Στην ενότητα αυτή θα συζητήσουμε τη διάκριση που έκανε ο σοφιστής Αντιφών1 ανάμεση στη φύση και το νόμο, καθώς και τις αντιλήψεις των Σοφιστών για τη δικαιοσύνη. Τα θέματα αυτά σχετίζονται με προβληματισμούς της αρχαίας και της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας και τη νομιμοποίηση της κρατικής εξουσίας.
KEIMENO
H αντίθεση Νόμου και Φύσης
∆ικαιοσύνη είναι να μην παραβαίνεις τους νόμους και τα έθιμα της πόλης2, της οποίας είσαι πολίτης3. Ο άνθρωπος θα αποκόμιζε από τη δικαιοσύνη την πιο μεγάλη ωφέλεια4 για το άτομό του, αν μπροστά σε άλλους ανθρώπους τηρούσε τους νόμους ως κάτι σημαντικό, ενώ αντίθετα, άμα είναι μόνος του χωρίς άλλους μπροστά του, ακολουθούσε τις επιταγές της φύσης. Γιατί οι επιταγές του νόμου είναι αυθαίρετες, ενώ της φύσης είναι αναγκαίες κι οι επιταγές των νόμων είναι συμβατικές5 και όχι από τη φύση, ενώ οι επιταγές της φύσης6 είναι ακριβώς το αντίθετο […] Όποιος παραβαίνει τους νόμους και τα έθιμα7, αν δεν υποπέσει στην αντίληψη αυτών που τα έχουν αποδεχθεί, αποφεύγει και την ντροπή και την τιμωρία8 ενώ, αν δε μείνει απαρατήρητος, δεν τα αποφεύγει. Απεναντίας, άμα παραβιάζει τις εγγενείς απαιτήσεις της φύσης πέρα από ένα όριο, το κακό γι' αυτόν δε μετριάζεται διόλου, αν μείνει απαρατήρητος απ' όλους τους ανθρώπους, ούτε γίνεται μεγαλύτερο, αν υποπέσει στην αντίληψη όλων των ανθρώπων.
(Ἀντιφῶν, απόσπ. 44Α)
ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
- Ο σοφιστής Αντιφών ο Aθηναίος (5ος αι. π.X.) ήταν δάσκαλος του τυράννου Διονυσίου στις Συρακούσες και ένας από τους συνομιλητές του Σωκράτη. Κυριότερα έργα του είναι το Περὶ ἀληθείας και το Περὶ ὁμονοίας. Στο κείμενο της ενότητας αναφέρεται στην αντίθεση ανάμεσα στον νόμο και τη φύση, στη συμβατικότητα των κοινωνικών θεσμών και τη φυσική πραγματικότητα. Tο φύσει ήταν γι' αυτόν η πραγματικότητα και η αλήθεια, ενώ το νόμῳ ήταν απλή συνθήκη, την οποία μπορεί κανείς να αλλάζει σύμφωνα με το συμφέρον του.
- Δικαιοσύνη είναι… της πόλης: δίνεται ένας ορισμός της δικαιοσύνης που ήταν διαδεδομένος στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Η δικαιοσύνη ταυτίζεται με τα νόμιμα της καθεμιάς πόλης, δηλαδή με τους νόμους και τα έθιμά της.
- Πολίτης: η ιδιότητα του πολίτη προϋποθέτει την πόλη-κράτος και πολίτευμα που στηρίζεται στους νόμους. H πόλη είναι ανώτερη οργάνωση με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και λειτουργικότητα που αναδεικνύει πολίτες με πολιτική σκέψη και βούληση.
- Την πιο μεγάλη ωφέλεια: ο Αντιφών υιοθετεί την κοινή παραδοχή ότι με τις πράξεις του ο άνθρωπος επιδιώκει τη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια γι' αυτόν τον ίδιο και κάνει διάκριση ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο.
