Posted on October 29, 2023
TO ZHTOYMENO ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΚΑΙ ΜΕ ΤΙΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ/// Η ΥΛΗ
Διδακτικό υλικό: Στ. Βιρβιδάκης, Β. Καρασμάνης, Χ. Τουρνά, Αρχές Φιλοσοφίας, ΙΤΥΕ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»
Διδακτέα ύλη (Περιεχόμενο - Διαχείριση και ενδεικτικός προγραμματισμός)
Πρώτη Θεματική Ενότητα-Εισαγωγή: Τι είναι η Φιλοσοφία και σε τι χρησιμεύει;
(± 6 διδακτικές ώρες)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ξεκινώντας από την απορία
Ενότητα πρώτη: Η ιδιαιτερότητα της φιλοσοφικής σκέψης.
Ενότητα δεύτερη: Βασικοί στόχοι της φιλοσοφικής δραστηριότητας.
Ενότητα τρίτη: Κλάδοι της Φιλοσοφίας και επιστήμες: 1. Βασικοί κλάδοι της Φιλοσοφίας 3.
Φιλοσοφία και επιστήμες.
Ενότητα τέταρτη: Φιλοσοφία και κοινωνία: 1. Αμφισβητήσεις της αξίας της Φιλοσοφίας 2. Η
χρησιμότητα της Φιλοσοφίας.
Σημείωση: Είναι καλό από την πρώτη κιόλας θεματική ενότητα να γίνει αντιληπτό στους
μαθητές και τις μαθήτριες ότι στόχος του μαθήματος δεν είναι η παθητική απομνημόνευση
παραγράφων, σελίδων κ.λπ., αλλά η κατανόηση των φιλοσοφικών ερωτημάτων και η
πειστική πραγμάτευσή τους. Γι’ αυτό και η διδακτική προσέγγιση είναι χρήσιμο να εστιάζει
στα κύρια σημεία των επιμέρους ενοτήτων, χωρίς έμφαση στις λεπτομέρειες.
Διδακτική πρόταση: Να αξιοποιηθούν οι εικόνες του σχολικού βιβλίου και να επιχειρήσουν
οι μαθητές και οι μαθήτριες κατά ομάδες να τις προσεγγίσουν και να τις σχολιάσουν όχι από
άποψη τεχνοτροπίας ή καλλιτεχνικού ρεύματος, αλλά αξιοποιώντας τις γνώσεις που
αποκόμισαν από τη συγκεκριμένη θεματική ενότητα ως ερεθίσματα για το τι είναι η
Φιλοσοφία. Ο σχολιασμός των ομάδων μπορεί να έχει και τον χαρακτήρα παρουσίασης με
τις αντίστοιχες εικόνες (από την ψηφιακή έκδοση του σχολικού βιβλίου) μέσα στην τάξη με
τη χρήση λογισμικού προβολής ή και βίντεο.
Ενδεικτικές λέξεις-κλειδιά γύρω από τις οποίες μπορεί να αναπτυχθεί η προβληματική της
πρώτης θεματικής ενότητας: αμφισβήτηση της φιλοσοφίας, απορία, γνωσιολογία,
ερωτήματα ανοιχτά, θεωρία, κοινωνικός ρόλος φιλοσοφίας, οντολογία, πρακτική φιλοσοφία,
πράξη, σοφία, τέχνη του βίου, υπόθεση, χρησιμότητα της φιλοσοφίας
Δεύτερη Θεματική Ενότητα: Η μεθοδολογία της Φιλοσοφίας – Επιχειρήματα
(± 3 διδακτικές ώρες)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ξεκινώντας από την απορία
Ενότητα τρίτη: Κλάδοι της Φιλοσοφίας και επιστήμες: 2. Επιχειρήματα (έγκυρο, ορθό,
παραγωγικό, επαγωγικό επιχείρημα).
