KEIMENO
Ισοτιμία των φύλων στη συμμετοχή στην εξουσία
[Σωκράτης:] Επομένως, φίλε μου, δεν υπάρχει έργο (επιτήδευμα) σχετικά με τη διοίκηση της πολιτείας το οποίο να προσιδιάζει στη γυναίκα ως γυναίκα2, ούτε στον άνδρα ως άνδρα, αλλά οι φυσικές ικανότητες είναι κατά τρόπο όμοιο διάσπαρτες και στα δύο φύλα, κι είναι σύμφωνο με τη φύση να συμμετέχει η γυναίκα σε όλα τα έργα, το ίδιο και ο άνδρας, γενικώς όμως η γυναίκα είναι πιο αδύναμη από τον άνδρα3.
[Γλαύκων:] Βεβαίως.
[Σωκράτης:] Θα τα αναθέσουμε λοιπόν όλα στους άνδρες, και στις γυναίκες τίποτα;
[Γλαύκων:] Αυτό δε γίνεται.
[Σωκράτης:] Θα πούμε, φαντάζομαι, ότι μια γυναίκα είναι από τη φύση της κατάλληλη για το επάγγελμα του γιατρού κι η άλλη όχι, επίσης ότι η μια έχει καλλιτεχνική προδιάθεση κι η άλλη όχι.
[Γλαύκων:] Ασφαλώς.
[Σωκράτης:] Δεν υπάρχει επίσης γυναίκα με φυσική προδιάθεση για τη γυμναστική και για την πολεμική τέχνη κι από την άλλη γυναίκα ακατάλληλη για πόλεμο και χωρίς κλίση στη γυμναστική;
[Γλαύκων:] Κατά τη γνώμη μου, ναι.
[Σωκράτης:] Το ίδιο και γυναίκα με φυσική προδιάθεση για τη σοφία κι άλλη που μισεί τη γνώση; Επίσης άλλη που να 'ναι ψυχωμένη κι άλλη ξέψυχη;
[Γλαύκων:] Και αυτά.
[Σωκράτης:] Επομένως υπάρχει και γυναίκα κατάλληλη για το έργο του φύλακα και άλλη που δεν είναι κατάλληλη γι' αυτό. Ή μήπως και τους άνδρες που τους προορίζαμε για το έργο του φύλακα δεν τους επιλέξαμε με βάση αυτά τα φυσικά προσόντα4;
[Γλαύκων:] Ναι, με αυτά.
[Σωκράτης:] Συνεπώς η φυσική καταλληλότητα για το έργο του φύλακα είναι η ίδια και στη γυναίκα και στον άνδρα, με μόνη διαφορά ότι στη μια περίπτωση είναι πιο αδύναμη5, ενώ στην άλλη πιο ισχυρή.
(Πλάτων, Πολιτεία, Ε, 455d-456c)
ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ (ΓΙΑ ΒΟΗΘΕΙΑ ΣΟΥ)
- Στο 5ο βιβλίο της Πολιτείας (Πολιτεία, Ε, 449a-471c), ο Πλάτων υποστηρίζει πως οι φυσικές δυνάμεις και ικανότητες έχουν κατανεμηθεί εξίσου στα δύο φύλα. H μόνη εκ φύσεως διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι αυτή που αφορά στη διαδικασία της αναπαραγωγής, η οποία όμως δε θέτει φραγμό στις γυναίκες για ίση συμμετοχή στις υψηλότερες θέσεις μέσα στην «ιδανική» πολιτεία. Κατά τον Πλάτωνα, το φύλο δεν έχει καμία σχέση με τη διανοητική ανάπτυξη και τις ατομικές ικανότητες των προσώπων.
- Έργο που προσιδιάζει στη γυναίκα: η θέση της γυναίκας στην αρχαία Eλλάδα ήταν δυσμενής. Iδιαίτερα στην Αθήνα, υπήρχαν πολλές διακρίσεις σε βάρος των γυναικών. Οι Αθηναίες όλων των κοινωνικών τάξεων δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και ζούσαν μια ζωή περιορισμένη στο σπίτι.
- Πιο αδύναμη από τον άνδρα: ο Πλάτων ενδιαφέρεται για την αγωγή, η οποία πρέπει να παρέχεται στην «ιδανική» πολιτεία, προσφέροντας σ' όλους τους πολίτες ίσες ευκαιρίες. Oι προτάσεις του για την ισότητα των φύλων, μολονότι «επαναστατικές», αποβλέπουν στο συμφέρον της πόλης και μετριάζονται από την παραδοχή ότι οι γυναίκες είναι πιο αδύναμες από τους άνδρες.