- Συμβατικές: διατυπώνεται η ιδέα ότι ο νόμος είναι καρπός μιας συμφωνίας, μιας σύμβασης. Επομένως, σύμφωνα με τον Αντιφώντα, η νομοθεσία έχει τεχνητό και αυθαίρετο χαρακτήρα. Τον 17ο και 18ο αι. διατυπώθηκε από τους φιλοσόφους Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, η οποία υποστηρίζει ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες στηρίζονται σε ένα είδος συμφωνίας για την ίδρυση της οργανωμένης πολιτικής κοινότητας (κράτος).
- Οι επιταγές της φύσης: εννοεί κυρίως τις βιολογικές λειτουργίες και δραστηριότητες, τις οποίες πολλές φορές περιορίζουν οι νόμοι, όπως επισημαίνει λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο: «Έχουν θεσπιστεί νόμοι για τα μάτια, τι πρέπει να βλέπουν και τι δεν πρέπει […] το ίδιο και για τα αυτιά, τι πρέπει να ακούνε και τι δεν πρέπει […] και για τη γλώσσα, τι πρέπει να λέει και τι δεν πρέπει […] και για τα πόδια, πού πρέπει να πηγαίνουν και πού δεν πρέπει […] και για το νου, τι πρέπει να επιθυμεί και τι δεν πρέπει».
- Τους νόμους και τα έθιμα: το γραπτό δίκαιο αφενός και, αφετέρου, οι άγραφοι νόμοι των ηθών και των κανόνων της ορθής συμπεριφοράς.
- Ντροπή και τιμωρία (αἰσχύνη και ζημία): αναφορά στην κοινωνική αποδοκιμασία και τη δικαστική τιμωρία από τη νομοθεσία, η οποία με τους νόμους τιμωρεί μια αξιόποινη πράξη.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 O μύθος του Πρωταγόρα για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας
Μ' αυτά λοιπόν τα εφόδια ζούσαν τον πρώτο καιρό οι άνθρωποι σκόρπιοι· πολιτείες δεν υπήρχαν. Το αποτέλεσμα ήταν να τους αφανίζουν τα θηρία [...] ένιωσαν έτσι την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να χτίζουν πολιτείες για να σωθούν. Κάθε φορά όμως που συγκεντρώνονταν αδικούσαν ο ένας τον άλλο, γιατί δεν κάτεχαν την πολιτική τέχνη, με αποτέλεσμα να σκορπίζονται πάλι και να αφανίζονται. Τότε ο ∆ίας, που ανησυχούσε μήπως το γένος μας χαθεί ολότελα από το πρόσωπο της γης, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να μονοιάσουν οι πολιτείες και να φιλιώσουν οι άνθρωποι.
(Πλάτων, Πρωταγόρας, 320 c κ.ε., 322 d-d)
2 O νόμος είναι συνθήκη
O νόμος καταντά απλώς σύμβαση και εγγύηση για τα δικαιώματα του ενός απέναντι στον άλλο.
(Λυκόφρων, απόσπ. 3)
3 Η κατάσταση της φύσης κατά τον Xομπς
Είναι λοιπόν φανερό ότι όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγμένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου. Και μάλιστα αυτός ο πόλεμος είναι πόλεμος των πάντων εναντίον πάντων. Διότι ο πόλεμος δε συνίσταται μόνο σε μάχες ή στην έμπρακτη σύγκρουση· αλλά καλύπτει όλο το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η βούληση για ένοπλη αναμέτρηση είναι επαρκώς γνωστή.
(Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν ή Ύλη, Mορφή και Eξουσία μιας Eκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Kοινότητας, τόμ. A', εισαγ. Aιμ. Mεταξόπουλος, μτφρ. Γρ. Πασχαλίδης και Aιμ. Mεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, Aθήνα 1989, σελ. 195-196)
4 Oι απαρχές των πολιτικών κοινωνιών κατά τον Λοκ
Επειδή οι άνθρωποι είναι, πως ελέχθη, εκ φύσεως ελεύθεροι, ίσοι και ανεξάρτητοι, κανένας δεν μπορεί να τεθεί έξω από αυτή την κατάσταση και να υπαχθεί στην πολιτική εξουσία κάποιου άλλου, χωρίς τη συγκατάθεσή του. Ο μόνος τρόπος, με τον οποίο οιοσδήποτε απεκδύεται της φυσικής του ελευθερίας και αναδέχεται τα δεσμά της πολιτικής κοινωνίας, είναι η σύναψη συμφωνίας με άλλους ανθρώπους για να συνενωθούν και να συμπήξουν μία κοινότητα, ούτως ώστε να κατορθώσουν να ζουν με άνεση, ασφάλεια και ειρήνη αναμεταξύ τους, έχοντας εξασφαλίσει την απόλαυση των ιδιοκτησιών τους και μεγαλύτερη ασφάλεια έναντι όσων δεν μετέχουν στην κοινότητά τους.
(Τζον Λοκ, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως,
Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, εισαγ.–μτφρ.–σχόλια Πασχ. M. Kιτρομηλίδης, εκδ. Γνώση, Aθήνα 1990, σελ. 157)
5 Tο κοινωνικό συμβόλαιο κατά τον Ρουσσώ
[...] Ό,τι χάνει ο άνθρωπος με το κοινωνικό συμβόλαιο, είναι η φυσική του ελευθερία και ένα απεριόριστο δικαίωμα σε όσα του αρέσουν και μπορεί να τα αποκτήσει· ό,τι κερδίζει είναι η ελευθερία του πολίτη και η ιδιοκτησία όσων κατέχει.
(Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Το κοινωνικό συμβόλαιο, επιμ.–σημ.–εισαγ.–επίμετρο Bασ. Γρηγοροπούλου, μτφρ. Bασ. Γρηγοροπούλου και Aλβ. Σταϊνχάουερ, εκδ. Πόλις, Aθήνα 2004, σελ. 67)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
- Γιατί η φύση και ο νόμος βρίσκονται σε αντίθεση, κατά τον Αντιφώντα;
- Ποιος είναι ο ρόλος των νόμων στην κοινωνία, την πολιτεία και την ατομική ζωή, σύμφωνα με τον Αντιφώντα; Συμφωνείτε με την άποψή του;
- Στο παράλληλο κείμενο (1) ο σοφιστής Πρωταγόρας διατυπώνει μια άποψη για τη δικαιοσύνη και τη σημασία της στη ζωή των ανθρώπων. Να τη συγκρίνετε με την άποψη του Αντιφώντα και να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στους δυο σοφιστές.
- Mε ποιον τρόπο οι άνθρωποι ξεπέρασαν το πρωτόγονο στάδιο ζωής και οδηγήθηκαν στην πολιτική οργάνωση; [Παράλληλο κείμενο (1)].
Σχετικότητα της γνώσης και αγνωστικισμός
Στην ενότητα αυτή θα εξετάσουμε τη φράση του Πρωταγόρα «για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος», με την οποία προβάλλεται η σχετικότητα της γνώσης και αμφισβητείται η ύπαρξη μιας αλήθειας κοινής για όλους τους ανθρώπους. Θα γνωρίσουμε τους όρους «μέτρο» και «κριτήριο» με τους οποίους μετριάζεται ο σχετικισμός τόσο σε φιλοσοφικά ζητήματα όσο και στην καθημερινή ζωή. Θα δούμε, επίσης, τις αντιλήψεις των σοφιστών Πρωταγόρα, Πρόδικου και Κριτία για τους θεούς, που σχετίζονται με τον προβληματισμό τους για την καταγωγή, τη λειτουργία και τον σκοπό της θρησκείας και του πολιτισμού.
KEIMENO
1 «Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος1»: Tα κριτήρια της γνώσης
Γιατί εγώ υποστηρίζω, βέβαια, ότι η αλήθεια είναι όπως την έχω γράψει, δηλαδή ότι καθένας μας είναι μέτρο και για όσα υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν κι ότι πραγματικά είναι αναρίθμητες οι διαφορές2 του ενός από τον άλλο ως προς αυτό, αφού άλλα πράγματα υπάρχουν και φαίνονται σύμφωνα με την άποψη του ενός και άλλα σύμφωνα με την άποψη του άλλου3…
(Πλάτων, Θεαίτητος, 166d)
2 Η συζήτηση για τους θεούς
Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα4 ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν.
