Posted on 14 Νοεμβρίου, 2023
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911)
Γιος φτωχού ιερέα, γεννήθηκε στη Σκιάθο, όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα· έπειτα φοίτησε, με διακοπές, σε Γυμνάσια της Χαλκίδας, του Πειραιά και της Αθήνας. Τελείωσε τη Μέση Εκπαίδευση το 1874, σε ηλικία 23 ετών. Την ίδια χρονιά γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή. Παράλληλα μελετούσε μόνος του ξένες γλώσσες. Οι οικονομικές δυσκολίες τον ανάγκασαν να διακόψει τις σπουδές του και να στραφεί στο βιοπορισμό· εργάστηκε κυρίως ως μεταφραστής (από τα αγγλικά και γαλλικά) σε εφημερίδες. Έζησε με στερήσεις και πέθανε στη Σκιάθο. Ήταν άνθρωπος βαθύτατα θρησκευόμενος, ταπεινός και μοναχικός. Άρχισε το συγγραφικό έργο του με ιστορικά μυθιστορήματα, περιπετειώδη και ρομαντικά (Η μετανάστις, Οι Έμποροι των Εθνών, Η γυφτοπούλα), αλλά αργότερα στράφηκε στο διήγημα, όπου και διέπρεψε. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους νεοέλληνες πεζογράφους και ο κυριότερος εκπρόσωπος του ηθογραφικού διηγήματος. Το έργο του το διακρίνει βαθιά θρησκευτική πίστη, προσήλωση στην παράδοση, συγκατάβαση στις αδυναμίες των ανθρώπων και συμπάθεια στις δυστυχίες τους, αλλά και ευαισθησία απέναντι στη φύση και στη ζωή. Χρησιμοποιεί μια γλώσσα ιδιότυπη (κατά βάσιν καθαρεύουσα στην αφήγηση και στην περιγραφή, δημοτική με συχνούς ιδιωματισμούς της Σκιάθου στα διαλογικά μέρη) βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της γοητείας που εξακολουθεί να ασκεί το έργο του. Τα Άπαντά του έχουν εκδοθεί από το «Δόμο» με επιμέλεια του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου..
Ανθολογούνται στα σχολικά βιβλία:
Εκτενέστερο βιογραφικό
Ο Αλέξανδρος Εμμανουήλ γεννήθηκε στη Σκιάθο, γιος του ιερέα Αδαμαντίου Εμμανουήλ από οικογένεια ναυτικών και κληρικών του νησιού και της Γκιουλώς (Αγγελικής) Εμμανουήλ το γένος Μωραΐτη, καταγόμενης από αρχοντική οικογένεια του Μυστρά. Είχε τέσσερις αδελφές και δύο αδερφούς, από τους οποίους ο Εμμανουήλ, πρωτότοκος της οικογένειας, πέθανε σε νηπιακή ηλικία. Στη γενέτειρά του τέλειωσε το δημοτικό σχολείο και γράφτηκε στο Σχολαρχείο (1860), την τρίτη τάξη του οποίου όμως αναγκάστηκε να παρακολουθήσει στη Σκόπελο (1865), καθώς στη Σκιάθο είχε καταργηθεί. Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Γυμνάσιο της Αθήνας το 1874 σε ηλικία εικοσιτριών ετών, ενώ είχε προηγηθεί περιπλάνησή του στα γυμνάσια της Χαλκίδας και του Πειραιά. Το 1874 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, όπου παρακολούθησε μαθήματα για δύο μόνο χρόνια, εξακολούθησε όμως να προφασίζεται συνέχιση των σπουδών του στην οικογένειά του για αποφυγή της επιστροφής του στη Σκιάθο και της στράτευσής του. Το 1877 δημοσίευσε ανώνυμα σειρά άρθρων στην Εφημερίδα με τίτλους Η εβδομάς των Αγίων Παθών και Το Άγιον Πάσχα, ενώ δυο χρόνια αργότερα δημοσίευσε με την υπογραφή Α.Πδ. το ιστορικό μυθιστόρημα Η μετανάστις στην εφημερίδα Νεολόγος Κωνσταντινουπόλεως με παρακίνηση του εκδότη της και φίλου του Βλάση Γαβριηλίδη. Το 1881 δημοσίευσε το ποίημα Δέησις (Εράνισμα εκ των ψαλμών) στο περιοδικό Σωτήρ, εγκαινιάζοντας την επίσημη πλέον παρουσία του στα γράμματα με το όνομα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (το επώνυμο συνδυασμός του ονόματος και της ιερατικής ιδιότητας του πατέρα του). Ένα χρόνο αργότερα προσλήφθηκε ως μεταφραστής στην Εφημερίδα του Δημητρίου Κορομηλά και παράλληλα δημοσίευσε σε συνέχειες το μυθιστόρημα Οι Έμποροι των Εθνών στο περιοδικό Μη χάνεσαι του Γαβριηλίδη με το ψευδώνυμο Μποέμ. Τα οικονομικά του προβλήματα άρχισαν να υποχωρούν και έτσι ανακοίνωσε και στην οικογένειά του τη συγγραφική του δραστηριότητα. Ως το 1885 συνέχισε να δημοσιεύει έργα του στην εφημερίδα Ακρόπολις (Η Γυφτοπούλα - 1884) και το περιοδικό Εστία (Χρήστος Μηλιώνης - 1885). Ακολούθησαν δυο χρόνια σιωπής του (οι πληροφορίες αναφέρουν συγκατοίκησή του με τον μοναχό Νήφωνα που είχε τότε εγκαταλείψει το Άγιο Όρος) ως το 1887, οπότε σημειώθηκε η δημοσίευση του διηγήματος Το Χριστόψωμο στην Εφημερίδα. Η τελευταία αυτή συνεργασία του κράτησε ως το 1891 και καρποί της στάθηκαν πολλά διηγήματά του και λογοτεχνικές μεταφράσεις με κορυφαία εκείνη του έργου του Ντοστογιέφσκι Έγκλημα και τιμωρία. Το 1891 επιχείρησε χωρίς επιτυχία να πραγματοποιήσει έκδοση επιλογής των διηγημάτων του με τίτλο Θαλασσινά Ειδύλλια (δεύτερη προσπάθειά του το 1902 απέτυχε επίσης). Είχε προηγηθεί μια έκδοση διηγημάτων του μαζί με έργα των Α.Μωραϊτίδη και Α.Σπηλιωτόπουλου από τον Γαβριηλίδη (1890) καθώς και το άρθρο του Παλαμά για τον Παπαδιαμάντη στην Τέχνη (1889). Εξακολούθησε να δημοσιεύει διηγήματα και να εργάζεται ως μεταφραστής σε εφημερίδες και περιοδικά, προσπαθώντας παράλληλα να ενισχύσει οικονομικά την οικογένειά του (το 1895 πέθανε ο πατέρας του). Από το 1902 ως το 1904 έμεινε στη γενέτειρά του, όπου αφοσιώθηκε στη μετάφραση των έργων History of the Greek Revolution του Thomas Gordon και History of the Greek Revolution του George Finlay κατά παραγγελία του Γιάννη Βλαχογιάννη με τον οποίο η φιλία του χρονολογείται από το 1901. Από τη Σκιάθο συνέχισε να στέλνει έργα του στα αθηναϊκά φύλλα (το 1903 δημοσιεύτηκε η Φόνισσα). Το 1904 επέστρεψε στην Αθήνα. Είχε προηγηθεί νευρικός κλονισμός του αδερφού του Γιώργη και ακολούθησε ο θάνατός του το 1895. Εξακολούθησε τη συγγραφική του δραστηριότητα (παρά την κακή κατάσταση της υγείας του), χωρίς ποτέ να δει έκδοση των έργων του και το 1906 ο Γιάννης Βλαχογιάννης τον πηγαίνει στο φιλολογικό καφενείο της Δεξαμενής. Ως τότε ο Παπαδιαμάντης απέφευγε τους λόγιους κύκλους, λόγω της οικονομικής του ανέχειας, του φόρτου εργασίας του αλλά και της μοναχικής φύσης του και προτιμούσε να συχνάζει σε λαϊκές αθηναϊκές συνοικίες ή να ψέλνει στην εκκλησία του Προφήτη Ελισσαίου στο Μοναστηράκι με τον ξάδερφό του Αλέξανδρο Μωραϊτίδη. Στη Δεξαμενή φωτογραφήθηκε (για πρώτη φορά στη ζωή του) από τον Παύλο Νιρβάνα και η ιστορική πλέον φωτογραφία του δημοσιεύτηκε ολοσέλιδη συνοδεία εκτενούς άρθρου για το πρόσωπό του από το Νιρβάνα στα Παναθήναια. Η κατάσταση της υγείας του παρουσίαζε διαρκή επιδείνωση Τον Μάρτη του 1908 αρνήθηκε να παρευρεθεί στον εορτασμό των εικοσιπέντε χρόνων του στο χώρο της λογοτεχνίας στον Παρνασσό και στο τέλος του ίδιου μήνα έφυγε για τη Σκιάθο, όπου έμεινε ως το θάνατό του, εξακολουθώντας να στέλνει διηγήματα σε εφημερίδες και περιοδικά της Αθήνας. Πέθανε από πνευμονία το Γενάρη του 1911. Μια μέρα πριν πληροφορήθηκε πως είχε τιμηθεί με το παράσημο του Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος.
Εργογραφία
Ι.Μυθιστορήματα - Νουβέλες
• Η γυφτοπούλα. Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Η Φόνισσα και πέντε άλλα διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Τα ρόδινα ακρογιάλια και Χρήστος Μηλιώνης. Αθήνα, Φέξης, 1913.
• Οι έμποροι των Εθνών. Αθήνα, Τύπος, 1922.
• Χρήστος Μηλιώνης και άλλα (δύο) διηγήματα. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1930.
ΙΙ.Διηγήματα
• Οι μάγισσες και εικοσιένα άλλα διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Η νοσταλγός και δέκα άλλα διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Πασχαλινά διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Πασχαλινά διηγήματα. Αθήνα, Δίκαιος, 1912.
• Χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Αθήνα, Ηλ.Δίκαιος, 1912.
• Πρωτοχρονιάτικα διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Πρωτοχρονιάτικα διηγήματα. Αθήνα, Δίκαιος, 1912.
• Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη και εννέα άλλα διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Τα ρόδινα ακρογιάλια και Χρήστος Μηλιώνης. Αθήνα, Φέξης, 1913.
• Η Χολεριασμένη και δεκαπέντε άλλα διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1914.
• Ο πεντάρφανος και άλλα εφτά διηγήματα. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1925.
• Νεκρός ταξιδιώτης και άλλα (τρία) διηγήματα. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1930.
ΙΙΙ.Μεταφράσεις
• Αλφόνσου Δωδέ, Ταρταρίνος ο εκ Ταρασκόνης· Μετάφρασις Αλ.Παπαδιαμάντη. Αθήνα, τυπ. Ακροπόλεως, 1894.
• Μπλαίκη Ουίλλιαμ, Γερά σώματα· Διά τα αγόρια και κορίτσια μας. Αθήνα, τυπ.Ακροπόλεως, 1894.
• Ιουλίου Χώθορν, Ο Αμερικανός Μοντεχρίστος· Μετάφρασις Αλ.Παπαδιαμάντη. Αθήνα, τυπ.Ακροπόλεως, 1894.
• Θ.Δοστογιέφσκι, Το Έγκλημα και η Τιμωρία·Μετάφρασις Αλεξ.Παπαδιαμάντη – Πρόλογος Εμμ. Ροΐδη. Αθήνα, Ιδεόγραμμα, 1992.
• Μάρκου Τουαίν, Ενός εκατομμυρίου λιρών χαρτονόμισμα και άλλα αφηγήματα των Ερ.Στάνλεϋ - Ουίλ Στεδ - Π.Ριζάλ - Κ.Ντάτον - Καρ. Όλλανδ. Αθήνα, Λήθη, 1993.
• Μπρετ Χαρτ. Αργοναυτικαί διηγήσεις· Φιλολογική Επιμέλεια Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλου – Λ.Τριανταφυλλοπούλου . Αθήνα, Λήθη, 1993.
• Αλφρέδου Κλαρκ, Η εύρεσις της γυναικός του Λωτ· Μετ.Αλεξ. Παπαδιαμάντη· Επιμέλεια Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος – Λαμπρινή Ν.Τριανταφυλλοπούλου. Αθήνα, αρμός, 1996.
• Τζέρομ Κ.Τζέρομ, Η Νέα Ουτοπία και άλλα ευθυμογραφήματα· Μετάφρασις Αλεξ. Παπαδιαμάντη· Επιμέλεια Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος – Λαμπρινή Ν.Τριανταφυλλοπούλου. Αθήνα, Αρμός, 1996.
V.Συγκεντρωτικές εκδόσεις
• Τα Άπαντα του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη Α΄-Ε΄ (επιμ.Γ.Βαλέτα). Αθήνα, Βίβλος, 1954.
• Αλεξάνδρος Παπαδιαμάντης. Άπαντα 1-5. Αθήνα, Δόμος, 1981-1988.
• Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Αλληλογραφία· φιλ. επιμέλεια Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος. Αθήνα, Δόμος, 1992.
• [Το λάβαρον], ανέκδοτες παπαδιαμαντικές σελίδες από το αρχείο Αποστόλου Γ. Παπαδιαμάντη. Έκδοση κειμένων, σχόλια και περιγραφή του Αρχείου Φώτης Δημητρακόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1989.
