με την ΤΝ; Ο κίνδυνος της απώλειας θέσεων εργασίας εξαιτίας της αυτοματοποίησης είναι υπαρκτός. Ο κίνδυνος κάποιοι να μείνουν πίσω, επίσης. Χρειάζονται διορατικές πολιτικές που θα προετοιμάσουν το έδαφος γι’ αυτό που έχει ήδη ξεκινήσει να συμβαίνει. Η ΤΝ μπορεί να είναι μια τεράστια ευκαιρία να κοιταχτούμε στον καθρέφτη συλλογικά και να πάρουμε εποικοδομητικές αποφάσεις για τον τρόπο με τον οποίο θέλουμε να ζούμε. Θα μας απελευθερώσει από πολλά δεσμά, αρκεί να την αντιμετωπίσουμε με τη δέουσα σοβαρότητα και προσοχή.
Τώρα είναι η ώρα
Κανείς δεν λέει ότι είναι μικρές οι προκλήσεις που θέτει η ΤΝ στην εκπαίδευση. Και κανείς δεν μπορεί να πει ότι η ηθική των δεδομένων και οι αλγοριθμικές μεροληψίες θα αντιμετωπιστούν με διακηρύξεις και οδηγούς. Θα χρειαστούν προστατευτικές ρυθμίσεις και συγκεκριμένα σχέδια. Η UNESCO καλεί όλους όσοι παίρνουν αποφάσεις να κινητοποιηθούν. Όταν γίνεται χρήση της ΤΝ στην εκπαίδευση, θα πρέπει να αξιολογούνται τα αποτελέσματά της και η εκπαιδευτική κοινότητα να εκτιμά ποια θα είναι η επίδραση των νέων εργαλείων στους ίδιους τους εκπαιδευτικούς. Ποιο μοντέλο θα είναι πιο κατάλληλο; Μπορεί να μην αντικατασταθεί ο καθηγητής ή ο δάσκαλος από τη μηχανή, αλλά είναι βέβαιο ότι τα τεχνολογικά εργαλεία θα αλλάξουν τη δουλειά του. Ποια, επιπλέον, θα είναι η επίδραση της ΤΝ στους διδασκομένους; Ήδη, η ευρεία αλληλεπίδραση με τις μηχανές επηρεάζει βαθιά την εκπαιδευτική διαδικασία. Όλα αυτά είναι υπό διερεύνηση παγκοσμίως. Τώρα είναι η στιγμή που θα πρέπει να μπουν κανόνες, να διαμορφωθούν καλές πρακτικές, να γίνουν πειραματισμοί και να μοιραστεί η γνώση. Καλοί οι εκπαιδευτικοί όμιλοι και τα σετ ρομποτικής, αλλά εδώ χρειάζεται μια ολιστική τεχνολογική εκπαιδευτική πολιτική, η οποία θα συμπεριλαμβάνει δυνητικά τους πάντες, καθώς οι εφαρμογές της ΤΝ αρχίζουν να μπαίνουν στη ζωή όλο και περισσοτέρων.
Το παράδειγμα της Φινλανδίας θα μπορούσε να αποτελεί έναν καλό οδηγό. Πριν από τρία χρόνια η χώρα υιοθέτησε το επονομαζόμενο «πρόγραμμα του 1%». Αν εκπαιδεύσουμε το 1% του πληθυσμού μας στην ΤΝ, σκέφτηκαν οι Φινλανδοί, θα έχουμε μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων οι οποίοι θα μπορέσουν να βοηθήσουν σημαντικά στην εξέλιξη της ΤΝ στη χώρα. Σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκε και το διαδικτυακό μάθημα Elements of AI, που έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά και είναι διαθέσιμο σε όλους. Τα αποτελέσματα αργούν να φανούν, αλλά ήδη έχει αρχίσει κάτι να κινείται. Η εκπαίδευση στην ΤΝ και η εκπαίδευση με την ΤΝ είναι ένας στόχος που υπερβαίνει τις ψηφιακές δεξιότητες, καθώς αφορά την ουσία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής και οργάνωσης. Μεγαλώνοντας ένα παιδί, του εξηγούμε τι είναι το ηλεκτρικό ρεύμα και πώς πρέπει να το αντιμετωπίζει. Το ίδιο θα κάνουμε για την ΤΝ. Όταν βάζουμε στο σπίτι μας την Alexa ή οποιονδήποτε άλλο ψηφιακό βοηθό, θα πρέπει να εξηγούμε στα παιδιά μας τι συμβαίνει. Και αν δεν ξέρουμε εμείς πώς να το κάνουμε, πρέπει να ξέρει το σχολείο. Διαφορετικά, θα το κάνει κάποιος επιτήδειος. Γι’ αυτό, και για όλους τους παραπάνω λόγους, είναι άμεση προτεραιότητα να ενταχθεί ο γραμματισμός στην ΤΝ στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Ακόμα δεν είναι αργά.