- Eπιλέξαμε με βάση τα φυσικά προσόντα: ο Πλάτων είναι ο πρώτος, και ο μόνος από τους συγχρόνους του, που ασκεί κριτική στο κοινωνικό σύστημα αναγνωρίζοντας τη σπατάλη των γυναικείων δυνατοτήτων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη της πολιτικής κοινωνίας. (Λέει χαρακτηριστικά ότι «μια πόλη που δε χρησιμοποιεί τις γυναίκες εξίσου όπως τους άνδρες είναι μία πόλη μισή· είναι όπως ένας άνθρωπος που δε χρησιμοποιεί και τα δύο του χέρια»).
- Φυσική καταλληλότητα και φύλα: εδώ ο Πλάτων εκφράζει την άποψη ότι οι γυναίκες δεν εμποδίζονται λόγω του φύλου τους να συμμετάσχουν στις αρμοδιότητες της πολιτείας. Έχει υπάρξει μεγάλη διαφωνία σχετικά με το κατά πόσο ο Πλάτων ήταν «φεμινιστής». Οπωσδήποτε, η ιδέα που υποστήριξε στην αρχή του κειμένου, ότι οι γυναίκες μπορούν να συμμετέχουν στη διοίκηση της πολιτείας, ήταν ιδιαίτερα πρωτοποριακή και επαναστατική για την εποχή του. Όμως, ορισμένοι έχουν παρατηρήσει ότι σε άλλα χωρία των διαλόγων του εκφράζεται υποτιμητικά για τις γυναίκες και ότι, στην πραγματικότητα, αυτό που επιθυμεί είναι να χρησιμοποιήσει προς όφελος της ιδανικής πολιτείας όσο το δυνατόν περισσότερο τις γυναίκες και όχι να τις χειραφετήσει.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Η αρετή είναι η ίδια για τον άνδρα και για τη γυναίκα
[Σωκράτης:] Μόνο για την αρετή έχεις αυτή την ιδέα, Μένων, ότι άλλη είναι η αρετή του άνδρα και άλλη της γυναίκας και ούτω καθεξής ή πιστεύεις τα ίδια και για την υγεία και για το μέγεθος και για τη δύναμη; Άλλη νομίζεις ότι είναι η υγεία του άντρα και άλλη της γυναίκας; Ή είναι παντού το ίδιο πράγμα, όταν είναι υγεία, είτε υπάρχει στον άντρα είτε και σε οποιονδήποτε άλλο;
[Μένων:] Μου φαίνεται ότι η υγεία είναι η ίδια και στον άντρα και στη γυναίκα.
[Σωκράτης:] Τότε λοιπόν και το μέγεθος και η δύναμη; Εάν μία γυναίκα είναι δυνατή, θα είναι δυνατή επειδή θα έχει τις ίδιες ιδιότητες και την ίδια δύναμη με τον δυνατό άνδρα; Με «την ίδια», εννοώ το εξής: η δύναμη δε διαφέρει καθόλου ως προς το ότι είναι δύναμη εάν βρίσκεται στον άνδρα ή στη γυναίκα, ή μήπως νομίζεις ότι διαφέρει;
[Μένων:] Όχι, καθόλου.
[Σωκράτης:] Η αρετή, λοιπόν, θα διαφέρει καθόλου, ως προς το ότι είναι αρετή, αν βρίσκεται στο παιδί ή στον γέροντα, τη γυναίκα ή τον άνδρα;
[Μένων:] Κάπως, μου φαίνεται, Σωκράτη, αυτό δεν είναι το ίδιο.
[Σωκράτης:] Γιατί όχι; Δεν υποστήριζες προηγουμένως ότι η αρετή του άνδρα είναι να διοικεί καλά την πολιτεία και της γυναίκας να διοικεί το σπίτι της;
[Μένων:] Μάλιστα.
[Σωκράτης:] Είναι όμως άραγε δυνατόν να διοικήσει κανείς καλά ή την πολιτεία ή το σπίτι ή οτιδήποτε άλλο, αν δεν τα διοικεί φρόνιμα και δίκαια;
[Μένων:] Όχι, βέβαια.