Posted on 13 Νοεμβρίου, 2023
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης «Το μοιρολόγι της φώκιας» (ερωτήσεις)
[ΠΗΓΗ: https://latistor.blogspot.com/2011/01/blog-post_03.html]
Στο διήγημα υπάρχουν πολλά μερικότερα θέματα (σκηνές, εικόνες, αναφορές) που σχετίζονται είτε με τη ζωή είτε με το θάνατο. Να τα επισημάνετε. Ποια σημασία νομίζετε ότι έχει η αντιπαράθεσή τους για το διήγημα;
Η παρουσία του θανάτου γίνεται αισθητή από την αρχή κιόλας του κειμένου πρώτα – πρώτα μέσω του τίτλου κι αμέσως μετά με την αναφορά στα Μνημούρια, το νεκροταφείο της περιοχής, με το χαρακτηρισμό της γριάς-Λούκαινας ως χαροκαμένης αλλά και με το πένθιμο μοιρολόγι της. Ο θάνατος συνεχίζει να κυριαρχεί στο κείμενο με την εικόνα των μνημάτων, που λάμπουν στον ήλιο, καθώς και με την αναφορά στα πένθη της ηρωίδας. Ακολούθως, η μακάβρια εικόνα των υπολειμμάτων του νεκροταφείου που κυλούν από το γήλοφο προς τη θάλασσα, επαναφέρει θεαματικά το θάνατο στη σκέψη του αναγνώστη. Ο θάνατος αποκτά εν τέλει πρωταγωνιστική θέση στο διήγημα με τη σκηνή του θανάτου της Ακριβούλας και ολοκληρώνει την παρουσία του με το μοιρολόγι της φώκιας και τον υπαινιγμό του δείπνου της.
Η παρουσία της ζωής στο διήγημα δηλώνεται στην αρχή με την αναφορά στα παιδιά που κολυμπούν στο γιαλό, επανέρχεται με τον απολογισμό της γριάς-Λούκαινας για τα παιδιά της που έχουν επιζήσει και κορυφώνεται με την αναφορά στο εύθυμο άσμα του βοσκού που βρίσκεται κρυμμένος σε κάποιο κοίλωμα δίπλα στο νεκροταφείο. Στη συνέχεια η αναφορά στην Ακριβούλα που ξεφεύγει από την προσοχή της μητέρας της για να παίξει κοντά στη γιαγιά της, καθώς και η αναφορά στη φώκια που λικνίζεται στα κύματα υπό των ήχων της φλογέρας, επαναφέρουν τη ζωή στο προσκήνιο.
Οι αναφορές στο θάνατο που εναλλάσσονται με τις αναφορές στη ζωή παρουσιάζουν με έμφαση τη βασική αντίθεση του κειμένου, καθώς ο Παπαδιαμάντης επιθυμεί να δηλώσει στο διήγημά του πως όσο κι αν φαίνεται τραγικό, η ζωή συνεχίζει την πορεία της ακάθεκτη, παρά τη συνεχή παρουσία του θανάτου. Παρά τη μεγάλη αγάπη που έχουμε στους ανθρώπους που φεύγουν, παρά τον πόνο που βιώνουμε για το χαμό τους, η ζωή δεν μπορεί παρά να συνεχίσει την πορεία της. Η σκέψη αυτή, μάλιστα, γίνεται ακόμη πιο έντονη στην υπαινικτική αναφορά του γεύματος της φώκιας, η οποία θρηνεί το νεκρό σώμα της Ακριβούλας, με σκοπό να τραφεί από αυτό.
Με ποια επιμέρους περιστατικά προετοιμάζεται ο πνιγμός της Ακριβούλας, ώστε να μη συμβεί κατά τρόπο αυθαίρετο;
Ο θάνατος της Ακριβούλας, που αποτελεί το κεντρικό περιστατικό του κειμένου, προετοιμάζεται από το συγγραφέα αφενός με τις συχνές αναφορές στο θάνατο που δημιουργούν στον αναγνώστη την αίσθηση πως κάποιος επιπλέον θάνατος επίκειται, κι αφετέρου με την αναφορά στο γεγονός ότι το μικρό κορίτσι έφυγε κρυφά από τη μητέρα του. Η Ακριβούλα ξεκινά μόνη της να βρει τη γιαγιά της χωρίς όμως να γνωρίζει ακριβώς που ξεκινά το μονοπάτι που θα την οδηγούσε σ’ αυτή. Η μικρή ηλικία του παιδιού, η μυστική του απόδραση από το σπίτι και η άγνοια της περιοχής, προοικονομούν το θανάσιμο κίνδυνο του παιδιού, το οποίο μάλιστα παρασύρεται από το τραγούδι του βοσκού κι εγκλωβίζεται σ’ ένα απότομο μονοπάτι. Η κατάσταση του κοριτσιού που φαντάζει αρκετά επικίνδυνη, χειροτερεύει καθώς νυχτώνει και δεν μπορεί πια να δει καθαρά το χώρο γύρω της. Το γεγονός ότι κανείς δεν ακούει την κραυγή της αλλά και η αδυναμία της να εντοπίσει το σωστό δρόμο για να γυρίσει πίσω, καθιστούν πλέον την κατάστασή της οριακή, οπότε το γλίστρημά της από το γκρεμό έρχεται πλέον με φυσικό τρόπο στην αφήγηση και δεν εκπλήσσει τον αναγνώστη.
Το διήγημα αρχίζει με μοιρολόγι (της γριάς Λούκαινας) και τελειώνει με μοιρολόγι (της φώκιας). Ποιο μεταδίδει ισχυρότερη συγκίνηση; Μπορείτε να εξηγήσετε γιατί;
Ισχυρότερη συγκίνηση μεταδίδει το μοιρολόγι της φώκιας, καθώς το μοιρολόγι της γριάς Λούκαινας αναφέρεται σε πένθη που τοποθετούνται πολύ μακριά στο παρελθόν και αφορούν πρόσωπα που δεν είναι οικεία στον αναγνώστη. Αντιθέτως, το μοιρολόγι της φώκιας αναφέρεται σ’ ένα τραγικό θάνατο που έχεις μόλις συμβεί και τον οποίο οι αναγνώστες έχουν παρακολουθήσει με αγωνία από την πρώτη νύξη κινδύνου (την απομάκρυνση του κοριτσιού από τη μητέρα της) μέχρι το μοιραίο γλίστρημα που κατέληξε στον πνιγμό του μικρού παιδιού. Επιπλέον, πρόκειται για το μοναδικό θρήνο που δέχεται η Ακριβούλα, καθώς ο θάνατός της έχει περάσει απαρατήρητος από τους ανθρώπους που βρίσκονται κοντά της. Ούτε η γιαγιά της γνωρίζει πως η εγγονή της βρίσκεται πνιγμένη στην ακτή, ούτε ο βοσκός συνειδητοποίησε πως ο πλαταγισμός που άκουσε προκλήθηκε από την πτώση ενός μικρού παιδιού.
Στο διήγημα, προς το τέλος, μετά τον πνιγμό της Ακριβούλας, παρατηρούμε την επανάληψη του ρήματος «εξηκολούθει» που αναφέρεται κατά σειρά στη γρια-Λούκαινα, στη γολέττα, στο βοσκό. Ποιο νομίζετε ότι είναι το νόημα αυτής της επανάληψης;
Η επανάληψη του ρήματος «εξηκολούθει» έρχεται να τονίσει το βασικό μήνυμα του διηγήματος, πως ο θάνατος -οποιοσδήποτε θάνατος, όσο τραγικός κι αν είναι αυτός- δεν μπορεί να διακόψει την πορεία της ζωής. Η ζωή συνεχίζει ακάθεκτη την πορεία της, έστω κι αν πεθαίνει ένα μικρό κορίτσι, έστω κι αν ο θάνατος αυτός θα προκαλέσει ανείπωτη πίκρα στους δικούς της. Η ζωή τόσο με τις χαρές που έχει να προσφέρει, όσο και με τους καημούς που προκαλεί στους ανθρώπους, συνεχίζει και οι άνθρωποι που παραμένουν ζωντανοί θα συνεχίσουν να υπομένουν τις πίκρες αλλά και να γεύονται τις απολαύσεις της.
Πώς διαγράφεται η μορφή της γριάς Λούκαινας μέσα στο διήγημα;
Η γριά Λούκαινα είναι μια φτωχή, ηλικιωμένη γυναίκα που έχει πληρώσει ακριβό τίμημα στο χάρο, αφού έχει ήδη χάσει πέντε από τα παιδιά της, αλλά και τον άντρα της. Τώρα πια ζει κοντά στη μοναδική κόρη που της απέμεινε και κάνει δουλειές γι’ αυτή, ώστε να της είναι χρήσιμη και να μην την επιβαρύνει με την παρουσία της. Η γριά Λούκαινα έχει ακόμη δύο παιδιά, δύο αγόρια, τα οποία όμως έχουν ξενιτευτεί, οπότε η θλίψη για τα παιδιά της που πέθαναν, καθώς και γι’ αυτά που έχουν φύγει, ακολουθεί διαρκώς τη γερόντισσα και την ωθεί στο συνοδεύει τις εργασίες της μ’ ένα πένθιμο μοιρολόγι. Η ζωή της μοιάζει στιγματισμένη από τα πένθη και τους καημούς, γι’ αυτό και στο άκουσμα του εύθυμου άσματος του βοσκού ενοχλείται και τον θεωρεί κακό οιωνό.
Η γριά Λούκαινα ως το τέλος του διηγήματος δεν αντιλαμβάνεται τον πνιγμό. Νομίζετε ότι αυτό είναι αρετή ή αδυναμία του διηγήματος;
Το ότι η γιαγιά του παιδιού δεν έχει αντιληφθεί τον πνιγμό του, αποτελεί αρετή του διηγήματος, καθώς ενισχύει την τραγική ειρωνεία που έχει ήδη δημιουργηθεί από την αίσθηση της γριάς Λούκαινας ότι ο νεαρός βοσκός είναι σημαδιακός, ότι η παρουσία του δηλαδή προμηνύει κάτι κακό, και παράλληλα εντείνει την τραγική αίσθηση που μας μεταδίδει το διήγημα. Η γριά Λούκαινα συνεχίζει το δρόμο της προς το σπίτι, θρηνώντας για τα πένθη του παρελθόντος και πιθανότατα πιστεύοντας πως έχει ήδη πληρώσει ακριβό τίμημα στο χάρο, χωρίς όμως να γνωρίζει πως την ίδια στιγμή το άψυχο σώμα της Ακριβούλας μοιρολογείται από μια φώκια. Η γνώση που έχει ο αναγνώστης για τη νέα αυτή απώλεια της γριάς Λούκαινας τονίζει παράλληλα την τραγικότητα των στίχων του μοιρολογιού της φώκιας: κι η γριά ακόμη μοιρολογά / τα γεννοβόλια της τα παλιά. / Σαν να ‘χαν ποτέ τελειωμό / τα πάθια κι οι καημοί του κόσμου.
Το διήγημα τελειώνει με τρόπο όχι ρεαλιστικό, αλλά ποιητικό. Στο διήγημα προϋπάρχουν ποιητικά στοιχεία που κορυφώνονται στο τέλος. Ποια είναι αυτά;
Το μοιρολόγι που κλείνει το διήγημα και που διατυπώνει με ποιητικό τρόπο το μήνυμα που θέλει να μας μεταδώσει ο συγγραφέας δίνεται από μια φώκια και όχι από κάποιο από τα πρόσωπα της ιστορίας, στοιχείο που πέρα από την τραγική ειρωνεία που ενέχει, υπηρετεί και την ποιητικότητα του κειμένου. Τα ποιητικά στοιχεία του διηγήματος βέβαια ξεκινούν από το εύθυμο άσμα του βοσκού, που ενοχλεί μεν τη γριά Λούκαινα αλλά θέλγει τη φώκια και παρασύρει και παράλληλα παγιδεύει την Ακριβούλα. Επίσης, ποιητικό στοιχείο αποτελεί και η εικόνα της γολέτας που επιχειρεί να απομακρυνθεί από το λιμάνι αλλά παραμένει εγκλωβισμένη λόγω της νηνεμίας. Η ποιητικότητα, άλλωστε, του κειμένου γίνεται αισθητή κι από την εικόνα που μας δίνει ο συγγραφέας όπου παράλληλα και παρά το θάνατο του μικρού κοριτσιού, η χαροκαμένη γιαγιά του παιδιού συνεχίζει την πορεία της επιστροφής, ο βοσκός συνεχίζει το τραγούδι του και η γολέτα συνεχίζει τις βόλτες της στο λιμάνι.
Στοιχεία Ρεαλισμού στο διήγημα «Το μοιρολόγι της φώκιας»
Στο συγκεκριμένο διήγημα μπορούμε να εντοπίσουμε την παρουσία των βασικότερων χαρακτηριστικών του ρεαλισμού.
Υπάρχει μια τάση προς την αντικειμενικότητα: Ο συγγραφέας μας παρουσιάζει την ιστορία της γριάς-Λούκαινας και τον τραγικό χαμό της εγγονής της, καταγράφοντας τα γεγονότα, όπως συνέβησαν, χωρίς την παρέμβαση δικών του σχολίων και σκέψεων σχετικά με τη δύσκολη ζωή της γερόντισσας.
Παρατηρούμε, δηλαδή, μια πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας, η οποία δίνεται με τρόπο αντικειμενικό που επιτρέπει στον αναγνώστη να σχηματίσει τη δική του άποψη, χωρίς ο συγγραφέας να επιχειρεί να τον επηρεάσει συναισθηματικά με τη χρήση φορτισμένης γλώσσας και περιττού μελοδραματισμού (αφήνει τα γεγονότα να μιλήσουν μόνα τους).
Μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε τη διάθεση του συγγραφέα να αφήσει ανεπηρέαστο τον αναγνώστη, διαβάζοντας τα γεγονότα που συνθέτουν το παρελθόν της γριάς-Λούκαινας: «Ενθυμείτο τα πέντε παιδιά της, τα οποία είχε θάψει εις το αλώνι εκείνο του χάρου, εις τον κήπον εκείνον της φθοράς, το εν μετά το άλλο, προς χρόνων πολλών, όταν ήτο νέα ακόμη. Δύο κοράσια και τρία αγόρια, όλα εις μικράν ηλικίαν της είχε θερίσει ο χάρος ο αχόρταγος.» Η απώλεια αυτή των πέντε παιδιών, που δίνεται συνοπτικά -σε λίγες μόλις γραμμές- θα μπορούσε να είχε αποτελέσει μια αναδρομική αφήγηση, με λεπτομερή απόδοση του πόνου της τραγικής μητέρας, φορτίζοντας με ιδιαίτερη συναισθηματική ένταση το κείμενο. Εντούτοις ο Παπαδιαμάντης επιλέγει να αναφερθεί επιγραμματικά στον θάνατο των πέντε παιδιών, αφήνοντας τον αναγνώστη να αισθανθεί και να κατανοήσει μόνος του τι σήμαινε η απώλεια αυτή για τη γριά-Λούκαινα και πόσο την είχε επηρεάσει.
Διαπιστώνουμε, επίσης, την κριτική στάση του συγγραφέα απέναντι στην κοινωνία, καθώς μέσα από μια απλή, καθημερινή δραστηριότητα της ηρωίδας του κειμένου (δια να πλύνη τα μάλλινα σινδόνια της εις το κύμα το αλμυρόν), βρίσκει την ευκαιρία να παρουσιάσει τη δύσκολη ζωή της, τονίζοντας τόσο τις τραγικές απώλειες που βίωσε, όσο και τη φτώχεια της, που την αναγκάζει ακόμη και σε μια προχωρημένη ηλικία να εργάζεται σκληρά, προκειμένου να μην αισθάνεται ότι αποτελεί βάρος για την κόρη της, κοντά στην οποία μένει.
Η δύσκολη ζωή της ηρωίδας, άλλωστε, αποτελεί κοινό θέμα και κοινή εμπειρία για τις γυναίκες εκείνης της εποχής, οι οποίες ήταν υποχρεωμένες να εργάζονται αδιάκοπα από την παιδική τους κιόλας ηλικία μέχρι το τέλος της ζωής τους, υπομένοντας την οικονομική ανέχεια και τους πολλαπλούς θανάτους που σημάδευαν τις φτωχές οικογένειες με την ανύπαρκτη ιατρική περίθαλψη. Όσο κι αν η ζωή της γριάς-Λούκαινας μοιάζει εξαιρετικά σκληρή για τα σημερινά δεδομένα, αποτελούσε κοινό τόπο για τις γυναίκες παλαιότερων δεκαετιών, που δε γνώριζαν τίποτε άλλο πέρα από τη συνεχή δουλειά, τον πόνο, την οικονομική εξαθλίωση και τις απώλειες.
Στοιχεία Νατουραλισμού στο διήγημα «Το μοιρολόγι της φώκιας»
Ο νατουραλισμός ακολουθεί το ρεαλισμό στη μιμητική απεικόνιση της πραγματικότητας και στην επιλογή κοινών θεμάτων, με τη διαφοροποίηση ότι στα πλαίσια του νατουραλισμού ο συγγραφέας επιχειρεί να δείξει πώς διαμορφώνεται η ηθική συμπεριφορά των ατόμων, για να δείξει ότι είναι δέσμιοι εξωτερικών δυνάμεων. Παρατηρούμε, δηλαδή, την αρνητική στάση της γριάς-Λούκαινας απέναντι στην εύθυμη διάθεση του βοσκού, που με τη μελωδία της φλογέρας του διαταράσσει την πένθιμη ατμόσφαιρα γύρω από το νεκροταφείο. Η ηρωίδα, που σε όλη της τη ζωή θρηνεί τους θανάτους των δικών της, αδυνατεί να αποδεχτεί την ευδαιμονική διάθεση του νεαρού. Η αδυναμία της αυτή, βέβαια, έχει προέλθει ως αποτέλεσμα εξωτερικών δυνάμεων, της φτώχειας και του θανάτου, που έχουν οριστικά στιγματίσει την ψυχή της.
Στο νατουραλισμό, επίσης, παρατηρούμε μια επιμονή στην εξονυχιστική περιγραφή και στη φωτογραφική λεπτομέρεια, ιδίως προκλητικών θεμάτων. Βλέπουμε, έτσι, το συγγραφέα να περιγράφει με λεπτομέρεια τη πλαγιά του γηλόφου, που βρισκόταν το νεκροταφείο, καταγράφοντας τα μακάβρια λάφυρα του θανάτου, τα οποία έχοντας ξεθαφτεί κατά τις ανακομιδές των νεκρών, κυλούσαν προς τη θάλασσα.
Επιπλέον, διαπιστώνουμε τον αναλυτικό τρόπο με τον οποίο περιγράφεται ο πνιγμός της Ακριβούλας, καθώς και το φρικτό υπονοούμενο για την κατάληξη του μικρού παιδιού: «Κι η φώκη, καθώς είχεν έλθει έξω εις τα ρηχά, ηύρε το μικρόν πνιγμένον σώμα της πτωχής Ακριβούλας, και ήρχισε να το περιτριγυρίζη και να το μοιρολογά, πριν αρχίση τον εσπερινόν δείπνον της.»
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης «Η Μαυρομαντηλού», ως παράλληλο για το Μοιρολόγι της φώκιας
«Ο σκόπελος ο καλούμενος Μαυρομαντηλού δεν θ’ απέχει πλείονας ή τριάκοντα οργυιάς από της παραλίας, όπου ανοίγεται γραφική ωραία αγκάλη περιβάλλουσα το κύμα ορμητικόν κατά της ακτής χωρούν, αμβλύ προσπίπτον επί της άμμου και υπ’ αυτής καταπινόμενον.
Εκεί βλέπει χωρικήν γυναίκα κύπτουσαν επί τον αιγιαλόν, πλύνουσαν ράκη τινά παρά την άκραν της αμμουδιάς, εις την ρίζαν ενός βράχου, εξέχοντος προς την θάλασσαν, επικαμπούς επί το κύμα, όπου τα νερά ήρχιζον να βαθύνωνται. Ο βράχος ούτος εκαλείτο «Μύτικας» και ήτο εξ εκείνων, αφ’ ων οι κολυμβηταί κατά το θέρος συνηθίζουσι να εκτελώσι τα εκπληκτικά εκείνα εις την θάλασσαν άλματα.
Ο υιός της γυναικός ταύτης, παιδίον επταετές, διαλαθών την προσοχήν της μητρός, είχεν αναρριχηθεί επιτηδείως εις το ύψος του βράχου.
Αίφνης η μήτηρ του, αισθανθείσα όπισθέν της εκ του αορίστου κενού την απουσίαν του παιδίου, στρέφεται, υψώνει την κεφαλήν και τον βλέπει επί της κορυφής του βράχου, τείνοντα εις τα εμπρός τους γρόνθους, κύπτοντα την κεφαλήν, και παιδικούς γρυλλισμούς εκβάλλοντα.
Ο μικρός, όστις είχεν ιδεί κατά το προλαβόν θέρος καολυμβητάς πηδώντας αφ’ ύψους του βράχου τούτου, εξετέλει μιμικήν, ότι τάχα ήθελε να δώσει βουτιά από τον Μύτικα, ως κάμνουσιν οι έφηβοι και οι ακμαίοι νεανίσκοι.
Η μήτηρ του ήρχισε να τον καλεί πλησίον της. Ο Γιαννιός, όστις εσκάλιζε με την αρπάγην του πέριξ της Μαυρομαντηλούς, ήκουε τας φωνάς της γυναικός ταύτης: «Κατέβα, αρέ δαίμονα, αρέ λύκε ξιδάτε!»
Αλλ’ ο μικρός εκώφευεν. Η μήτηρ οργισθείσα ανέτεινεν τον κόπανόν της, δι’ ου έτυπτε τα λευκαινόμενα ράκη προς το μέρος του βράχου και τον επέσειεν απειλητικώς προς τον παίδα· «Έννοια σ’, αρέ σκάνταλε, έννοια σ’, χάρε μαύρε! Το βράδ’, σα ’ρθεί ο πατέρας σ’ απ’ το χωράφ’, δώσε λόγο».
Εκεί, καθώς επέμενε να εκτελεί τους μίμους του ο μικρός, αδιαφορών προς τας κραυγάς της μητρός του, κύπτων ολίγον βαθύτερον, ολισθαίνει, εκβάλλει πεπνιγμένην κραυγήν, και πίπτει μετά πλαταγισμού εις την θάλασσαν.
Το κύμα θα είχε βάθος πλέον ή διπλούν αναστήματος ανδρός. Βυθίζεται εις τον πόντον, και πάλιν ανέρχεται εις την επιφάνειαν, και ασπαίρει, και παραδέρνει, και είτα βυθίζεται εκ δευτέρου.
Η γυνή μίαν αφήκε σπαρακτικήν, διάτορον κραυγήν, και πελιδνή, περίτρομος, αγρία, καθώς εκράτει τον κόπανόν της, επιβαίνει εις το κύμα. Φθάνει μέχρι της οσφύος, είτα μέχρι του στέρνου, και με τον κόπανον αγωνιά να φθάσει το παιδίον πνιγόμενον ήδη και το δεύτερον εξαφανισθέν. Αλλ’ ως ήτο επόμενον, διά της δίνης, ην εσχημάτιζεν ο κόπανος εις το κύμα, απεμάκρυνε μάλλον το αγωνιών σώμα, ή το προσήγγιζεν εις την χείρα της μητρός. Αύτη έκραξε και πάλιν βοήθειαν, αλλά την στιγμήν εκείνην ουδείς των επιστρεφόντων εις την πολίχνην χωρικών ευρίσκετο εκεί πλησίον.»
Σε ό,τι αφορά τη μορφή μπορούμε να επισημάνουμε ότι και στα δύο κείμενα έχουμε αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο, από έναν παντογνώστη αφηγητή.
Χρήση της καθαρεύουσας για το κυρίως αφηγηματικό μέρος και τις περιγραφές, ενώ έχουμε δημοτική όταν ο λόγος δίνεται σε κάποιο από τα πρόσωπα της ιστορίας. (Όταν μιλά η μητέρα στη Μαυρομαντηλού και τη μία φορά που ακούμε τη γριά-Λούκαινα να σχολιάζει το βοσκό, στο Μοιρολόγι)
Στο περιεχόμενο οι ομοιότητες έχουν να κάνουν με τα δύο παιδιά που ξεφεύγουν από την προσοχή της μητέρας τους και βρίσκονται στην άκρη ενός βράχου. Κοινό στοιχείο φυσικά είναι και η πτώση τους στη θάλασσα. (Να σημειωθεί ότι και στις δύο περιπτώσεις τονίζεται το βάθος της θάλασσας. Στη Μαυρομαντηλού μάλιστα για να τονίσει ο συγγραφέας το ύψος του βράχου χρησιμοποιεί την ίδια έκφραση που χρησιμοποιεί και στο Μοιρολόγι για να αποδώσει το βάθος της θάλασσας: ως δύο αναστήματα ανδρός υπεράνω της θαλάσσης / είχε βάθος πλέον ή διπλούν αναστήματος ανδρός)
Κοινή είναι και η αναφορά στην ενασχόληση των δύο γυναικών, που έχουν πάει στη θάλασσα για να πλύνουν ρούχα.
Επίσης, όπως η κραυγή της Ακριβούλας δεν ακούγεται από κανέναν, έτσι και τις φωνές της μητέρας που ζητούσε βοήθεια δεν τις ακούει κανείς, αφού όλοι βρίσκονται πολύ μακριά.
[ΠΗΓΗ: https://latistor.blogspot.com/2011/01/blog-post_03.html]
Posted on 12 Νοεμβρίου, 2023
ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Επιρρηματικές λέγονται οι προτάσεις που προσδιορίζουν κυρίως το ρήμα μιας πρότασης ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί, δηλαδή δίνουν πληροφορίες για τον χρόνο, τον τρόπο, την αιτία κλπ. που έγινε μια πράξη.
Ως προς τη σημασία τους είναι:
τελικές, αιτιολογικές, αποτελεσματικές, υποθετικές, εναντιωματικές - παραχωρητικές, χρονικές και αναφορικές
(οι αναφορικές εξετάζονται σε ανεξάρτητη σελίδα)
Παραδείγματα:
• Επειδή οι Κορίνθιοι έχτισαν την πόλη τους πάνω στον Ισθμό, η Κόρινθος έγινε από πολύ παλιά εμπορικό κέντρο.
Η δευτερεύουσα πρόταση: «Επειδή οι Κορίνθιοι έχτισαν την πόλη τους πάνω στον Ισθμό» δηλώνει την αιτία για την οποία η Κόρινθος έγινε εμπορικό κέντρο, και είναι αιτιολογική.
• Ο Κώστας κατέβηκε, για να αγοράσει παγωτό.
Η δευτερεύουσα πρόταση: «για να αγοράσει παγωτό» δηλώνει τον σκοπό για τον οποίο κατέβηκε ο Κώστας και είναι τελική. (στα αρχαία ελληνικά τέλος = σκοπός)
• Η Ελένη έτρεχε τόσο γρήγορα, ώστε δεν την πρόλαβε κανείς.