___________________________________________________________________________________________
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Κατανοώντας τα πράγματα
Ενότητα πέμπτη: Αριστοτελική λογική: 1. Έννοιες (μόνο: πλάτος – βάθος έννοιας, γένος –
είδος έννοιας, ειδοποιός διαφορά) 3. Συλλογισμοί (μόνο: ελάσσων όρος, μείζων όρος, μέσος
όρος, προκείμενες, συμπέρασμα).
Σημείωση: Είναι προφανές ότι σε αυτήν τη θεματική ενότητα αξιοποιούνται και
προγενέστερες γνώσεις των μαθητών και των μαθητριών, π.χ. από τη Νεοελληνική Γλώσσα.
Επίσης, είναι καλό να κατανοήσουν τους σχετικούς όρους μέσα από παραδείγματα και
έξυπνες ασκήσεις και όχι να τους απομνημονεύσουν. Ενδεχομένως, θα ήταν χρήσιμο να
γίνει αναφορά και στα λεγόμενα σοφίσματα - λογικές πλάνες (π.χ. ad hominem επιχείρημα,
επιχείρημα ad populum, η προσφυγή στην αυθεντία, «λήψη του ζητουμένου», εσπευσμένη
γενίκευση), αξιοποιώντας και άλλες πηγές, όπως το βιβλίο «Έκφραση Έκθεση» για τη
Νεοελληνική Γλώσσα της Γ ́ Λυκείου.
Ενδεικτικές λέξεις κλειδιά γύρω από τις οποίες μπορεί να αναπτυχθεί η προβληματική της
δεύτερης θεματικής ενότητας: εγκυρότητα, επαγωγή, επιχείρημα, λογική, παραγωγή,
πεποιθήσεις, πλάνες (λογικές), σοφίσματα, συλλογισμός.
Τρίτη Θεματική Ενότητα: Κατανοώντας την πραγματικότητα: οι απόψεις του Πλάτωνα και
του Αριστοτέλη για την πηγή της γνώσης
(± 7 διδακτικές ώρες)
_____________________________________________________________________________________________
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Κατανοώντας τα πράγματα
Ενότητα δεύτερη: Λέξεις, νόημα και καθολικές έννοιες (μόνο: ιδέες, δυϊσμός, καθόλου-
καθολικές έννοιες).
______________________________________________________________________________________________________
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Αναζητώντας τη γνώση
Ενότητα τρίτη: Θεωρίες για την πηγή της γνώσης 1. Ορθολογισμός (μόνο: ορισμός, a
priori/προεμπειρική γνώση, θεωρία της ανάμνησης (Πλάτων)), 2. Εμπειρισμός (μόνο:
ορισμός, στοιχειώδεις πεποιθήσεις/ιδέες, πρωταρχική γνώση), επαγωγή (Αριστοτέλης)).
Διδακτική πρόταση: Στο πλαίσιο της κατανόησης, ειδικότερα, της δυϊστικής θεωρίας του
Πλάτωνα θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ο μύθος του Σπηλαίου (βλ. Πλάτων Πολιτεία 514a–
521b: Η αλληγορία του σπηλαίου) είτε ως αφόρμηση είτε ως ευκαιρία για εργασίες και
συζήτηση.
http://www.greek-
language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=531
Επιπλέον, μπορούν να αξιοποιηθούν κινηματογραφικές ταινίες (The Matrix I, Truman Show)
που πραγματεύονται ανάλογα θέματα. Θα ήταν, τέλος, πολύ δημιουργικό αν η πλατωνική
θεωρία περί πραγματικότητας και γνώσης συνδεόταν με απλές μαθηματικές έννοιες από τον
χώρο της γεωμετρίας με τη βοήθεια συναδέλφων μαθηματικών στο πλαίσιο μιας
διεπιστημονικής προσέγγισης.
Ενδεικτικές λέξεις κλειδιά γύρω από τις οποίες μπορεί να αναπτυχθεί η προβληματική της
τρίτης θεματικής ενότητας: αισθήσεις, ανάμνηση, a priori γνώση, γνώση, γνωσιολογία,
δυισμός, εμπειρισμός, επαγωγή, ιδέες, καθολικές έννοιες, καθόλου, νους, οντολογία,
ορθολογισμός, παραγωγή, ψυχή.
