Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν οι άνθρωποι και θέλουν να τους έχουν φίλους τους και ποιους μισούν², καθώς και για ποιον λόγο³ –αφού όμως πρώτα δώσουμε τον ορισμό της φιλίας και της αγάπης. Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι αγαπώ κάποιον και θέλω να τον έχω φίλο μου θα πει θέλω γι' αυτόν καθετί που το θεωρώ καλό, όχι για να κερδίσω κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου· κάνω μάλιστα και ό,τι μπορώ για να αποκτήσει αυτά τα καλά εκείνος⁴. Φίλος είναι το πρόσωπο που αγαπά με τον ίδιο τρόπο που είπαμε και αγαπιέται με τον ίδιο τρόπο: όσοι πιστεύουν ότι η σχέση τους είναι αυτού του είδους, θεωρούν ότι είναι φίλοι⁵. Με όλα αυτά να τα έχουμε δεχτεί, καταλήγουμε πια –υποχρεωτικά– στο ότι φίλος είναι αυτός που χαίρεται με τα καλά και λυπάται με τα δυσάρεστα που συμβαίνουν στον φίλο του – και αυτό όχι για κανένα άλλο λόγο παρά μόνο για χάρη εκείνου⁶.

1. Στην αρχαιότητα, η λέξη «φιλία» δήλωνε κάθε αμοιβαία έλξη ανάμεσα σε δύο άτομα. Αναφέρεται, όχι μόνο σε όλες σχεδόν τις στενές προσωπικές σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους που δε συνδέονται με οικογενειακούς δεσμούς (όπως είναι η σημασία της λέξης σήμερα), αλλά και σε όλα τα είδη των οικογενειακών σχέσεων, όπως των γονιών προς τα παιδιά τους, των παιδιών προς τους γονείς, των συγγενών μεταξύ τους, καθώς και στις σχέσεις των ζευγαριών.
2. Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν… και ποιους μισούν: φίλος είναι οποιοσδήποτε είναι αγαπητός σε εμάς (πατέρας, μητέρα, παιδιά, αδέλφια, φίλοι, συνάδελφοι, συμπολίτες, συμπατριώτες). Το αρχαίο ρήμα φιλεῖν (φιλέω, -ῶ ), από το οποίο προέρχονται οι λέξεις φίλος και φιλία, στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει «αγαπώ».
3. Καθώς και για ποιο λόγο: αναφέρεται στα πράγματα που είναι άξια να αγαπηθούν (αρχ.: αἱ φιλήσεις), στο αντικείμενο της αγάπης (αρχ.: τὸ φιλητόν), αυτό που κινεί την αγάπη και γεννάει τη φιλία. Τρία είναι αυτά που είναι άξια να αγαπηθούν και να προκαλέσουν τη φιλία: το αγαθό, το ευχάριστο και το χρήσιμο. Τρία είναι και τα είδη της φιλίας: φιλία για τη χρησιμότητα (διὰ τὸ χρήσιμον), φιλία για την ευχαρίστηση (διὰ τὸ ἡδύ) και φιλία για την αρετή (διὰ τὸ ἀγαθόν).
4. Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι αγαπώ κάποιον… εκείνος: πρόκειται για τον γενικό ορισμό της φιλίας: «ο Α και ο Β είναι φίλοι αν και μόνον αν (α) γνωρίζουν ο ένας τον άλλο, (β) νιώθουν αμοιβαία εύνοια προς όφελος του άλλου, (γ) νιώθουν αγάπη ο ένας για τον άλλο και (δ) και οι δύο αναγνωρίζουν τα (β) και (γ)». Ο ορισμός αυτός αναφέρεται κυρίως στη «φιλία για το αγαθό» (στη φιλία των αγαθών ανθρώπων), αποτελεί όμως τη βάση και για τα τρία είδη φιλίας.
5. Φίλος είναι… θεωρούν ότι είναι φίλοι: για να είναι κάποιοι φίλοι, χρειάζεται και οι δύο να αναγνωρίζουν τη φιλία τους. Η εύνοια, η ευνοϊκή διάθεση, είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη φιλία, αλλά όχι επαρκής. Χρειάζεται δηλαδή κάποιος να είναι ευνοϊκά διατεθειμένος προς κάποιον άλλο, για να μπορέσει να γίνει φίλος του. Η εύνοια, όμως, από μόνη της δεν είναι αρκετή για να γίνει κανείς φίλος με κάποιον, αφού η φιλία δημιουργείται από την αγάπη που φέρνει η συναναστροφή και η αμοιβαιότητα.
6. Με όλα αυτά… για χάρη εκείνου: η πιο αληθινή φιλία είναι αυτή των αγαθών ανθρώπων, η οποία δεν επιδιώκει το προσωπικό όφελος αλλά το όφελος του φίλου. Όμως, αυτές οι φιλίες είναι σπάνιες, όπως σπάνιοι είναι και οι πραγματικά αγαθοί άνθρωποι, και, όπως αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης, ένας άνθρωπος είναι πραγματικά τυχερός αν καταφέρει να έχει μία ή δύο τέτοιες φιλίες στη διάρκεια της ζωής του.
   

   ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

   1 Κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους

   [Η φιλία είναι…] αρετή ή προϋποθέτει την αρετή, και επιπλέον είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή. Πραγματικά, κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους, κι ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά. Ακόμη και οι πλούσιοι άνθρωποι, όπως και αυτοί που έχουν αξιώματα και εξουσία, έχουν – όλος ο κόσμος το πιστεύει– ιδιαίτερα μεγάλη ανάγκη από φίλους. Αλήθεια, ποιο το όφελος όλης αυτής της καλής τους κατάστασης, αν δεν υπάρχει η δυνατότητα της ευεργεσίας, η οποία γίνεται κατά κύριο λόγο και στην πιο αξιέπαινη μορφή της προς τους φίλους; Και από την άλλη, πώς θα μπορούσε όλη αυτή η καλή κατάσταση να διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί δίχως τους φίλους; Γιατί όσο μεγαλύτερη είναι, τόσο επισφαλέστερη είναι. Αλλά και στη φτώχεια και στις άλλες δυστυχίες της ζωής οι άνθρωποι θεωρούν τους φίλους ως το μόνο καταφύγιο.

   (Ἁριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1155a 1-12)

   2 Το αντικείμενο της αγάπης

   Ίσως όμως τα πράγματα θα γίνονταν σαφέστερα σε σχέση με το θέμα αυτό, αν πρώτα γνωρίζαμε ποιο είναι ακριβώς το αντικείμενο της αγάπης, αυτό που γεννάει τη φιλία. Γιατί δε φαίνεται να κινεί την αγάπη και να γεννάει τη φιλία το καθετί, παρά μόνο αυτό που είναι άξιο να αγαπηθεί και να προκαλέσει τη φιλία, και τέτοιο θεωρείται πως είναι το αγαθό, το ευχάριστο, και το χρήσιμο.

   (Ἀριστοτέλης, Ἠθικἀ Νικομάχεια, Θ, 1155b 17-21)

   3 Φιλία για τη χρησιμότητα και φιλία για την ευχαρίστηση

   Αυτοί λοιπόν που αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για τη χρησιμότητα, δεν αγαπούν τον άλλον καθεαυτόν, αλλά για το αγαθό που μπορεί να πάρουν από αυτόν. Το ίδιο και στην περίπτωση που οι άνθρωποι αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για χάρη της ευχαρίστησης· πραγματικά, οι άνθρωποι αγαπούν τους χαριτολόγους όχι για τον χαρακτήρα τους, αλλά γιατί τους είναι ευχάριστοι […] Αυτές, λοιπόν, οι φιλίες είναι φιλίες για έναν λόγο συμπτωματικό, αφού το πρόσωπο που αγαπιέται δεν αγαπιέται επειδή είναι αυτό που είναι, αλλά επειδή εξασφαλίζει σ' αυτόν που το αγαπάει κάποιο αγαθό ή κάποια ευχαρίστηση. Ε, αυτού του είδους οι φιλίες διαλύονται εύκολα, αν τα δύο μέρη δεν παραμένουν αυτό που ήταν· πραγματικά, αν ο ένας δεν είναι πια ευχάριστος χρήσιμος στον άλλον, ο άλλος παύει να τον αγαπάει.

   (Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1156a 10-14 και Θ, 1156a 19-24)

   EΡΩΤΗΣΕΙΣ

   1. Ποιος είναι ο ορισμός της φιλίας, κατά τον Αριστοτέλη; Με ποιες προϋποθέσεις μπορούν δύο άνθρωποι να πιστεύουν πως είναι φίλοι;
   2. Στο παράλληλο κείμενο (1), για ποιους λόγους θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι «η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή» και «κανείς δε θα ήθελε να ζει χωρίς φίλους»;
   3. Στα παράλληλα κείμενα (2) και (3), ο Αριστοτέλης αναφέρεται στα τρία είδη φιλίας που, κατά τη γνώμη του, δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους. Ποια είναι αυτά, πώς διαφέρουν μεταξύ τους και γιατί οι φιλίες που δημιουργούνται για την ευχαρίστηση και τη χρησιμότητα διαλύονται εύκολα;Η αρχαία ελληνική λαϊκή αντίληψη για τη φιλία είναι δυνατόν να συνοψιστεί στη ρήση του ποιητή Σιμωνίδη που έλεγε «να ωφελείς τους φίλους σου και να βλάπτεις τους εχθρούς σου». Να συγκρίνετε την άποψη αυτή με τη χριστιανική εντολή «αγαπάτε αλλήλους»