Η δευτερεύουσα πρόταση: «ώστε δεν την πρόλαβε κανείς» δηλώνει το αποτέλεσμα που είχε το γρήγορο τρέξιμο της Ελένης και είναι αποτελεσματική.
• Αν κάνει καλό καιρό, θα πάμε εκδρομή.
Η δευτερεύουσα πρόταση: «αν κάνει καλό καιρό» δηλώνει υπόθεση και είναι υποθετική.
• Αν και ήταν φτωχός, έδωσε το δαχτυλίδι του για τα θύματα του πολέμου.
Η δευτερεύουσα πρόταση: «αν και ήταν φτωχός» είναι εναντιωματική γιατί δηλώνει εναντίωση στην κύρια πρόταση, δηλαδή κάνει κάτι που φυσιολογικά δεν μπορεί να το κάνει.
• Όταν διαβάζω, κουράζομαι.
Η δευτερεύουσα πρόταση: «όταν διαβάζω» δηλώνει τον χρόνο που γίνεται μια πράξη και είναι χρονική.
Updated on 10 Νοεμβρίου, 2023
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης / Επικοινωνίας
https://latistor.blogspot.com/2014/09/blog-post.htm
Έκθεση Β΄ Λυκείου: Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης / Επικοινωνίας
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης είναι τα μέσα διακινήσεως ιδεών και πληροφόρησης σε ευρύτατο κοινό. Ειδικότερα, πρόκειται για τα έντυπα, ραδιοτηλεοπτικά και ηλεκτρονικά μέσα που αξιοποιούνται για τη μετάδοση πληροφοριών με σκοπό την ενημέρωση του κοινού.
Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης συγκαταλέγονται οι εφημερίδες, τα περιοδικά, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, το διαδίκτυο κ.ά.
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης χαρακτηρίζονται και ως μέσα μαζικής επικοινωνίας, αφενός για να δηλωθεί πως η παροχή ενημέρωσης δεν είναι η μόνη λειτουργία τους κι αφετέρου για να τονιστεί η αμφίδρομη διάσταση της επικοινωνίας που ενισχύεται όλο και περισσότερο χάρη στις δυνατότητες αλληλεπίδρασης που παρέχουν οι τεχνολογικές δυνατότητες των σύγχρονων μέσων, όπως είναι το διαδίκτυο.
Η θετική συνεισφορά των μέσων μαζικής ενημέρωσης
Ενημέρωση – Πληροφόρηση
- Η συνεχής ειδησεογραφική κάλυψη τοπικών και διεθνών εξελίξεων προσφέρει στους πολίτες τη δυνατότητα να παραμένουν ενήμεροι για όλα τα σημαντικά γεγονότα και να διαμορφώνουν μια ολοκληρωμένη άποψη για κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά ζητήματα, που εν δυνάμει επηρεάζουν τον ατομικό ή δημόσιο βίο τους. Χωρίς ανάλογη ενημέρωση, άλλωστε, δεν θα ήταν εφικτή η ενεργή συμμετοχή των πολιτών στα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα του τόπου τους.
- Οι πολίτες ενημερώνονται για τα επιτεύγματα και τις ανακαλύψεις των επιστημόνων σε σημαντικούς τομείς όπως είναι η ιατρική κι η τεχνολογία, αλλά και για πιο πρακτικά ζητήματα που αφορούν την καθημερινότητά τους, όπως επιλογές ψυχαγωγίας, καιρικές συνθήκες, κυκλοφοριακά προβλήματα κ.ά.
- Συνάμα, επιτυγχάνεται, μέσω κυρίως των διαφημίσεων, η προβολή και προώθηση νέων προϊόντων και υπηρεσιών· διαδικασία, η οποία ενισχύει την οικονομική δραστηριότητα των επιχειρήσεων, στηρίζει τη λειτουργία των Μ.Μ.Ε., αφού η προβολή διαφημίσεων αποτελεί τη βασική πηγή εσόδων τους, αλλά και προσφέρει στους πολίτες τη δυνατότητα να ενημερώνονται για τα νέα και πιθανώς καινοτόμα προϊόντα που είναι διαθέσιμα στην αγορά.
Πολιτική – Δημοκρατία
- Η προσφορά των Μ.Μ.Ε. είναι εξαιρετικά σημαντική σε ό,τι αφορά τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, καθώς πραγματοποιούν καθημερινό και συχνά ιδιαίτερα αυστηρό έλεγχο της κυβέρνησης και όλων γενικά των φορέων εξουσίας, δημοσιοποιώντας πράξεις και παραλείψεις τους. Με τον τρόπο αυτό κατορθώνουν να περιορίζουν φαινόμενα διαφθοράς, κατάχρησης εξουσίας, ευνοιοκρατίας και αυταρχισμού.
- Οι πολίτες ενημερώνονται έγκαιρα για τους σχεδιασμούς και τις αποφάσεις των πολιτικών και μπορούν έτσι με τη συναίνεση ή με τη δυναμική αντίδρασή τους να συμμετάσχουν στη διαμόρφωση ή την αναδιαμόρφωση του κυβερνητικού προγράμματος. Με τη συνδρομή, άλλωστε, των Μ.Μ.Ε. οι πολιτικοί έρχονται σ’ επαφή με τις διαθέσεις της κοινής γνώμης είτε ακούγοντας τις απόψεις μεμονωμένων πολιτών είτε βλέποντας τις συλλογικές αντιδράσεις των μελών τις κοινωνίας.
- Η δυνατότητα που παρέχεται στους πολίτες να εκφράσουν τις απόψεις τους, να διατυπώσουν τα προβλήματά τους και να φανερώσουν τον πραγματικό αντίκτυπο που έχουν στη ζωή τους οι εκάστοτε πολιτικές αποφάσεις, συνιστά καίρια προσφορά των Μ.Μ.Ε., καθώς επιτρέπει την αλληλεπίδραση ανάμεσα στους πολίτες και τους πολιτικούς, οδηγώντας συχνά στη βελτιωτική αλλαγή ή τη ματαίωση ειλημμένων αποφάσεων. Ενώ, συνάμα, ο έμμεσος αυτός τρόπος επικοινωνίας -μιας και δεν πρόκειται πάντοτε για απευθείας διάλογο- υποδεικνύει και υπενθυμίζει τη σημασία που έχει να διατηρούν οι κυβερνώντες διαρκή επαφή με τους πολίτες, ώστε οι σχεδιασμοί τους να υπηρετούν και όχι να επιβαρύνουν την κοινωνία.
- Τα Μ.Μ.Ε. δίνουν την ευκαιρία στους πολιτικούς και πολιτευόμενους των κομμάτων να συζητήσουν δημοσίως τις απόψεις τους για σημαντικά ζητήματα της πολιτείας, αναδεικνύοντας μέσα από τις δημιουργικές αντιπαραθέσεις τους την αξία του διαλόγου και των δυνατοτήτων που αυτός παρέχει στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτεύματος για τη συνεχή βελτιστοποίηση των αντιτιθέμενων απόψεων, χάρη στη γόνιμη μεταξύ τους σύγκριση και αλληλεπίδραση.
- Οι πολίτες, και ιδίως οι νέοι, έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν σε βάθος τους πολιτειακούς θεσμούς και τις δημοκρατικές λειτουργίες του τόπου, δεχόμενοι συνάμα το παράδειγμα των πολιτικών εκείνων που προωθούν μέσω της στάσης και της συμπεριφοράς τους τη δημοκρατικότητα και τη διαλλακτικότητα. Προκύπτει, έτσι, ένα σημαντικό όφελος για τη δημιουργία θεμιτής πολιτικής συνείδησης στα νεότερα μέλη της κοινωνίας.
Κοινωνικός τομέας
- Καθίσταται εφικτή η ευαισθητοποίηση των πολιτών για τρέχοντα ή διαχρονικά κοινωνικά ζητήματα, τα οποία απαιτούν τη συλλογική προσπάθεια της πολιτείας για την αντιμετώπισή τους. Σημαντικά θέματα, όπως η μόλυνση του περιβάλλοντος, τα ναρκωτικά, οι άστεγοι, η φροντίδα ηλικιωμένων ατόμων ή εγκαταλελειμμένων παιδιών, η μέριμνα για τους οικονομικά ασθενείς συμπολίτες κ.ά., προβάλλονται από τα Μ.Μ.Ε. και ωθούν φορείς και πολίτες σε δράση.
- Με την προβολή συντονισμένων δράσεων για την αντιμετώπιση κοινωνικών ζητημάτων ενισχύεται το αίσθημα συλλογικότητας των πολιτών. Ενώ, με την παράλληλη προβολή δημοκρατικών αξιών, όπως είναι ο διάλογος, η ανάγκη να ακούγονται και να γίνονται σεβαστές όλες οι απόψεις, η αποδοχή των μειονοτήτων και της διαφορετικότητας, επιτυγχάνεται η ουσιαστικότερη κοινωνικοποίηση των νέων.
- Ας σημειωθεί πως τα Μ.Μ.Ε. θα μπορούσαν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση φαινομένων ρατσισμού, αντιμετωπίζοντας με σεβασμό τις μειονοτικές ομάδες της κοινωνίας και δημιουργώντας ένα θετικό κλίμα απέναντι στη διαφορετικότητα.
Πνευματικός τομέας & Διάδοση πνευματικού πολιτισμού
- Τα Μ.Μ.Ε. έχουν τη δυνατότητα προβολής και διάδοσης των τεχνών (λογοτεχνία, μουσική, θέατρο, κινηματογράφος κ.ά.), ενισχύοντας με αυτό τον τρόπο τα αισθητικά και πνευματικά ερεθίσματα του κοινού.
- Παράλληλα με τη διάδοση των έργων τέχνης κινείται και η παρουσίαση στο ευρύτερο κοινό των πνευματικών εκείνων έργων (φιλοσοφικών, κοινωνικών, ιστορικών) που μπορούν να καλλιεργήσουν και να ενισχύσουν την κριτική σκέψη και αντίληψη του κοινού. Μέσα από εκλαϊκευτικά άρθρα και δοκίμια, οι πολίτες μπορούν να έρθουν σ’ επαφή με επιστημονικά συγγράμματα και φιλοσοφικές πραγματείες, που σχετίζονται άμεσα με τη βελτίωση της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας. Με την άρτια, άλλωστε, παρουσίαση ιστορικών θεμάτων, οι πολίτες μπορούν να κατανοήσουν και να γνωρίσουν καλύτερα την πορεία διαμόρφωσης της σύγχρονης πολιτείας.
- Τα Μ.Μ.Ε. μπορούν να μεταδώσουν σημαντικές γνώσεις απ’ όλα τα επιστημονικά επίπεδα σ’ ένα ευρύτατο μάλιστα κοινό, γεγονός που αναδεικνύει τον εξέχοντα ρόλο που δύνανται να διαδραματίσουν στην καταπολέμηση της άγνοιας, των προκαταλήψεων, του ρατσισμού και της εν γένει μονόπλευρης θέασης των πραγμάτων.
- Τα Μ.Μ.Ε. επιτυγχάνουν, συνάμα, να προσφέρουν πλήθος πληροφοριών για τον πολιτισμό και τα πνευματικά επιτεύγματα άλλων εθνών, λειτουργώντας έτσι ως μέσο διεθνούς επικοινωνίας και γνωριμίας. Οι πολίτες αποκτούν, επομένως, την ευκαιρία να γνωρίσουν και να αποδεχτούν πολιτισμούς και εθνότητες που μέχρι πρότινος έμοιαζαν απρόσιτοι και επίφοβα ανοίκειοι.
- Μέρος, βέβαια, της επωφελούς δράσης των Μ.Μ.Ε. είναι και η προβολή των στοιχείων του τοπικού πολιτισμού και της τοπικής παράδοσης, ώστε οι πολίτες να αποκτούν πρώτα μια βαθύτερη γνώση και εκτίμηση του εθνικού πνευματικού και πολιτιστικού τους πλούτου. Η ενίσχυση της εθνικής συνείδησης και αυτοεκτίμησης είναι σημαντική, ώστε οι πολίτες να μην αισθάνονται πως μειονεκτούν σε σχέση με άλλους πολιτισμούς που πιθανώς παρουσιάζουν μια ιδιαίτερη εξέλιξη και άνοδο.
- Η επαφή με τα έργα τέχνης, η γνωριμία ξένων πολιτισμών και η εκλαϊκευτική προσέγγιση επιστημονικών και ιστορικών έργων, ενισχύουν αποτελεσματικά την κριτική σκέψη των πολιτών, θεμελιώνουν τη δεκτικότητά τους απέναντι στο νέο ή το διαφορετικό και συμβάλλουν αποφασιστικά στην αντιμετώπιση της μισαλλοδοξίας και της ξενοφοβίας.
Ψυχαγωγία
- Τα Μ.Μ.Ε. προσφέρουν ποικίλες δυνατότητες ψυχαγωγίας, όπως η προβολή μέσω της τηλεόρασης κινηματογραφικών έργων και ψυχαγωγικών εκπομπών, η μετάδοση αθλητικών αγώνων ή μουσικών εκδηλώσεων κ.ά. Ενώ, με τη συνδρομή του διαδικτύου, οι δυνατότητες ψυχαγωγίας επεκτείνονται ακόμη περισσότερο αφού μέσω αυτού είναι εφικτές τόσο οι επιλογές που κάποτε παρείχε αποκλειστικά η τηλεόραση, αλλά κι ακόμη περισσότερες, αφού το διαδίκτυο προσφέρει πρόσβαση σε βιβλία, ταινίες, μουσική, παιχνίδια και πλήθος άλλων ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων.