Τέταρτη θεματική ενότητα: Ηθική Φιλοσοφία: πώς πρέπει να ζούμε; Αξίζει να είναι ηθικός
κανείς σήμερα;
(± 12 διδακτικές ώρες)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Αξιολογώντας την πράξη
Ενότητα πρώτη: Αναζήτηση κριτηρίου ηθικής ορθότητας (ωφελιμιστική ηθική, καντιανή
ηθική, αρετολογική ηθική-Αριστοτέλης).
Ενότητα δεύτερη: Απορίες και ενστάσεις για τη δυνατότητα ηθικής σκέψης και πράξης.
Ενότητα τρίτη: Η δικαιολόγηση της ηθικής στάσης ζωής.
Ενότητα τέταρτη: Πρακτικές εφαρμογές του ηθικού προβληματισμού.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: Μιλώντας για τον πολιτισμό
Ενότητα τέταρτη: Άνθρωπος και φυσικό περιβάλλον 2. Ανθρώπινες αξίες και περιβάλλον
(περιβαλλοντική ηθική).
Διδακτικές προτάσεις:
1. Οι βασικές απορίες και ενστάσεις για τη δυνατότητα ηθικής σκέψης και πράξης,
αλλά και η δικαιολόγηση της ηθικής στάσης ζωής μπορούν να αναδειχθούν μέσα
από την ανάγνωση και επεξεργασία σχετικών παραθεμάτων του σχολικού βιβλίου.
2. Η ανάπτυξη λόγου και αντιλόγου (ρητορικός αγώνας) μέσα στην τάξη γύρω από
ζητήματα ηθικής θα ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επωφελής για τους μαθητές
και τις μαθήτριες.
3. Η ανάθεση εργασιών σε συγκεκριμένες πρακτικές εφαρμογές ηθικού
προβληματισμού (π.χ. κλωνοποίηση, ευθανασία, θανατική ποινή) με αξιοποίηση
γνώσεων και φιλοσοφικών παραθεμάτων μπορεί να λειτουργήσει θετικά προς την
κατεύθυνση της διαθεματικότητας και διεπιστημονικότητας.
4. Η αξιοποίηση κινηματογραφικών ταινιών (Η θάλασσα μέσα μου, Dead man walking,
Match point) ως αφόρμηση ηθικού προβληματισμού.
5. Η δημιουργία σεναρίων ηθικού διλήμματος (φύλλα εργασίας κατά ομάδες) όπου
κάθε ομάδα πρέπει να πάρει μια απόφαση και να δικαιολογήσει τη θέση της,
αναλύοντας ποιες αξίες αναδύονται από την επιλογή της απόφασης.
Ενδεικτικές λέξεις κλειδιά γύρω από τις οποίες μπορεί να αναπτυχθεί η προβληματική της
τέταρτης θεματικής ενότητας: αγαθό, αλτρουισμός, αξιολογία, αρετή, αρετολογική ηθική,
αυτονομία, βιοηθική, ελευθερία της βούλησης, ελευθερία της επιλογής, επιθυμία,
ευδαιμονία, εφαρμοσμένη ηθική, ηθική, ηθική και επιστήμη, ηθική και κοινωνία, ηθική
πράξη, ηθική του καθήκοντος, ηθικός εγωισμός, ηθικός σχετικισμός, ηθικός υποκειμενισμός,
καντιανή ηθική, κατηγορική προσταγή, μεσότητα, μεταηθική, ορθή πράξη, περιβαλλοντική
ηθική, φυσιοκρατική πλάνη, ωφελιμισμός.
Πέμπτη θεματική ενότητα: Πολιτική Φιλοσοφία: πώς πρέπει να οργανώσουμε τις
κοινωνίες μας
(± 8 διδακτικές ώρες)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Ορίζοντας το δίκαιο
Ενότητα πρώτη: Μορφές πολιτικής οργάνωσης των ανθρώπινων κοινωνιών.
Ενότητα δεύτερη: Κοινωνικό συμβόλαιο και δημοκρατικές πολιτείες.