[Σωκράτης:] Αν τα διοικούν λοιπόν φρόνιμα και δίκαια, θα τα διοικούν με σωφροσύνη και δικαιοσύνη;
[Μένων:] Αναγκαστικά.
[Σωκράτης:] Τα ίδια πράγματα λοιπόν χρειάζονται και οι δύο, και ο άνδρας και η γυναίκα, αν πρόκειται να είναι ενάρετοι, σωφροσύνη και δικαιοσύνη.
(Πλάτων, Μένων, 72d-73b)
2 Ο ριζοσπαστισμός και η πρωτοτυπία του Πλάτωνα
[…] ο ριζοσπαστισμός και η πρωτοτυπία του Πλάτωνα συνίστανται στη στάση που κρατά απέναντι στις γυναίκες. Αποτελεί εκπληκτική καινοτομία να πιστεύει κανείς ότι οι κοινωνικοί ρόλοι των γυναικών δεν είναι φύσει, αλλά ότι οι γυναίκες μπορούν να κάνουν ό,τι κάνουν και οι άνδρες.
(Julia Αnnas, Πλάτων: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, μτφρ. Ε. Λεοντσίνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ. 62-63)
3 Η διάκριση των φύλων
Η διάκριση των φύλων, όπως ερμηνεύεται συνήθως, χρησιμοποιεί το φύλο αυθαίρετα ή παράλογα ως κριτήριο για την απονομή οφελών ή θέσεων. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, οι πλέον κραυγαλέες μορφές διάκρισης των φύλων είναι εκείνες όπου, για παράδειγμα, κάποιος αρνείται να προσλάβει μία γυναίκα στη δούλεψή του, παρά το γεγονός ότι το φύλο ουδεμία ορθολογική σχέση έχει με την επιτέλεση του συγκεκριμένου έργου. Η MacKinnon το κατονομάζει αυτό «προσέγγιση της διαφοράς» στη διάκριση των φύλων, διότι θεωρεί ότι πρόκειται για μεροληπτική ή άνιση αντιμετώπιση που δεν μπορεί να δικαιολογηθεί με βάση κάποια διαφορά ανάμεσα στα φύλα.
(Will Kymlicka, Η πολιτική φιλοσοφία της εποχής μας, εισ.–μτφρ. Γρ. Μολύβας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2005, σελ. 505)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ
- Ποια επαγγέλματα ή δραστηριότητες αναφέρει ο Πλάτων τα οποία μπορούν να ασκήσουν οι γυναίκες της «ιδανικής» πολιτείας;
- Γιατί η αρετή δεν είναι προνόμιο ορισμένου φύλου σύμφωνα με τον Πλάτωνα;
- Νομίζετε ότι ο ρόλος που δίνει στις γυναίκες ο Πλάτων είναι κάτι νέο και επαναστατικό ή συνδέεται με τις παραδόσεις και τις συνήθειες των Αθηναίων της εποχής;
- Ποιες αρετές αποδίδει ο Πλάτων εξίσου και στα δύο φύλα στο παράλληλο κείμενο (1); Παρατηρείται διαφοροποίηση στη σκέψη του σε σχέση με όσα αναφέρει στο απόσπασμα της Πολιτείας που μελετήσατε;
- Να σχολιάσετε το κείμενο 3.
Η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή
Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τις απόψεις του Αριστοτέλη για τη φιλία, που δημιουργείται μεταξύ των ανθρώπων, και θα γνωρίσουμε τους λόγους για τους οποίους υποστηρίζει ότι «είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή». Θα εξετάσουμε τον ορισμό της φιλίας και θα συζητήσουμε τα τρία είδη φιλίας τα οποία ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι αναπτύσσονται ανάμεσα στους ανθρώπους.
KEIMENO
Ο ορισμός της φιλίας1
Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν οι άνθρωποι και θέλουν να τους έχουν φίλους τους και ποιους μισούν2, καθώς και για ποιον λόγο3 –αφού όμως πρώτα δώσουμε τον ορισμό της φιλίας και της αγάπης. Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι αγαπώ κάποιον και θέλω να τον έχω φίλο μου θα πει θέλω γι' αυτόν καθετί που το θεωρώ καλό, όχι για να κερδίσω κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου· κάνω μάλιστα και ό,τι μπορώ για να αποκτήσει αυτά τα καλά εκείνος4. Φίλος είναι το πρόσωπο που αγαπά με τον ίδιο τρόπο που είπαμε και αγαπιέται με τον ίδιο τρόπο: όσοι πιστεύουν ότι η σχέση τους είναι αυτού του είδους, θεωρούν ότι είναι φίλοι5. Με όλα αυτά να τα έχουμε δεχτεί, καταλήγουμε πια –υποχρεωτικά– στο ότι φίλος είναι αυτός που χαίρεται με τα καλά και λυπάται με τα δυσάρεστα που συμβαίνουν στον φίλο του – και αυτό όχι για κανένα άλλο λόγο παρά μόνο για χάρη εκείνου6.