Αρνητικές πτυχές των μέσων μαζικής ενημέρωσης
Πολιτικός τομέας
- Παραπληροφορούν το κοινό παρεμβαίνοντας στον τρόπο που μεταδίδονται οι πληροφορίες· παραποιούν την αλήθεια, υπερτονίζουν ορισμένα στοιχεία και αποκρύπτουν άλλα, τροποποιούν ή ακόμη και κατασκευάζουν ειδήσεις.
Φαινόμενο ιδιαιτέρως ανησυχητικό, το οποίο εξυπηρετεί είτε την ανάγκη των μέσων μαζικής ενημέρωσης για αυξημένη τηλεθέαση / εμπορική κυκλοφορία, είτε συμφέροντα πολιτικών παρατάξεων, που αποκτούν τη στήριξη των Μ.Μ.Ε. με την παροχή οικονομικών ή άλλων ανταλλαγμάτων.
- Το γεγονός ότι τα Μ.Μ.Ε. ασκούν εξαιρετικά μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης προκαλεί το ενδιαφέρον πολιτικών, εμπορικών και ευρύτερων οικονομικών παραγόντων, οι οποίοι επιζητούν και εν τέλει επιτυγχάνουν την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων. Τα Μ.Μ.Ε. ανήκουν στην πλειοψηφία τους σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, οι οποίες δύσκολα μπορούν να αρνηθούν την οικονομική στήριξη εκείνων των παραγόντων που επιθυμούν να επηρεάσουν προς όφελός τους την κοινή γνώμη.
- Προκειμένου, επομένως, τα Μ.Μ.Ε. να κατευθύνουν το κοινό στην υιοθέτηση των απόψεων, της συμπεριφοράς ή εν γένει των επιλογών εκείνων που εξυπηρετούν τους εκάστοτε πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες, ακολουθούν σταθερά μια ορισμένη οπτική σύμφωνα με την οποία παρουσιάζουν τις ειδήσεις και τις πληροφορίες στο κοινό. Έτσι, οι πολίτες που δεν έχουν εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης για να επαληθεύουν ή έστω να ελέγχουν την αντικειμενικότητα των πληροφοριών που λαμβάνουν, παρασύρονται στην υιοθέτηση των απόψεων που τους υποβάλλονται σκοπίμως από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
- Η δράση αυτή των Μ.Μ.Ε., όταν αποσκοπεί στη στήριξη κάποιου πολιτικού κόμματος, λειτουργεί υπονομευτικά για τους δημοκρατικούς θεσμούς, εφόσον ακυρώνει στην πράξη την ελευθερία βούλησης των πολιτών και τους κατευθύνει παθητικά προς συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές. Τίθεται επί της ουσίας σε εφαρμογή μια διαδικασία προπαγάνδας, η οποία έχει ως στόχο να δημιουργηθεί στους πολίτες η εντύπωση πως η μόνη εύλογη και ορθή πολιτική επιλογή είναι εκείνη που τους υποδεικνύεται από τα Μ.Μ.Ε.
Κοινωνικός τομέας
- Τα Μ.Μ.Ε. ενώ θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ενίσχυση της κριτικής σκέψης των πολιτών, λειτουργούν τελείως αποπροσανατολιστικά με τον καταιγισμό ειδήσεων και δευτερεύουσας σημασίας πληροφοριών, που μόνο σκοπό έχουν να καταστήσουν αδύνατη τη λογική, ψύχραιμη και σε βάθος επεξεργασία και ανάλυση των παρεχόμενων πληροφοριών. Το κοινό περιέρχεται έτσι σε μια κατάσταση σύγχυσης και απομένει ευεπηρέαστο στις κατευθύνσεις που του παρέχουν τα Μ.Μ.Ε.
- Δημιουργούν και διατηρούν ένα κλίμα ανασφάλειας στους πολίτες, υπερτονίζοντας τις αρνητικές καταστάσεις, το οποίο έχει ως συνέπεια την επίταση των αναποτελεσματικών συμπεριφορών απ’ τη μεριά του κοινού. Ενισχύονται τα φαινόμενα ξενοφοβίας και ρατσισμού, διαιωνίζεται ο συντηρητισμός τόσο σε επίπεδο πολιτικής πράξης όσο και σε επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας, αυξάνονται τα κρούσματα βίας και μισαλλοδοξίας.
- Διαδραματίζουν εξαιρετικά αρνητικό ρόλο στην κοινωνικοποίηση και την κοινωνικότητα των ατόμων, καθώς υποκαθιστούν σε μεγάλο βαθμό την άμεση ανθρώπινη επαφή με την ψευδαίσθηση της συντροφικότητας. Παρουσιάζεται, έτσι, το ανησυχητικό φαινόμενο ακόμη και νέοι άνθρωποι να αφιερώνουν μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους είτε παρακολουθώντας τηλεόραση είτε ασχολούμενοι με το διαδίκτυο.
- Επιμένουν στην παρουσίαση στερεοτυπικών εικόνων που προωθούν τον κοινωνικό και φυλετικό ρατσισμό, αποδίδοντας στη γυναίκα υποδεέστερη θέση, προβάλλοντας εμφατικά τις τυχόν παραβατικές συμπεριφορές των αλλοδαπών και αντιμετωπίζοντας αρνητικά τις κοινωνικές και εθνολογικές μειονότητες.
- Προωθούν συγκεκριμένα πρότυπα συμπεριφοράς και ζωής, τα οποία απέχουν από τις πραγματικές αξίες και τις οικονομικές δυνατότητες του τόπου. Ο άκρατος καταναλωτισμός που συνδυάζεται με μιαν αδικαιολόγητη ελαφρότητα, είναι το ιδανικό των τηλεοπτικών προσώπων· πρότυπο εξαιρετικά επιζήμιο για την εικόνα που σχηματίζουν οι νέοι άνθρωποι για τη ζωή, αφού τους εξωθεί σε ανούσιες και ανεπίτευκτες προσδοκίες.
- Καθιστούν τη βία μέρος της τηλεοπτικής καθημερινότητας του κοινού, και επιδρούν έτσι με πολλαπλά αρνητικό τρόπο στην ψυχοσύνθεση των μικρών παιδιών, αλλά και στη συμπεριφορά των ενηλίκων εκείνων που δεν έχουν τις κατάλληλες ηθικές και πνευματικές άμυνες απέναντι στην εικονική υπεροχή των βίαιων τηλεοπτικών προτύπων.
- Ενισχύουν, κατά περίπτωση, τον εθνικισμό, ενοχοποιούν στη συνείδηση του κοινού μετανάστες και αλλοεθνείς, και προβάλλουν κατά τρόπο όχι πάντα αρνητικό τη δράση πολιτικών παρατάξεων και ομάδων που λειτουργούν με ρατσιστικές αντιλήψεις.
Πνευματικός τομέας
- Τα Μ.Μ.Ε. λειτουργούν με τη λογική μιας επιχείρησης που αποζητά το οικονομικό κέρδος, γι’ αυτό και διαμορφώνουν τα προγράμματα και το περιεχόμενό τους με ζητούμενο την εμπορική απήχηση. Παρατηρείται, έτσι, η έντονα αρνητική επίδραση της έμμονης επιδίωξης για αυξημένη τηλεθέαση, αυξημένες πωλήσεις εντύπων και υψηλότερη ακροαματικότητα.
- Η σταθερή και συχνά δίχως αρχές επιδίωξη της εμπορικής απήχησης επηρεάζει όλους τους τομείς των Μ.Μ.Ε., ξεκινώντας μάλιστα ακόμη κι από τη βασική τους λειτουργία που είναι η ενημέρωση. Προκύπτει έτσι μια διεκτραγώδηση στην παρουσίαση των ειδήσεων, που αποσκοπεί στην προσέλκυση τηλεθεατών / αναγνωστών, αλλά λειτουργεί επιβαρυντικά για την ποιότητα της ενημέρωσης.
- Ο τρόπος παρουσίασης των ειδήσεων, η επιλογή τους, όπως και η διαχείριση ακόμη και εξαιρετικά σοβαρών εξελίξεων, επηρεάζονται απ’ το βασικό ζητούμενο των μέσων μαζικής ενημέρωσης, που δεν είναι η αντικειμενικότητα και η εγκυρότητα, αλλά η αύξηση της τηλεθέασης. Έτσι, η ενημέρωση υποκύπτει στις υπερβολές, στη σκόπιμη δραματοποίηση, στην επιλογή εκείνων των ειδήσεων που τείνουν να προσελκύουν περισσότερο το ενδιαφέρον του κοινού, στην αποσιώπηση εκείνων που δεν έχουν ιδιαίτερη απήχηση, καθώς και σε κάθε άλλο τέχνασμα που αυξάνει το τηλεοπτικό ή αναγνωστικό κοινό.
- Άμεση συνέπεια αυτής της εμπορικής αντιμετώπισης του ειδησεογραφικού ρόλου των Μ.Μ.Ε. είναι η υποβάθμιση των ποιοτικών γνωρισμάτων της ενημέρωσης. Οι πολίτες έρχονται, επομένως, αντιμέτωποι μ’ ένα κατασκευασμένο είδος ενημέρωσης, το οποίο όχι μόνο δεν ενισχύει την κριτική τους σκέψη και τη δυνατότητά τους να διαμορφώσουν ολοκληρωμένες και αντικειμενικές απόψεις, αλλά τους ωθεί σε μια κατάσταση ανασφάλειας και παθητικής δεκτικότητας.
- Η εμπορικότητα, άλλωστε, είναι ο βασικός γνώμονας για την διαμόρφωση του συνολικού τηλεοπτικού προγράμματος, με αποτέλεσμα να επιλέγονται εκπομπές χαμηλών πνευματικών απαιτήσεων, και άρα χαμηλού πνευματικού οφέλους. Οι πολίτες εθίζονται κατ’ αυτό τον τρόπο σε εύκολες διασκεδάσεις που αδρανοποιούν τη σκέψη και τον προβληματισμό τους.
- Η σαφής υπεροχή της εικόνας έναντι της ανάγνωσης ή άλλων ουσιαστικών πνευματικών δραστηριοτήτων, προσφέρει στα Μ.Μ.Ε., και ιδίως στην τηλεόραση, τη δυνατότητα μονοπώλησης του ενδιαφέροντος του κοινού. Ενδιαφέρον, όμως, το οποίο δεν αποζημιώνεται με αξιόλογες εκπομπές ή ταινίες, αλλά με προγράμματα που αποσκοπούν στον εκφυλισμό της πνευματικής και ηθικής υπόστασης των ατόμων.
- Η καλαισθησία, η υψηλή τέχνη και η κριτική σκέψη, υπονομεύονται δραστικά από τα Μ.Μ.Ε., τα οποία προωθούν εμπορευματοποιημένα και ευτελή προγράμματα, ενισχύοντας την τυποποίηση στις επιλογές των ατόμων και την απομάκρυνσή τους από ουσιαστικούς προβληματισμούς και απαιτητικές επιλογές.
- Προωθούν, συνάμα, προϊόντα μιας διεθνούς κουλτούρας, απομακρύνοντας τους πολίτες από τα στοιχεία εκείνα που συνιστούν την ιδιαίτερη πολιτιστική τους ταυτότητα. Μουσική, κινηματογραφικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές, προερχόμενες από δυτικές χώρες κατακλύζουν και κυριαρχούν στα εγχώρια Μ.Μ.Ε., υποβάλλοντας την αίσθηση μιας μαζικής τυποποίησης στον τρόπο διασκέδασης και ψυχαγωγίας, που προβάλλει παράλληλα κι έναν παρόμοιο διεθνοποιημένο τρόπο ζωής, εις βάρος πάντα της τοπικής παράδοσης και πολιτισμικής ταυτότητας.
Προϋποθέσεις για τη σωστή λειτουργία των μέσων μαζικής ενημέρωσης
- Βασική προϋπόθεση για την ορθή λειτουργία των Μ.Μ.Ε. είναι το δίχως άλλο η ύπαρξη και απρόσκοπτη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών, προκειμένου η παρεχόμενη ενημέρωση να παραμένει αδέσμευτη από έξωθεν επιβεβλημένη λογοκρισία. Ωστόσο, εξίσου σημαντικό είναι να διασφαλίζεται κι η ανεξαρτησία των μέσων μαζικής ενημέρωσης από κάθε είδους συμφέροντα (πολιτικά, οικονομικά ή άλλα), ώστε να υπηρετούν το όφελος των πολιτών και όχι το συμφέρον εξωγενών παραγόντων.
- Με δεδομένη την ιδιαίτερη επιρροή που ασκούν τα Μ.Μ.Ε. στους πολίτες θα πρέπει να υπάρξει θεσμοθέτηση κατάλληλων οργάνων για τη διασφάλιση της ανεξάρτητης λειτουργίας τους. Έτσι, ώστε κάθε παρέκκλιση από τις αρχές της αντικειμενικότητας και της δημοσιογραφικής δεοντολογίας να ελέγχεται διεξοδικά προκειμένου να διαπιστώνεται η τυχόν ύπαρξη παραγόντων πίεσης ή εμπορικής συναλλαγής ή άλλου είδους συμφωνίας με τους ιδιοκτήτες των μέσων μαζικής ενημέρωσης.
- Το ανθρώπινο δυναμικό των μέσων μαζικής ενημέρωσης, όπως και οι ιδιοκτήτες αυτών των μέσων, θα πρέπει να συνειδητοποιούν την έκταση της επιρροής που ασκούν στους πολίτες -τόσο στη διαμόρφωση των απόψεών τους όσο κι ακόμη περισσότερο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους-, ώστε να αποζητούν με απόλυτο σεβασμό και αίσθηση ωριμότητας το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα για τους πολίτες.
- Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την ειδησεογραφική κάλυψη των γεγονότων θα πρέπει να τηρούνται οι αρχές της δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Θα πρέπει, δηλαδή, να γίνεται απολύτως σεβαστή η έννοια της αντικειμενικότητας στην ενημέρωση· η επιδίωξη της έγκυρης ενημέρωσης με συνεχή διασταύρωση των παρεχόμενων πληροφοριών· συναίσθηση της ευθύνης απέναντι στο κοινό και επίγνωση του αντίκτυπου που έχει η κάθε παρεχόμενη είδηση και πληροφορία· αποχή από κάθε είδους χαλκευμένες ειδήσεις ή πληροφορίες που εξυπηρετούν συγκεκριμένα συμφέροντα με το να κατευθύνουν το κοινό προς ορισμένες επιλογές και αποφάσεις· σεβασμός της ακεραιότητας του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, αλλά και σεβασμός απέναντι στον πολίτη και στο δικαίωμα να προφυλάσσει την ιδιωτική του ζωή.
- Συνειδητοποίηση από τη μεριά των πολιτών της ευθύνης που τους αναλογεί μέσω της συναίνεσης απέναντι στην κάποτε εξόφθαλμα μεροληπτική στάση ορισμένων Μ.Μ.Ε. Οι πολίτες οφείλουν να αντιστέκονται στην προσπάθεια χειραγώγησής τους από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
- Καίριο ρόλο στην αυτοπροστασία των πολιτών απέναντι σε φαινόμενα παραπληροφόρησης, αλλά και πνευματικής υποβάθμισης, ενέχει η ατομική προσπάθεια για την καλλιέργεια και ενίσχυση της κριτικής τους σκέψης. Η συνειδητή επιφυλακτικότητα απέναντι στις παρεχόμενες πληροφορίες, θα πρέπει να συνοδεύεται από τη διάθεση για διασταύρωση των πληροφοριών από ποικίλα μέσα και πηγές ενημέρωσης, ώστε να μην επιτυγχάνεται η παγίδευση στη μονόπλευρη ενημέρωση.
- Ιδιαίτερη, μάλιστα, προσοχή θα πρέπει να δοθεί στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και των νέων, καθώς είναι περισσότερο ευάλωτοι τόσο στην παραπληροφόρηση όσο και στην έντεχνη υποβολή συγκεκριμένων προτύπων ζωής και συμπεριφοράς. Θα πρέπει, οπότε, τόσο η οικογένεια όσο και το σχολείο να δίνουν έμφαση στην έγκαιρη διαμόρφωση μιας κριτικής στάσης απέναντι στα Μ.Μ.Ε.
- Απαιτούνται μαθήματα, δραστηριότητες, αλλά και συζητήσεις που θα παρουσιάσουν έγκαιρα στους νέους τους κινδύνους που προκύπτουν από την άκριτη αποδοχή όσων βλέπουν, διαβάζουν ή ακούν από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Βασικό ζητούμενο θα πρέπει να είναι η εξοικείωση με τις τακτικές και τις προθέσεις των Μ.Μ.Ε., ώστε να κάμπτεται ο βαθμός της επιρροής που ασκείται από αυτά στους νέους.
- Η απαίτηση απ’ τη μεριά των πολιτών για ενημέρωση υψηλής ποιότητας είναι εξαιρετικά σημαντική και θα πρέπει να συνοδεύεται από τη διάθεση απόρριψης εκείνων των μέσων που δεν σέβονται και δεν υπηρετούν το όφελος των πολιτών.
- Κατά τον ίδιο τρόπο, η απόρριψη εκείνων των προγραμμάτων που δεν ανταποκρίνονται στο ζητούμενο επίπεδο αισθητικής και πνευματικής ποιότητας, μπορεί να οδηγήσει τα Μ.Μ.Ε. στην αναδιαμόρφωση των επιλογών τους.
- Η μεροληπτική ενημέρωση και τα ευτελή προγράμματα δεν θα έχουν θέση σε μια κοινωνία όπου οι πολίτες θα διεκδικούν και θα επιβραβεύουν μόνο εκείνα τα Μ.Μ.Ε. που προσφέρουν υλικό υψηλής ποιότητας. Απαιτείται, επομένως, μια συνειδητή προσπάθεια από τη μεριά των πολιτών για αναβάθμιση των επιλογών τους τόσο στην ενημέρωση όσο και στην ψυχαγωγία.
Ιστορικό στιγμιότυπο
Το 1824 έγινε μία από τις πρώτες προσπάθειες για την έκδοση εφημερίδας στην επαναστατημένη Ελλάδα. Το κείμενο που ακολουθεί έχει αντληθεί από τον 3ο τόμο του πεντάτομου έργου «Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ‘21» του Κυριάκου Σιμόπουλου:
«Η πρώτη φροντίδα [του συνταγματάρχη Stanhope], μόλις πάτησε το πόδι του στο Μεσολόγγι, ήταν η έκδοση εφημερίδας. Κίνησε γην και ουρανόν ο συνταγματάρχης και με πρωτόγονα μέσα κατόρθωσε μέσα σε λίγες μέρες να τυπώσει το πρώτο φύλλο των “Ελληνικών Χρονικών”. Κυκλοφόρησε την πρωτοχρονιά του 1824. Πέντε μέρες αργότερα έφτασε στο Μεσολόγγι ο Byron. Ο ποιητής, που σεληνιαζόταν όταν άκουγε Τύπο και μάλιστα ελεύθερο Τύπο στην Ελλάδα, βρέθηκε μπροστά σε τετελεσμένα γεγονότα.
Όπως ήταν φυσικό ο συνταγματάρχης και ο Byron βρέθηκαν αντιμέτωποι και πολύ σύντομα ήρθαν σε ρήξη. Οι φιλοδοξίες του Stanhope για εγκατάσταση τυπογραφείων και έκδοση εφημερίδων σε ολόκληρη την Ελλάδα εξόργιζε τον ποιητή. Ο Byron τα αντιμετώπιζε όλα με ειρωνείες και χωρατά. Πίστευε πως ήταν άκαιρα, ανεφάρμοστα και επιζήμια σε καιρό πολέμου. “Πρώτα πρέπει να δουλέψει το σπαθί κ’ έπειτα η πέννα”. Έλεγε πως το πεδίο της μάχης ήταν το πρώτο σχολείο της ελευθερίας. ...
Πίστευε πως το πνευματικό επίπεδο των Ελλήνων ήταν τόσο χαμηλό που θα περνούσαν εκατοντάδες χρόνια ώσπου ν’ αρχίσουν να διαβάζουν εφημερίδες: “Οι Έλληνες είναι πάμπτωχοι και δεν θα διαβάζουν εφημερίδες επί αιώνες ακόμα. Δεν υπάρχει επικοινωνία με τις διάφορες περιοχές της χώρας. Δεν υπάρχουν μέσα για τη συγκέντρωση πληροφοριών ούτε τρόπος για τη μετάδοσή τους.” ...»
Ετυμολογία λέξεων
εφημερίδα: ἐφήμερος = ἐφ (ἐπί) + ήμερος (ημέρα)
πληροφόρηση: πληροφορῶ (-έω) < πλήρης + -φορῶ <-φόρος < φέρω
επικοινωνία: ἐπικοινωνῶ (-έω) < επί + κοινωνῶ < κοινός
ψυχαγωγία: ψυχή + αγωγός < ἄγω
τηλεόραση: μεταφραστικό δάνειο από το γαλλικό television (νόθο. συνθ.) < tele (τηλε-) + vision (όραση)
Posted on 10 Νοεμβρίου, 2023
ΚΙ ΑΛΛΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΠΟ ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ
Διαδόσεις και κουτσομπολιό /// https://www.trapeza-thematon.gr/Thema/14568
Το απόσπασμα προέρχεται από το κείμενο της Jean Seaton με τίτλο «Δημόσιο, ιδιωτικό και μέσα ενημέρωσης» και αντλήθηκε από το βιβλίο «Τα μέσα ενημέρωσης στον 21ο αιώνα» (Επιμέλεια: Στ. Παπαθανασόπουλος, εκδ. Καστανιώτη, 2011).
Οι αλλαγές στην τεχνολογία των μέσων επικοινωνίας και η επιτάχυνση στην ειδησεογραφική διαδικασία έχουν συμβάλει σε μια άλλη τάση: στη διόγκωση των διαδόσεων. Μια πτυχή αυτής της τάσης είναι η αναφορά «γεγονότων» που, πολύ απλά, δεν είναι αλήθεια, εξαιτίας της πίεσης να διαδοθούν με ταχύτητα παρά να «αναλωθούν» χρόνος και πηγές για να ελεγχθούν τα στοιχεία. Ένα άλλο στοιχείο είναι η κατασκευή ιστοριών που «πουλάνε» και οι οποίες προέρχονται από κομμάτια που μπορεί να είναι ακριβή. Μια σειρά γεγονότων μπορούν να συνδεθούν και να οδηγήσουν σε ένα ψέμα -κι αυτό συμβαίνει συχνά. Οι δημοσιογράφοι εκπαιδεύονται να ελέγχουν την ακρίβεια αυτών που μπορεί να ονομάζουμε «συστατικά» μιας ιστορίας. Αλλά αυτό είναι εντελώς διαφορετικό από το να ρωτάμε εάν η ιστορία είναι μια ακριβής απεικόνιση της πραγματικότητας, η οποία θα αξίζει να της δοθεί χώρος και θα προσελκύσει αναγνώστες και θεατές. Αγνοούν, απορρίπτουν και αποκλείουν με αδίστακτο τρόπο κάθε στοιχείο που δεν υποστηρίζει την ιστορία. Πράγματι, ελάχιστοι δημοσιογραφικοί οργανισμοί (και οι περισσότεροι από αυτούς υπό πίεση) έχουν την πολυτέλεια ή την τάση να θέτουν ευρύτερα και πιο γενικά ερωτήματα για τη σημασία των ιστοριών. Και ακόμα και αυτοί οι οργανισμοί υποτάσσουν συνήθως τα ερωτήματά τους αυτά στις απαιτήσεις της αφήγησης μιας ιστορίας που θα είναι εύκολο για το κοινό να την κατανοήσει.
Η ιστορία που για τους δημοσιογράφους είναι συνήθως ελκυστική δεν είναι μια νέα ή δύσκολη ιστορία, αλλά μάλλον ένα εύληπτο αφήγημα που όλοι οι άλλοι συναγωνίζονται να πουν. Πράγματι, από τη στιγμή που θα ξεκινήσει μια τρέλα, μπορεί να τροφοδοτηθεί με κάτι λίγο περισσότερο από μια απλή επανάληψη, ίσως αρκετά αστήρικτη, κάποιων παλαιότερων δημοσιευμάτων του Τύπου. […] Έτσι, καθώς η προσφορά των ειδήσεων αυξάνεται, υπάρχει ένας πιο ανελέητος αγώνας να προσελκύσουν την προσοχή του κοινού μακριά από τον θόρυβο των άλλων μέσων ενημέρωσης -κι άλλων πηγών ψυχαγωγίας-, που αδημονούν να προσελκύσουν μέσα από κραυγές και ψιθύρους τα μέλη του κοινού. Σε ένα τέτοιο καταπιεστικό κλίμα, οι προβλέψιμες και συναρπαστικές ειδήσεις σχετικά με προσωπικές αποτυχίες πουλάνε πιο εύκολα παρά οι πολύπλοκες ατελέσφορες αφηγήσεις. Συνεπώς, τα ιδιωτικά παραπτώματα αποτελούν καλύτερες ιστορίες από την πολιτική.
Κείμενο 2
Τενεσί των Αμπελοκήπων (απόσπασμα)
Το απόσπασμα προέρχεται από το ομότιτλο διήγημα του Κωνσταντίνου Μούσσα και περιλαμβάνεται στη συλλογή «Μεσοτοιχίες» (εκδ. Κέδρος, 2021).
Παρατήρησε, ακολουθώντας το περίεργο όραμα, την οθόνη με τα έντονα κόκκινα γράμματα και τις τονισμένες: Έκτακτη Επικαιρότητα. […] Μια σαδιστική πραγματικότητα, που εδώ και μερικές βδομάδες βίωνε ολόκληρος ο πλανήτης και για εκείνον παρέμενε εντελώς αδιάφορη.