Ενότητα τρίτη: Δημοκρατικές αξίες στη θεωρία και στην πράξη.
Διδακτικές προτάσεις:
1. Κατασκευή εννοιολογικού χάρτη με βάση το ερώτημα: Πώς πρέπει να οργανώσουμε
τις κοινωνίες, για να αποκτήσουν δημοκρατικό χαρακτήρα πολιτεύματος;
2. Συζήτηση στην τάξη σχετικά με την έννοια της ελευθερίας και τα όριά της.
3. Ερευνητική εργασία για την έννοια του κοινωνικού συμβολαίου (Χομπς, Λοκ, Ρουσό
– Είναι το κοινωνικό συμβόλαιο ταυτόσημο με το σύνταγμα; Πρέπει, και πότε, να
καταπατάται; Με τι συνέπειες;). Διαθεματική προσέγγιση με τα μαθήματα της
Πολιτικής Παιδείας (Α ́ Λυκείου) αλλά και της Ιστορίας (Β ́ Λυκείου).
4. Ερευνητική εργασία με αφορμή σχετικές κινηματογραφικές ταινίες (Το Κύμα,
Πολίτης Κέιν).
5. Συλλογή φωτογραφιών με συνθήματα πολιτικού-κοινωνικού περιεχομένου και
σχολιασμός τους.
Ενδεικτικές λέξεις κλειδιά γύρω από τις οποίες μπορεί να αναπτυχθεί η προβληματική της
πέμπτης θεματικής ενότητας: άμεση δημοκρατία, αναρχία, ανθρώπινα δικαιώματα,
αντιπροσωπευτική δημοκρατία, απολυταρχία, ατομικισμός, βία, δημοκρατία, δικαιοσύνη,
δικαιώματα, δικτατορία του προλεταριάτου, εθνικοσοσιαλισμός, ελευθερία πολιτική,
εξουσία, επανάσταση, ιδανική πολιτεία, ισότητα, καπιταλισμός, κοινωνία των πολιτών, κοινή
βούληση, κοινωνικές διακρίσεις, κοινωνικό συμβόλαιο, κοινωνικός φιλελευθερισμός,
κομμουνισμός, κράτος, λαϊκισμός, μαρξισμός, νόμος, ολοκληρωτισμός, ουτοπία,
παγκοσμιοποίηση, πολιτική υποχρέωση, πολιτική φιλοσοφία, σοσιαλισμός, φασισμός,
φιλελεύθερη δημοκρατία, φιλελευθερισμός, φυλετικές διακρίσεις.
Έκτη θεματική ενότητα: Αισθητική: Τι είναι ωραίο; Τι είναι τέχνη;
(± 4 διδακτικές ώρες)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Θαυμάζοντας το ωραίο
Ενότητα δεύτερη: Βασικές αντιλήψεις για την τέχνη.
Διδακτικές προτάσεις:
1. Συζήτηση μέσα στην τάξη σχετικά με το ωραίο και το άσχημο, με αφορμή
φωτογραφίες (τοπίων, μνημείων, προσώπων, καταστάσεων) που θα έχουν
«τραβήξει» οι μαθητές και οι μαθήτριες.
2. Σχολιασμός έργων τέχνης από διάφορα καλλιτεχνικά ρεύματα με εφαρμογή των
βασικών φιλοσοφικών αντιλήψεων για την τέχνη.
3. Διαθεματική προσέγγιση με τη Νεοελληνική Γλώσσα, όπου εντάσσεται επίσης η
θεματική της τέχνης, αλλά και τη Νεοελληνική Λογοτεχνία, όπου οι μαθητές και οι
μαθήτριες διδάσκονται μια σειρά από καλλιτεχνικά ρεύματα (συμβολισμός,
υπερρεαλισμός).
4. Διοργάνωση μιας συζήτησης πάνω στα βασικά ερωτήματα «Τι είναι ωραίο; Τι είναι
τέχνη;», ώστε να αναδειχθεί η οπτική γωνία του ανθρώπου που βιώνει αυτόν τον
προβληματισμό και τον μετασχηματίζει σε αισθητικό αντικείμενο.