(Ἀριστοτέλης, Ρητορική, Β, 1380b 35-1381a 10)
ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
- Στην αρχαιότητα, η λέξη «φιλία» δήλωνε κάθε αμοιβαία έλξη ανάμεσα σε δύο άτομα. Αναφέρεται, όχι μόνο σε όλες σχεδόν τις στενές προσωπικές σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους που δε συνδέονται με οικογενειακούς δεσμούς (όπως είναι η σημασία της λέξης σήμερα), αλλά και σε όλα τα είδη των οικογενειακών σχέσεων, όπως των γονιών προς τα παιδιά τους, των παιδιών προς τους γονείς, των συγγενών μεταξύ τους, καθώς και στις σχέσεις των ζευγαριών.
- Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν… και ποιους μισούν: φίλος είναι οποιοσδήποτε είναι αγαπητός σε εμάς (πατέρας, μητέρα, παιδιά, αδέλφια, φίλοι, συνάδελφοι, συμπολίτες, συμπατριώτες). Το αρχαίο ρήμα φιλεῖν (φιλέω, -ῶ ), από το οποίο προέρχονται οι λέξεις φίλος και φιλία, στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει «αγαπώ».
- Καθώς και για ποιο λόγο: αναφέρεται στα πράγματα που είναι άξια να αγαπηθούν (αρχ.: αἱ φιλήσεις), στο αντικείμενο της αγάπης (αρχ.: τὸ φιλητόν), αυτό που κινεί την αγάπη και γεννάει τη φιλία. Τρία είναι αυτά που είναι άξια να αγαπηθούν και να προκαλέσουν τη φιλία: το αγαθό, το ευχάριστο και το χρήσιμο. Τρία είναι και τα είδη της φιλίας: φιλία για τη χρησιμότητα (διὰ τὸ χρήσιμον), φιλία για την ευχαρίστηση (διὰ τὸ ἡδύ) και φιλία για την αρετή (διὰ τὸ ἀγαθόν).
- Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι αγαπώ κάποιον… εκείνος: πρόκειται για τον γενικό ορισμό της φιλίας: «ο Α και ο Β είναι φίλοι αν και μόνον αν (α) γνωρίζουν ο ένας τον άλλο, (β) νιώθουν αμοιβαία εύνοια προς όφελος του άλλου, (γ) νιώθουν αγάπη ο ένας για τον άλλο και (δ) και οι δύο αναγνωρίζουν τα (β) και (γ)». Ο ορισμός αυτός αναφέρεται κυρίως στη «φιλία για το αγαθό» (στη φιλία των αγαθών ανθρώπων), αποτελεί όμως τη βάση και για τα τρία είδη φιλίας.
- Φίλος είναι… θεωρούν ότι είναι φίλοι: για να είναι κάποιοι φίλοι, χρειάζεται και οι δύο να αναγνωρίζουν τη φιλία τους. Η εύνοια, η ευνοϊκή διάθεση, είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη φιλία, αλλά όχι επαρκής. Χρειάζεται δηλαδή κάποιος να είναι ευνοϊκά διατεθειμένος προς κάποιον άλλο, για να μπορέσει να γίνει φίλος του. Η εύνοια, όμως, από μόνη της δεν είναι αρκετή για να γίνει κανείς φίλος με κάποιον, αφού η φιλία δημιουργείται από την αγάπη που φέρνει η συναναστροφή και η αμοιβαιότητα.