Δεν φοβόταν, όχι γιατί δεν είχε τίποτα να χάσει, αλλά γιατί ό,τι του είχε απομείνει ήταν ασήμαντο γι’ αυτόν. Μόλις έξι εφτά μήνες φερμένος από ένα ορεινό χωριό της Κορινθίας, φοιτητής πλέον στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο, δεν είχε φίλους, δεν ήξερε καλά την απρόσωπη πόλη και δεν έβγαινε έτσι κι αλλιώς συχνά. Πριν από την καραντίνα κατέβαινε τη λεωφόρο Αλεξάνδρας αργά το βράδυ, ακούγοντας δυνατά μουσική από το κινητό και πίνοντας καφέ στο χέρι. Παρατηρούσε τις γερασμένες πολυκατοικίες, τα κλειστά μαγαζιά, με πρώτο και καλύτερο το θρυλικό ζαχαροπλαστείο Σόνια, τα παρατημένα παρκάκια με τους άστεγους και τους μετανάστες, τις πιτσαρίες και τα κέντρα αισθητικής μετις φωτεινές επιγραφές και τις κακόγουστες επωνυμίες. Κατέβαινε τη φαρδιά λεωφόρο σαν σε νεκρική πομπή των δικών του αναμνήσεων ή άλλοτε σαν σε γιορτινή και επινίκια παρέλαση για όλες τις μέχρι τότε χαμένες μάχες, για όλες τις ταπεινωτικές ήττες. Ο ξαφνικός χωρισμός του από τη Μυρτώ, μια γλυκιά, μοναχική κοπέλα, συμμαθήτριά του στο λύκειο, ο θάνατος σε αυτοκινητικό δυστύχημα του καλύτερού του φίλου Αλέξη, ως κι αυτή η «επιτυχία» στις Πανελλήνιες, που τον οδήγησε στα σπλάχνα του κήτους των Αθηνών, στην κοιλιά του θηρίου, στο αρχαίο χωνευτήριο τόσων και τόσων ψυχών. Εκείνος αγαπούσε το θέατρο, τα φώτα, τη σκηνή. Τι γύρευε σ’ αυτή την πόλη, σ’ αυτή τη σχολή, σ’ αυτό το διαμέρισμα; […]
Διέσχισε απειλητικά και πάλι την οθόνη της τηλεόρασης, μια αρμάδα κατακόκκινων τετραγωνισμένων γραμμάτων - σχημάτιζαν ηχηρές λέξεις και προτάσεις, που σάλπιζαν γενικό συναγερμό στους έντρομους τηλεθεατές: «Έκτακτη Επικαιρότητα. Δελτίο Ειδήσεων σε τίτλους...».
ΘΕΜΑΤΑ
ΘΕΜΑ 1 (μονάδες 35)
1ο υποερώτημα (μονάδες 10)
Πώς κατασκευάζονται από τους δημοσιογράφους οι ιστορίες που «πουλάνε» στο κοινό, σύμφωνα με το Κείμενο 1; Να απαντήσεις σε μία παράγραφο 40-50 λέξεων.
Μονάδες 10
2ο υποερώτημα (μονάδες 10)
Πράγματι (παράγραφος 1), Συνεπώς (παράγραφος 2): Ποιος είναι ο ρόλος των λέξεων στησυνοχή των νοημάτων (μονάδες 2), ποια νοηματική σχέση εκφράζουν (μονάδες 4) και ποιανοήματα προσδιορίζουν (μονάδες 4);
Μονάδες 10
3ο υποερώτημα (μονάδες 15)
α. … έχουν συμβάλει σε μια άλλη τάση: στη διόγκωση των διαδόσεων (1η παράγραφος)
β. … να «αναλωθούν» (1η παράγραφος)
γ. -κι αυτό συμβαίνει συχνά. (1η παράγραφος)
δ. (και οι περισσότεροι από αυτούς υπό πίεση) (1η παράγραφος)
ε. -κι άλλων πηγών ψυχαγωγίας – (2η παράγραφος)
Στα παραπάνω χωρία του Κειμένου 1 να εξηγήσεις τη χρήση των σημείων στίξης με κριτήριο την πρόθεση κάθε φορά της κειμενογράφου.
Μονάδες 15
ΘΕΜΑ 4 (μονάδες 15)
Να ερμηνεύσεις με άξονα το Κείμενο 2 τη συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο ήρωας (μονάδες 10) και να εκθέσεις την προσωπική σου τοποθέτηση στην ποιότητα ζωής που αναδεικνύει η αφήγηση (μονάδες 5). Ανάπτυξε σε 120-150 λέξεις την απάντησή σου.
Μονάδες 15
Updated on 10 Νοεμβρίου, 2023
ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ -ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ (2)
Το λογοτεχνικό ρεύμα του Νατουραλισμού αναπτύχθηκε στη Γαλλία στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, κυρίως με τα έργα του Εμίλ Ζολά. Η νατουραλιστική πεζογραφία είναι εξέλιξη της ρεαλιστικής και έχει πολλά κοινά σημεία με αυτήν, αφού ξεκινά, όπως και η ρεαλιστική, από την επιθυμία της απεικόνισης της πραγματικότητας με ακρίβεια και χωρίς ωραιοποίηση, αλλά διαφέρει ως προς το φιλοσοφικό υπόβαθρο που διακρίνεται πίσω από τα νατουραλιστικά έργα.
Οι νατουραλιστές συγγραφείς πιστεύουν ότι η συμπεριφορά του ανθρώπου ρυθμίζεται από τους παράγοντες της κληρονομικότητας, του περιβάλλοντος και της πίεσης της στιγμής, με αποτέλεσμα οι ήρωες των έργων τους να παρουσιάζονται ως άτομα που δρουν με βάση τα εσωτερικά τους ένστικτα (κυρίως την πείνα και τη σεξουαλική επιθυμία) και υπό την επίδραση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Τα νατουραλιστικά έργα ξεχωρίζουν επίσης για την υπερβολικά λεπτομερή απόδοση της πραγματικότητας, ακόμα και σε σκηνές ιδιαίτερα βίαιες, και συχνά για το τραγικό τέλος, στο οποίο ο ήρωας συνήθως οδηγείται στην καταστροφή. Άλλο εμφανές χαρακτηριστικό στα έργα των νατουραλιστών είναι η απόδοση των λόγων των ηρώων σε ελεύθερο πλάγιο λόγο.
Στην Ελλάδα ο νατουραλισμός κάνει την πρώτη του εμφάνιση με τη μετάφραση της "Νανά" του Εμίλ Ζολά από τον Ιωάννη Καμπούρογλου το 1880. Είναι η πιο ακραία εκδοχή του ρεαλισμού. Καταγγέλλει την κοινωνική εξαθλίωση και γενικά τις απαράδεκτες συνθήκες ζωής. Οι νατουραλιστές συγγραφείς επιλέγουν ιδιαίτερα προκλητικά θέματα από το περιθώριο της κοινωνικής ζωής. Οι ήρωες είναι οι απόκληροι και τα θύματα της κοινωνίας, οι καταπιεσμένοι, οι αδικημένοι, άτομα του υποκόσμου. Στη νεοελληνική πεζογραφία νατουραλιστικά στοιχεία συναντάμε σε πολλά πεζά κείμενα του 19ου αι. και αρχές του 20ού αι. με κυριότερο το "Ζητιάνο" του Καρκαβίτσα. Συνήθως τα πρόσωπα στην λογοτεχνία έχουν τραγικό τέλος.
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82_(%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%AF%CE%B1)
Λάδι σε καμβά, 165×257εκ. [πηγή: Wikipedia].
Ο όρος ρεαλισμός προέρχεται από τη φιλοσοφία και, παραδόξως, χρησιμοποιείται από τους Γερμανούς ρομαντικούς χωρίς όμως να δηλώνει μία συγκεκριμένη λογοτεχνική σχολή. Στη Γαλλία, εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1826 στο Mercure Français για να χαρακτηρίσει τη λογοτεχνία του πραγματικού, αυτή που, κατά τη γνώμη του συντάκτη, θα αποτελούσε τη λογοτεχνία του 19ου αιώνα. Στην ίδια χώρα, τη δεκαετία του 1830, εμφανίζονται οι πρόδρομοι του ρεαλισμού: ο Stendhal, ο οποίος όριζε το μυθιστόρημα ως καθρέφτη, και ο Honoré de Balzac, που απέβλεπε σε μια «μελέτη ηθών» (étude de moeurs) χρησιμοποιώντας την ακρίβεια του ζωολόγου επιστήμονα. Στην αποκρυστάλλωσή του, όμως, σε συνειδητό λογοτεχνικό κίνημα, που έμελλε να επηρεάσει αποφασιστικά την εξέλιξη της λογοτεχνίας, συνέβαλαν οι ιστορικές συνθήκες, καθώς και το καλλιτεχνικό και το πνευματικό κλίμα της εποχής: η επανάσταση του 1848 η οποία επανέφερε στο προσκήνιο τη λαϊκή βούληση και τη δύναμη των μαζών· η ανακάλυψη της φωτογραφίας το 1839 που άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι έβλεπαν τον κόσμο· η ζωγραφική του Courbet ο οποίος ήταν αντίθετος στην εξιδανίκευση της τέχνης· το επιστημονικό κριτικό πνεύμα του Sainte-Beuve· ο θετικισμός του A. Comte και η μεταφορά του στην ιστορία της λογοτεχνίας από τον H. Taine. Η νέα πίστη που έδινε το στίγμα της στο β΄ μισό του 19ου ήταν ο επιστημονισμός.
Αντώνης Δεσποτίδης, Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα. Έργα. Ρεύματα. Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, 1913.
Οι εκπρόσωποι ενός λογοτεχνικού ρεαλισμού γύρω στα 1850 δεν είχαν αρχικά στο νου τους τίποτε περισσότερο από την πιστή, την λεπτομερειακή περιγραφή των ηθών, του τοπικού χρώματος, της εποχής, των συγκεκριμένων εξωτερικών εκδηλώσεων της ζωής: επομένως ένα υπερβολικά «περιστασιακό ρεαλισμό». Μ’ αυτή την έννοια λοιπόν έγινε λόγος στην αρχή για λογοτεχνικό ρεαλισμό, κι έπειτα σιγά-σιγά συνεισέρρευσαν στην έννοια οι συνδηλώσεις που την διεύρυναν τόσο, ώστε να καταστεί έννοια μιας εποχής της Ιστορίας της Λογοτεχνίας. Ο Ρεαλισμός έγινε σημείο ενός συστήματος λογοτεχνικών αρχών, κανόνων και συμβάσεων που αποτυπώθηκαν κυρίως στο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα από το 1830 περίπου. Η έννοια Ρεαλισμός έχει επιβληθεί σε σχέση με τα θεματικά, δομικά και υφολογικά χαρακτηριστικά που καθορίζουν το μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, και έχει αποδειχθεί αναντικατάστατη παρά τη διαρκή αμφισβήτηση του ορισμού της. […] Επικράτηση κοινωνιολογικής και ψυχολογικής αιτιότητας, αναλυτικός τρόπος θέασης, επικοινωνία με το επίκαιρο, ακρίβεια της περιγραφής και συνεπώς η τάση της απογύμνωσης και αποκάλυψης, η ορμή για αφύπνιση και απομυθοποίηση, η επιδίωξη συσχετισμού με τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, αυτά αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ρεαλιστικού μυθιστορήματος, του λογοτεχνικού Ρεαλισμού. […] Ό,τι μοιάζει προς το ρεαλιστικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα χαρακτηρίζεται από τότε ως ρεαλιστικό και επομένως κρίνεται ή και αξιολογείται ως «πιστή ομοιότητα προς ό,τι είναι πραγματικό». […]
W. Preisendanz, Ρομαντισμός – Ρεαλισμός – Μοντερνισμός. Σκιαγράφηση μιας εξελικτικής πορείας, μτφ. Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990, 97-99.
[…] ο «Ρεαλισμός» προέρχεται από τη φιλοσοφία κι έχει ένα αντικειμενικό σκοπό: να φτάσει την πραγματικότητα. Ο «Νατουραλισμός» προέρχεται από τη φυσική φιλοσοφία ή επιστήμη, και περιγράφει τη μέθοδο που θα μας οδηγήσει στην επίτευξη της πραγματικότητας. […]
[…] ο «νατουραλισμός» είναι δυνατό να ερμηνευτεί με περισσότερη ακρίβεια, κι η βασική αιτία γι’ αυτό είναι ότι περιγράφει μια μέθοδο. Ο «ρεαλισμός» σκόνταψε στο δρόμο […] — ή, τουλάχιστο, μπορούμε να πούμε πως δεν εξελίχτηκε ποτέ. Δεν του έμεινε τίποτε για να μπορέσει να συνεχίσει την επίθεση ενάντια στο ρομαντισμό. […]
Η ολοκλήρωση αυτή πραγματοποιήθηκε με την πρωτοβουλία των νατουραλιστών, που ακολουθώντας τις ενδείξεις της ρεαλιστικής θεωρίας ως το λογικό τους συμπέρασμα, επινόησαν μιαν επιστημονική μέθοδο για να εφαρμόσουν το πρόγραμμα του ρεαλισμού. […]
Damian Grant, Ρεαλισμός, Ερμής, Αθήνα 1988 (2η έκδ.), 52-53 (Η γλώσσα της Κριτικής, 1).
Η μελέτη του ρεαλισμού αποτελεί, σε τελευταία ανάλυση […] μέρος του γενικότερου προβλήματος των σχέσεων ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη. […]
[…] ο απλοϊκός ρεαλιστής φαντάζεται ότι μπορεί να γίνει η ανα-παράσταση του κόσμου με λέξεις, ή με κάποιο άλλο μέσον, κι ότι μπορεί να επιτύχει την ανα-παράσταση αυτή δηλώνοντας ότι το κάνει, κι υποσχόμενος να εργαστεί με απλότητα κι ειλικρίνεια. […] Μα είναι εύκολο να αποδειχτεί πως η αναπαράσταση αυτή είναι ακατόρθωτη τόσο τεχνικά όσο και φιλοσοφικά· στην πιο ευνοϊκή περίπτωση, είναι μια «μεταφορά» χωρίς ακρίβεια (όπως κι η έκφραση), και στη χειρότερη, είναι μια πηγή σύγχυσης για τη σκέψη.
Damian Grant, Ρεαλισμός, Ερμής, Αθήνα 1988 (2η έκδ.), 91-92 (Η γλώσσα της Κριτικής, 1).