(Πρωταγόρας, DK A3)
Τον ήλιο και το φεγγάρι και τα ποτάμια και τις πηγές και γενικά όλα όσα επενεργούν ευεργετικά στη ζωή οι παλαιοί τα εξέλαβαν, λόγω της ωφελιμότητάς τους5, για θεούς, ακριβώς όπως οι Αιγύπτιοι6 τον Νείλο.
(Πρόδικος, απόσπ. DK B35)
Οι παλαιοί νομοθέτες επινόησαν7 τον θεό σαν, κατά κάποιο τρόπο, επιτηρητή των σωστών πράξεων και σφαλμάτων του ανθρώπου, ώστε –από φόβο για τη θεϊκή τιμωρία– κανένας να μην αδικεί κρυφά8 τον διπλανό του.
(Κριτίας, απόσπ. DK 88 B25)
ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
- Μέτρο… άνθρωπος: το απόσπασμα αυτό είναι από τον διάλογο του Πλάτωνα Θεαίτητος και συνήθως ονομάζεται Απολογία ή Υπεράσπιση του Πρωταγόρα. O Πρωταγόρας, αρχηγέτης της σοφιστικής, με τη διδασκαλία του ότι «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» υπογραμμίζει τον σχετικό χαρακτήρα της γνώσης, δέχεται ότι ο κάθε άνθρωπος είναι το κριτήριο για όλα τα θέματα, τα συγκεκριμένα και τα αφηρημένα, και εισάγει στη φιλοσοφία τον σχετικισμό. Η διδασκαλία αυτή εκφράζει τη θέση ότι κάθε γνώμη λογίζεται εξίσου αληθινή με οποιαδήποτε άλλη.
 
- Αναρίθμητες διαφορές: ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι επειδή η γνώση και η εμπειρία ποικίλλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, γι' αυτόν τον λόγο υπάρχουν διαφορές στις αντιλήψεις και τις κρίσεις των ανθρώπων για την υλική πραγματικότητα. H γνώση είναι, συνεπώς, σχετική. Το ίδιο ισχύει για τα ήθη και τις συνήθειες σε διαφορετικούς πολιτισμούς και λαούς.
- Υπάρχουν και φαίνονται… άλλου: ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για την ποικιλία των γνωμών και συνηθειών που αφορά όχι μόνο στη γνώση αλλά και την αξιολόγηση των πραγμάτων. Θεωρούσε ότι για κάθε πράγμα είναι δυνατόν να δοθούν δυο διαφορετικές εξηγήσεις, ανάλογα με το πώς «φαίνεται» σε μένα ή σε σένα.
- Δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: στάση αγνωστικισμού. O Πρωταγόρας αναγνωρίζει πως ο άνθρωπος έχει περιορισμένες δυνατότητες και η ζωή του είναι σύντομη, γι' αυτό δεν μπορεί να έχει κανείς βέβαιη γνώση για τίποτε, κατά συνέπεια ούτε για τους θεούς. Tα ερωτήματα που έθετε φαίνονταν να υπονομεύουν τη δημόσια λατρεία των θεών.
- Λόγω της ωφελιμότητάς τους: οι φυσικές δυνάμεις, οι πλούσιοι φυσικοί πόροι και τα αγαθά από τη γεωργική δραστηριότητα αναγνωρίστηκαν στην αρχαιότητα από τους ανθρώπους ως θεοί. Με την παρατήρηση αυτή ο Πρόδικος, μαθητής του Πρωταγόρα, εξηγεί την πίστη στους θεούς με πράγματα υλικά, που συντηρούν και ωφελούν την ανθρώπινη ζωή, και θεωρεί πως η θρησκεία έχει ανθρώπινη προέλευση. Εξαιτίας αυτών των απόψεων κατηγορήθηκε για αθεΐα.