Ενδεικτικές λέξεις κλειδιά γύρω από τις οποίες μπορεί να αναπτυχθεί η προβληματική της
έκτης θεματικής ενότητας: αισθητική, αισθητική και πολιτική, αναπαράσταση, αξιολόγηση
καλλιτεχνικών έργων, γούστο, έκφραση (τέχνη ως...), ελευθερία της τέχνης, ερμηνεία
καλλιτεχνικών έργων, λογοκρισία, μίμηση (τέχνη ως...), σύμβολο (τέχνη ως...), τέχνη και μη-
τέχνη, ωραίο.
Είναι προφανές ότι η Φιλοσοφία δίνει αφόρμηση για ποικίλους προβληματισμούς σε
θέματα που ενδεχομένως υπερβαίνουν τα στενά όρια μιας διδακτέας ύλης. Στο πλαίσιο
μιας τέτοιας παραδοχής ενδείκνυται να ενθαρρύνονται οι μαθητές και οι μαθήτριες και
προς εργασίες που συνδυάζουν διαφορετικά γνωστικά πεδία, όπως η σχέση της
Φιλοσοφίας με την Επιστήμη και την Τεχνολογία.
Σημαντικές επισημάνσεις
Η Φιλοσοφία ως ζωντανή πρακτική μπορεί και πρέπει να διδάσκεται με ποικίλες μεθόδους
διδασκαλίας, χωρίς αυστηρή τυποποίηση και άκαμπτες προεπιλογές. Άλλωστε, η ίδια η
Φιλοσοφία και η ιστορία της μάς προσφέρουν ποικίλες μεθόδους του φιλοσοφείν. Για να φανεί αυτή
η ποικιλία, απαιτείται:
• η εισαγωγική παρουσίαση των πτυχών ενός φιλοσοφικού προβλήματος,
• η παρουσίαση των βασικών σημείων από θεωρίες που διατυπώθηκαν για τη λύση του σε
συνδυασμό με την επεξεργασία επιλεγμένων χωρίων από κλασικά και σύγχρονα φιλοσοφικά κείμενα
που εμπεριέχονται στο σχολικό βιβλίο, επειδή κεντρικό ρόλο στη διδασκαλία παίζει ο ίδιος ο
φιλοσοφικός λόγος,
• η συζήτηση φιλοσοφικών προβλημάτων που μπορούν να εντοπισθούν σε άλλες μορφές
λόγου (π.χ. λογοτεχνία) ή γενικότερα ανθρώπινης δημιουργίας (λ.χ. επιστήμη, τεχνολογία, εικαστικές
τέχνες, μουσική, κινηματογράφος),
• η διαθεματική/διεπιστημονική προσέγγιση των φιλοσοφικών προβλημάτων.
Οι πρώτες δύο δράσεις είναι αυτονόητες σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου, ενώ οι υπόλοιπες μπορούν
να γίνουν εναλλακτικά, ανάλογα με τον προγραμματισμό της διδασκαλίας. Έμφαση πρέπει να δοθεί
στο γεγονός ότι συστατικό του φιλοσοφείν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα είναι το «λόγον
διδόναι», νοούμενο ως αναζήτηση έγκυρων επιχειρημάτων για τη δικαιολόγηση των θέσεων που
θέλουμε να υποστηρίξουμε, και όχι απλώς η δογματική προβολή αυτών των θέσεων, όσο
αξιοπρόσεκτες ή σωστές και να μας φαίνονται. Για αυτό και τα κείμενα στο τέλος της κάθε ενότητας
είναι χρήσιμο να αξιοποιούνται με σκοπό, στο μέτρο του δυνατού, την ανασυγκρότηση, την
τεκμηρίωση, ή και την αμφισβήτηση των κυριότερων επιχειρημάτων που αναφέρονται σε κάθε
κεφάλαιο (στις περισσότερες ενότητες τα παραθέματα επαρκούν για να αναζητηθούν οι βασικές
παράμετροι του κάθε κεφαλαίου).