Για ν’ ακριβολογούμε, λοιπόν, αυτό που «ανακαλύπτεται» (κυρίως μέσα από τις εικαστικές τέχνες) στο Παρίσι του 1855-1856 και που, λίγο αργότερα, φθάνει και στον τόπο μας δεν είναι τόσο η πραγματικότητα όσο μια θεωρία της πραγματικότητας: ο ρεαλισμός. Νέες περιστάσεις, νέες προτάσεις. Τα πάντα συμβάλλουν: ο θετικισμός, η αναβάθμιση της επιστήμης, οι υπερβολές του ρομαντισμού, η τεχνική, η ιδεολογία. Λίγα χρόνια αργότερα, όλα είναι έτοιμα για την εμφάνιση του Zola και του νατουραλισμού του. Όλα και όλοι: η διάδοση της φωτογραφίας, ο επιστημονισμός, ο Δαρβίνος και ο δαρβινισμός, ο H. Taine (Ιστορία της αγγλικής λογοτεχνίας, 1864), ο Claude Bernard (Εισαγωγή στη μελέτη της πειραματικής ιατρικής, 1865). Καιρός για το πειραματικό μυθιστόρημα, δηλαδή για τον εξοβελισμό της φαντασίας.
[…]
Το μεγάλο βήμα έχει γίνει. Τοποθετώντας στη θέση της φαντασίας την παρατήρηση […], ο συγγραφέας δεν έχει παρά να εμπιστεύεται πριν απ’ όλα τις αισθήσεις του, κυρίως την όρασή του, μολονότι ο κίνδυνος μιας ουδέτερης και απρόσωπης θεώρησης των πραγμάτων ελλοχεύει […].
Παναγιώτης Μουλλάς, «Εισαγωγή». Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τ. Α΄, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1998, 190-192.
[…] Την ώρα όπου τελειώνει μια εποχή και ο ρομαντισμός αδυνατεί να ξεπεράσει την κρίση του, παρουσιάζονται κιόλας, τόσο στον διεθνή όσο και στον ελληνικό χώρο, οι πρόσφοροι όροι της αλλαγής. «Εποχή του φιλελευθερισμού», κατά τον χαρακτηρισμό του B. Croce, η περίοδος ως τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο εγγυάται την ισορροπία, τη σταθερότητα, ακόμα και την ανανεωτική ορμή των αστικών καθεστώτων στην Ευρώπη. Το ορθολογικό πνεύμα κυριαρχεί: θετικισμός, εμπειρισμός, επιστημονισμός. Ως διάδοχοι του ρομαντισμού εμφανίζονται καινούρια λογοτεχνικά κινήματα: ο ρεαλισμός και ο νατουραλισμός στην πεζογραφία, ο παρνασσισμός και ο συμβολισμός στην ποίηση.
Ό,τι χρειάζεται, λοιπόν, πρώτα-πρώτα η ελληνική λογοτεχνία, γύρω στα 1880, είναι ν’ αναπροσαρμόσει τους στόχους της και την έκφρασή της σύμφωνα με τα νέα δεδομένα — δεδομένα ταυτόχρονα κοινωνικοπολιτικά και ιδεολογικά, εθνικά και υπερεθνικά, αισθητικά και επιστημονικά. […]
Παν. Μουλλάς, «Γύρω στα 1880: οι όροι της αλλαγής». Ρήξεις και συνέχειες. Μελέτες για τον 19ο αιώνα, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1993, 84.
Το 1880 κυκλοφορεί με ένα τολμηρό εξώφυλλο, που παριστάνει την πρωταγωνίστρια έξωμη, το βιβλίο Αιμιλίου Ζολά Νανά, μυθιστόρημα πολύκροτον της Φυσιολογικής Σχολής, μεταγλωττισθέν εις την ελληνικήν υπό ΦΛΟΞ. Με την υπογραφή ΦΛΟΞ έχει μεταφράσει δεκάδες μυθιστορήματα ο Ιωάννης Καμπούρογλου. Έξι συνέχειες του πολύκροτου μυθιστορήματος είχαν προλάβει να δημοσιευτούν στο Ραμπαγά, πριν το σταματήσουν για λόγους σεμνότητας. Μια «Επιστολιμαία διατριβή αντί προλόγου» παρουσιάζει το έργο. Υπογράφεται με τα αρχικά Α.Γ.Η. Είναι του Αγησιλάου Γιαννοπούλου Ηπειρώτη, ενός επιχειρηματία εγκατεστημένου στο Μπάρι της Ιταλίας, και τρικουπικού τότε στη δημοσιογραφική του δράση.
Η «διατριβή» αυτή πρέπει να θεωρείται σαν το μανιφέστο του ρεαλισμού στην Ελλάδα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το κίνητρο είναι ο ρεαλισμός, η «πραγματική σχολή» του Ζολά· το μεγαλύτερο βάρος της ορμητικής συζήτησης ωστόσο πέφτει όχι στην εξήγηση και στην ανάλυση των επιδιώξεων του ρεαλισμού, αλλά στην ανάγκη που υπάρχει για τους Έλληνες να πληροφορηθούν και να συμμετάσχουν στην επανάσταση που ο ρεαλισμός συντελεί εναντίον του «ιδανικού κόσμου» που μέχρι τότε επικρατούσε. […]
Mario Vitti, «Ο ρεαλισμός στην ηθογραφία από ειδυλλιακό βαυκάλημα σε κοινωνική καταγγελία». Iδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1991 (3η έκδ.), 57-58.
Η επίδραση του ρεαλισμού στην πεζογραφία μας υπήρξε όψιμη, παρότι η πεζογραφία του νέου ελληνικού κράτους είχε την ευκαιρία να ξεκινήσει μαζί με τον ευρωπαϊκό ρεαλισμό και να κινηθεί παράλληλα με αυτόν. Παρότι, λοιπόν, είχαμε κάποια πρώτα θετικά δείγματα (τα μυθιστορήματα του γεωπόνου Γρηγορίου Παλαιολόγου, Ο πολυπαθής, 1839, και Ο ζωγράφος, 1842), ο ρομαντισμός τελικώς κυριάρχησε ως η επίσημη λογοτεχνική έκφραση, επειδή προσφερόταν στις προσπάθειες καθορισμού ή απόδειξης της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας του νέου κράτους μέσω της σύνδεσής του με την κλασική αρχικώς και αργότερα με τη βυζαντινή ελληνική Ιστορία και παράδοση.
Η ανατροπή, ωστόσο, του ρομαντισμού δεν σήμαινε πως οι Έλληνες είχαν ξεπεράσει εντελώς το σύνδρομο Fallmerayer και ότι οι σχετικές προσπάθειες είχαν εκλείψει: απλώς δεν στρέφονταν πλέον προς το παρελθόν αλλά προς το ζωντανό παρόν, που μπορούσε να δώσει πιο χειροπιαστές αποδείξεις της συνέχειας του έθνους. Η εξέταση του παρόντος αποτελούσε καίριο πλήγμα στον ρομαντισμό, που προγραμματικά στρεφόταν προς το παρελθόν, ταίριαζε στην πραγματιστική πολιτική του Τρικούπη και ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις του ρεαλισμού για το πραγματικό, το συγκεκριμένο, το κοινό και καθημερινό. Η εξέταση, ωστόσο, του παρόντος και του πραγματικού από τους Έλληνες πεζογράφους προσανατολίστηκε προς μια λαογραφική εκδοχή του, εκείνη του λαϊκού βίου και πολιτισμού. Αυτή η εκτροπή από τα ευρωπαϊκά πρότυπα του ρεαλισμού υπήρξε αποτέλεσμα μιας επιθυμητής ηθικής, παραδειγματικής λειτουργίας της πεζογραφίας. Σύμφωνα με αυτήν, οι συγγραφείς δεν έπρεπε να επιλέξουν ως αντικείμενό τους τον αλλοτριωμένο τρόπο ζωής στα μεγάλα αστικά κέντρα (ανάλογον με εκείνον της Νανάς του Zola, που είχε μεταφραστεί το 1880, προκαλώντας πολλές αντιδράσεις), αλλά τα χρηστά ήθη της ελληνικής υπαίθρου. Με τον τρόπο αυτόν, προέκυψε η ελληνική εκδοχή του αφηγηματικού ρεαλισμού: το ηθογραφικό διήγημα.
Η περιπέτεια του ελληνικού αφηγηματικού ρεαλισμού υπήρξε ανάλογη με εκείνη του πολιτικού ρεαλισμού: ξεκίνησε ευοίωνα με τον Λουκή Λάρα (1879) του έμπορου και λόγιου Δημήτριου Βικέλα, που απηχούσε την παράδοση της ρεαλιστικής πεζογραφίας, με την ιδιωτική ζωή σε πρώτο πλάνο και την Ιστορία σαν απόηχο από κανόνια που βροντούν κάπου έξω από το προσκήνιο. Στη συνέχεια, όμως, η ρεαλιστική παράδοση ελληνοποιήθηκε μέσα από τον εκλαογραφισμό της λογοτεχνίας, προς τον οποίο έστρεψαν τους συγγραφείς με τις λιγότερες αντιστάσεις ο Νικόλαος Πολίτης και το περιοδικό Εστία με τον διαγωνισμό διηγήματος (1883), που απέβλεπε στη δημιουργία ενός «είδους γραμματολογικού νέου». Θετικό αποτέλεσμα της σχετικής προσπάθειας υπήρξε η άνθηση του διηγήματος, με έξοχους εκπρόσωπους τον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη, οι οποίοι, όμως, αναδεικνύονται όχι μέσω της τήρησης αλλά μέσω της υπέρβασης των προγραμματικών αρχών της ηθογραφίας.
Παράλληλα, όμως, δημιουργήθηκε μια μεγάλη σειρά διηγηματογράφων που αλλοιώνουν τη ρεαλιστική παράδοση και περιστέλλουν την αντικειμενική παρατήρηση σε μια επιφανειακή αντίληψη, την προτεραιότητα της ατομικής εμπειρίας σε μια ουσιαστικώς αμέτοχη μαρτυρία και την κριτική περιγραφή σε μια αναπαράσταση που στερεί από το αληθινό τη διάστασή του ως πραγματικού (διάσταση που οφείλει να έχει οποιοδήποτε λογοτεχνικό έργο, ακόμη και εκείνο που ανήκει στη λογοτεχνία του φανταστικού). Με τον τρόπο αυτόν, η ηθογραφία, δηλαδή ο ελληνικός αφηγηματικός ρεαλισμός του τέλους του 19ου αιώνα, κατέληξε σε ανάλογη πτώχευση με εκείνη του πολιτικού ρεαλισμού, ανοίγοντας, όμως, έτσι τον δρόμο σε ανανεωμένες ή λανθάνουσες ή διακριτικές ρεαλιστικές εκδοχές, που χάρισαν στη λογοτεχνία μας αρκετές ιδιότυπες και με προσωπικό τρόπο δουλεμένες μάσκες του ρεαλισμού, όπως η ατμοσφαιρικά κοινωνιστική του Βουτυρά, η βουκολική του Μυριβήλη, η αστική του Θεοτοκά, η μεγαλοαστική και μετά ιστοριογραφική του Πετσάλη, η φροϋδική του Καραγάτση, η πολιτική του Τσίρκα.
https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=88
Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι μάσκες του ρεαλισμού. Εκδοχές του νεοελληνικού αφηγηματικού λόγου, τ. Α΄, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003, 24-26.
Posted on 10 Νοεμβρίου, 2023
ΓΕΝΝΗΘΗΚΑ ΓΙΑ ΝΑ ΧΩ ΤΟΣΑ /// ΜΕΣ ΣΤΗ ΛΕΗΛΑΣΙΑ/// 2 ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΘΕΑΜΑΤΙΚΟΥΣ ΚΥΚΛΟΥΣ
ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ
ΓΎΜΝΟΣ, ΙΟΥΛΙΟ ΜΗΝΑ, το καταμεσήμερο. Σ' ένα
στενό κρεβάτι, ανάμεσα σε δυο σεντόνια χοντρά,
ντρίλινα, με το μάγουλο πάνω στο μπράτσο μου
που το γλείφω και γεύομαι την αρμύρα του.
Κοιτάζω τον ασβέστη αντίκρυ στον τοίχο της
μικρής μου κάμαρας. Λίγο πιο ψηλά το ταβάνι με τα
δοκάρια. Πιο χαμηλά την κασέλα όπου έχω
αποθέσει όλα μου τα υπάρχοντα: δυο παντελόνια,
τέσσερα πουκάμισα, κάτι ασπρόρουχα. Δίπλα, η
καρέκλα με την πελώρια ψάθα. Χάμου, στ' άσπρα
και μαύρα πλακάκια, τα δυο μου σάνταλα.
Έχω στο πλάι μου κι ένα βιβλίο.
Γεννήθηκα για να 'χω τόσα. Δεν μου λέει τίποτε να
παραδοξολογώ. Από το ελάχιστο φτάνεις πιο
σύντομα οπουδήποτε. Μόνο που 'ναι πιο δύσκολο.
Κι από το κορίτσι που αγαπάς επίσης φτάνεις, αλλά
θέλει να ξέρεις να τ' αγγίξεις οπόταν η φύση σού
υπακούει. Κι από τη φύση – αλλά θέλει να ξέρεις να
της αφαιρέσεις την αγκίδα της.
Από τη συλλογή του
«Ο μικρός Ναυτίλος»
ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ
Ο χρόνος μου λεηλατημένος
Οι χίλιες καθημερινές ανάγκες
σαν πεινασμένα αγριόσκυλα
του ξεκολλάν κι ένα κομμάτι.
Τίτος Πατρίκιος
«Αντιδικίες»
Στο κείμενο του Ο. Ελύτη και στο ποίημα του Τ. Πατρικίου περιγράφονται δύο τελείως αντίθετες υπαρξιακές καταστάσεις. Ποιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό και ποιοι οι παράγοντες διαμόρφωσης της κάθε μιας;