- Με όλα αυτά… για χάρη εκείνου: η πιο αληθινή φιλία είναι αυτή των αγαθών ανθρώπων, η οποία δεν επιδιώκει το προσωπικό όφελος αλλά το όφελος του φίλου. Όμως, αυτές οι φιλίες είναι σπάνιες, όπως σπάνιοι είναι και οι πραγματικά αγαθοί άνθρωποι, και, όπως αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης, ένας άνθρωπος είναι πραγματικά τυχερός αν καταφέρει να έχει μία ή δύο τέτοιες φιλίες στη διάρκεια της ζωής του.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους
[Η φιλία είναι…] αρετή ή προϋποθέτει την αρετή, και επιπλέον είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή. Πραγματικά, κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους, κι ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά. Ακόμη και οι πλούσιοι άνθρωποι, όπως και αυτοί που έχουν αξιώματα και εξουσία, έχουν – όλος ο κόσμος το πιστεύει– ιδιαίτερα μεγάλη ανάγκη από φίλους. Αλήθεια, ποιο το όφελος όλης αυτής της καλής τους κατάστασης, αν δεν υπάρχει η δυνατότητα της ευεργεσίας, η οποία γίνεται κατά κύριο λόγο και στην πιο αξιέπαινη μορφή της προς τους φίλους; Και από την άλλη, πώς θα μπορούσε όλη αυτή η καλή κατάσταση να διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί δίχως τους φίλους; Γιατί όσο μεγαλύτερη είναι, τόσο επισφαλέστερη είναι. Αλλά και στη φτώχεια και στις άλλες δυστυχίες της ζωής οι άνθρωποι θεωρούν τους φίλους ως το μόνο καταφύγιο.
(Ἁριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1155a 1-12)
2 Το αντικείμενο της αγάπης
Ίσως όμως τα πράγματα θα γίνονταν σαφέστερα σε σχέση με το θέμα αυτό, αν πρώτα γνωρίζαμε ποιο είναι ακριβώς το αντικείμενο της αγάπης, αυτό που γεννάει τη φιλία. Γιατί δε φαίνεται να κινεί την αγάπη και να γεννάει τη φιλία το καθετί, παρά μόνο αυτό που είναι άξιο να αγαπηθεί και να προκαλέσει τη φιλία, και τέτοιο θεωρείται πως είναι το αγαθό, το ευχάριστο, και το χρήσιμο.
(Ἀριστοτέλης, Ἠθικἀ Νικομάχεια, Θ, 1155b 17-21)
3 Φιλία για τη χρησιμότητα και φιλία για την ευχαρίστηση
Αυτοί λοιπόν που αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για τη χρησιμότητα, δεν αγαπούν τον άλλον καθεαυτόν, αλλά για το αγαθό που μπορεί να πάρουν από αυτόν. Το ίδιο και στην περίπτωση που οι άνθρωποι αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για χάρη της ευχαρίστησης· πραγματικά, οι άνθρωποι αγαπούν τους χαριτολόγους όχι για τον χαρακτήρα τους, αλλά γιατί τους είναι ευχάριστοι […] Αυτές, λοιπόν, οι φιλίες είναι φιλίες για έναν λόγο συμπτωματικό, αφού το πρόσωπο που αγαπιέται δεν αγαπιέται επειδή είναι αυτό που είναι, αλλά επειδή εξασφαλίζει σ' αυτόν που το αγαπάει κάποιο αγαθό ή κάποια ευχαρίστηση. Ε, αυτού του είδους οι φιλίες διαλύονται εύκολα, αν τα δύο μέρη δεν παραμένουν αυτό που ήταν· πραγματικά, αν ο ένας δεν είναι πια ευχάριστος χρήσιμος στον άλλον, ο άλλος παύει να τον αγαπάει.
(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1156a 10-14 και Θ, 1156a 19-24)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ
- Να γράψετε σύνθετες λέξεις με α' ή β' συνθετικό τα ουσιαστικά φίλος και φιλία.
- Ποιος είναι ο ορισμός της φιλίας, κατά τον Αριστοτέλη; Με ποιες προϋποθέσεις μπορούν δύο άνθρωποι να πιστεύουν πως είναι φίλοι;
- Στο παράλληλο κείμενο (1), για ποιους λόγους θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι «η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή» και «κανείς δε θα ήθελε να ζει χωρίς φίλους»;
- Στα παράλληλα κείμενα (2) και (3), ο Αριστοτέλης αναφέρεται στα τρία είδη φιλίας που, κατά τη γνώμη του, δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους. Ποια είναι αυτά, πώς διαφέρουν μεταξύ τους και γιατί οι φιλίες που δημιουργούνται για την ευχαρίστηση και τη χρησιμότητα διαλύονται εύκολα;
ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:
Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις
Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.
ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ. |
|