- Όπως οι Αιγύπτιοι: σύγκριση με τις συνήθειες άλλων τόπων και κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτόν οι Σοφιστές μπορούσαν να δείχνουν τη σχετικότητα των πίστεων, των ηθών αλλά και των νόμων.
- Επινόησαν: ο Κριτίας, θείος του Πλάτωνα, μαθητής του Σωκράτη και ένας από τους τριάκοντα τυράννους, αναζητά τις απαρχές της θρησκείας και την προέλευση της ιδέας του θεού και υποστηρίζει εδώ ότι οι θεοί είναι επινόηση των ανθρώπων, είναι δηλ. αποτέλεσμα μιας σύμβασης ή συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων.
- Να μην αδικεί κρυφά: εδώ υποστηρίζει πως οι άνθρωποι είναι δίκαιοι, επειδή φοβούνται την τιμωρία των θεών και όχι από κάποιο αίσθημα δικαίου. Οι νόμοι δεν μπορούν, χωρίς τη βοήθεια της θρησκείας, να αντιμετωπίσουν την κρυφή παρανομία και την αναρχία.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Σχετικότητα των κριτηρίων
Το απόσπασμα του σκεπτικού φιλοσόφου και ιατρού Σέξτου του Εμπειρικού (2ος-3ος αι. μ.Χ.) που παραθέτουμε ερμηνεύει με σαφήνεια τους όρους της φράσης του Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν:
Επίσης, κατά τον Πρωταγόρα, μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος, για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν· με τον όρο «μέτρο» εννοεί το κριτήριο, με τον όρο «χρήματα» τα πράγματα, ώστε τελικά να υποστηρίζει ότι το κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος: για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν. Κατά συνέπεια δέχεται μόνο ό,τι φαίνεται στον καθένα ατομικά, εισάγοντας έτσι τη σχετικότητα […]
(Σέξτος ὁ Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 216)
2 «όλα τα πράγματα στην κατάλληλη περίσταση είναι σωστά, στην ακατάλληλη αταίριαστα»
…Και είναι σωστό να κάνεις καλό στους φίλους, αταίριαστο όμως να κάνεις κάτι τέτοιο στους εχθρούς· κι άπρεπο να ξεφεύγεις από τους εχθρούς, καλό όμως να ξεφεύγεις από τους αντιπάλους σου αθλητές στο στάδιο […] Προχωρώ σε πράγματα που τα θεωρούν αταίριαστα πολιτείες ολόκληρες και λαοί: λ.χ. για τους Λακεδαιμονίους είναι σωστό να γυμνάζονται οι κοπέλες και να κυκλοφορούν ξεμπράτσωτες και χωρίς χιτώνα, ενώ για τους Ίωνες αυτό είναι ντροπή. Και το θεωρούν σωστό [στη Σπάρτη] να μη μαθαίνουν τα παιδιά μουσική και γράμματα, ενώ για τους Ίωνες είναι ντροπή να μην τα γνωρίζουν όλ' αυτά […]
(Ἀνώνυμος, ∆ισσοί λόγοι, «Περὶ καλοῦ καὶ αἰσχροῦ», 7-10, 18-20)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
- Nα εξηγήσετε με δικά σας λόγια τη φράση του Πρωταγόρα «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» (Mπορείτε να χρησιμοποιήσετε και τα παράλληλα κείμενα).
- Γιατί ο Πρωταγόρας θεωρήθηκε εισηγητής του σχετικισμού;
- Στους Δελφούς ήταν γραμμένο το απόφθεγμα μέτρον ἄριστον. Με ποιον τρόπο ο όρος μέτρον χρησιμοποιείται στη φράση αυτή και ποια σημασία έχει στη φράση του Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν;
- Με ποιο πνεύμα προσέγγισαν οι Σοφιστές τις καθημερινές συνήθειες και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πόλεων και των κοινωνιών στις οποίες δίδαξαν; Δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός της σοφιστικής κίνησης ως «αρχαίος Διαφωτισμός»;
ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ ΤΟΥ ΧΟΠΕΡ:
Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις
Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.
ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ |
|
|