   Η πόλη είναι η πιο σημαντική κοινωνία που περιέχει όλες τις άλλες¹

   Επειδή βλέπουμε² ότι κάθε πόλη³ αποτελεί μια μορφή κοινωνίας⁴ και ότι κάθε κοινωνία έχει συσταθεί αποσκοπώντας σε κάποιο αγαθό (διότι όλοι οι άνθρωποι ό,τι κάνουν το κάνουν για να κατακτήσουν αυτό που τους φαίνεται αγαθό), είναι φανερό ότι όλες οι κοινωνίες αποσκοπούν βεβαίως σε κάποιο αγαθό⁵, η κοινωνία όμως που είναι η πιο σημαντική απ' όλες και που εμπεριέχει όλες τις άλλες⁶ είναι αυτό που κατεξοχήν επιδιώκει το αγαθό, και μάλιστα το πιο σημαντικό. Και αυτή είναι η καλούμενη πόλη και πολιτική κοινωνία […] Η πόλη δεν είναι λοιπόν τίποτε άλλο παρά η τέλεια κοινωνία που αποτελείται από περισσότερες κώμες και διαθέτει, μπορούμε να πούμε, τη μέγιστη δυνατή αυτάρκεια⁷· συγκροτήθηκε βεβαίως για την εξασφάλιση των αναγκαίων για τη ζωή προϋποθέσεων, όμως υπάρχει χάριν της ευδαιμονίας. Γι' αυτό κάθε πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα⁸, εφόσον αυτό ισχύει και για τις πρώτες μορφές κοινωνίας⁹. Διότι αυτή συνιστά γι' αυτές το σκοπό τους και η φύση είναι σκοπός¹⁰. ∆ιότι ό,τι είναι το κάθε πράγμα, αφού ολοκληρωθεί η ανάπτυξή του, αυτό λέμε ότι είναι η φύση του, πως π.χ. του ανθρώπου, του ίππου, της οικίας¹¹.

   (Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1252a 1-7 και Α, 1252b 27-34)

   ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

   1. Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη αποτελούν ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Στο Α' βιβλίο των Πολιτικών ο Αριστοτέλης παρουσιάζει την άποψή του ότι η πόλη αποτελεί την υψηλότερη μορφή κοινωνίας και, ειδικότερα, εκθέτει την άποψή του για την οικία. Αναφέρει, επίσης, πώς δημιουργήθηκε η πόλη και γιατί αυτή αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα και, ακόμη, ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση κοινωνικό και πολιτικό ζώο.
   2. Επειδή βλέπουμε… σημαντικό: πρόκειται για την εναρκτική πρόταση των Πολιτικών, όπου παρουσιάζεται η κεντρική ιδέα όλης της πραγματείας, σύμφωνα με την οποία η πόλη αποτελεί την υπέρτατη μορφή κοινωνίας, η οποία εμπεριέχει όλες τις άλλες και είναι αυτή που, κατεξοχήν, επιδιώκει το αγαθό, και μάλιστα το πιο σημαντικό.
   3. Πόλη: η οργανωμένη πολιτική κοινωνία. Ο όρος πόλις είναι εδώ νοηματικά ισοδύναμος με το κράτος. Η παραδοσιακή πόλη-κράτος της αρχαιότητας, πριν από την εκστρατεία του Μ. Αλέξανδρου, είχε μικρή έκταση.
   4. Κοινωνία: ο όρος κοινωνία χρησιμοποιείται με διαφορετικές σημασίες. Εδώ σημαίνει την κοινότητα, την πολιτική κοινωνία. Αναφέρεται στην κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων, του οίκου και της κώμης, που αποτελούν φυσικές κοινότητες.
   5. Σε κάποιο αγαθό: το αγαθό είναι η ευδαιμονία της πόλης αλλά και του κάθε πολίτη χωριστά.
   6. Η κοινωνία… εμπεριέχει όλες τις άλλες: εννοεί την πόλη, που είναι η τελειότερη συμβιωτική κοινότητα και εμπερικλείει όλες τις άλλες συμβιώσεις. Παρέχει το θεσμικό πλαίσιο και ένα πλέγμα σχέσεων και προϋποθέσεων, για να πραγματώσει ο άνθρωπος τις ηθικές και πνευματικές του δυνάμεις. Αποτελεί την προέκταση μικρότερων και ατελέστερων μορφών κοινωνικής συμβίωσης, όπως οι οικογένειες ή άλλες βασικές σχέσεις (λ.χ. άντρα –γυναίκα).
   7. Η πόλη… αυτάρκεια: η πόλη είναι μια τέλεια κοινωνία η οποία διαθέτει επάρκεια υλικών, σωματικών και ψυχικών αγαθών, που είναι απαραίτητα για την ευδαιμονία. Πλήρης αυτάρκεια εξασφαλίζεται μόνο μέσα στην κοινωνία της πόλης.
   8. Κάθε πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα: ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει εδώ πως το κράτος οφείλει τη δημιουργία του στην ανθρώπινη φύση.
   9. Για τις πρώτες μορφές κοινωνίας: ο Αριστοτέλης εννοεί εδώ την οικία και την κώμη (το χωριό, την κωμόπολη). Η πόλη δημιουργήθηκε σταδιακά μέσα από την εξέλιξη αυτών.
   10. Διότι αυτή συνιστά… σκοπός: εδώ είναι φανερός ο τελεολογικός χαρακτήρας της αριστοτελικής πολιτικής φιλοσοφίας, δηλ. η αναζήτηση τελικού ή τελικών αιτίων ή σκοπών για την εξήγηση των πραγμάτων (των φαινομένων, των πράξεων, των όντων), όπως ακριβώς είδαμε στην εναρκτική πρόταση των Ηθικών Νικομαχείων στην ενότητα 1η του κεφαλαίου. Ενώ όμως η ηθική αποβλέπει στο αγαθό του ατόμου, η πολιτική στοχεύει στο κοινό αγαθό, στο αγαθό της πόλης.
   11. Διότι… της οικίας: η ερμηνεία των όντων πρέπει να αναζητείται στην τελική μορφή που αυτά λαμβάνουν και όχι στην αρχή της ανάπτυξής τους, αφού η φύση τους προκύπτει από τον προορισμό και όχι από την προέλευσή τους.

   ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

   Η συγκρότηση της πόλης

   Η κοινωνία λοιπόν που συγκροτήθηκε κατά έναν φυσικό τρόπο για να καλύπτει τις καθημερινές βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου είναι η οικογένεια. Τα μέλη αυτής της οικογένειας ο Χαρώνδας τα ονομάζει ομόσιτα, ενώ ο Επιμενίδης ο Κρητικός ομοτράπεζα. Η μορφή κοινωνίας που πρώτη συγκροτήθηκε από τη συνένωση περισσότερων οικογενειών για να καλύψει υπερκαθημερινές ανάγκες του ανθρώπου είναι η κώμη. Ο φυσικός χαρακτήρας της κώμης φαίνεται να έγκειται κατεξοχήν στο γεγονός ότι αποτελεί προέκταση της οικογένειας. Και γι' αυτό ορισμένοι ονομάζουν τα μέλη της κώμης ομογάλακτα, παιδιά και παιδιά των παιδιών.

   (Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1252b 9-18)

   Η πόλη υπάρχει όταν υπάρχει επικοινωνία

   Γίνεται σαφές, λοιπόν, ότι η πόλη δεν προϋποθέτει απλώς συγκατοίκηση στον ίδιο τόπο και δεν έγινε με σκοπό μόνο να μην αδικούνται οι άνθρωποι μεταξύ τους και να εξυπηρετούνται με αμοιβαίες παροχές. Όλα αυτά είναι απαραίτητα για τη σύσταση της πόλης, αλλά και πάλι η ύπαρξη όλων αυτών δε συνεπάγεται ακόμη την ύπαρξη πόλης. Αντίθετα πόλη είναι οι σχέσεις συνύπαρξης των οικογενειών και των γενών με σκοπό το ευ ζην, προκειμένου να επιτευχθεί τέλεια και αυτάρκης ζωή. Αυτό όμως δεν είναι εφικτό, αν οι πολίτες δεν κατοικούν στον ίδιο τόπο και δε συνάπτουν γάμους μεταξύ τους. Έτσι καθιερώθηκαν συγγένειες εξ αγχιστείας στις πόλεις, ενώσεις γενών σε φατρίες, κοινές γιορτές με θυσίες και κοινές διασκεδάσεις. Κάτι τέτοιο όμως είναι έργο φιλίας, γιατί φιλία είναι η συμβίωση ως ελεύθερη επιλογή.

   (Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1280b 29-34)

   3 Είναι η φιλία που ενώνει τις πόλεις

   Φαίνεται επίσης ότι η φιλία συνέχει και τις πόλεις, και οι νομοθέτες νοιάζονται πιο πολύ γι' αυτήν παρά για τη δικαιοσύνη (πολύ φυσικό, αφού η ομόνοια φαίνεται πως είναι κάτι παρόμοιο με τη φιλία): αυτήν επιθυμούν κατά κύριο λόγο, και κοιτάζουν κατά κύριο λόγο να διώξουν από την πόλη τη διχόνοια, που τι άλλο είναι παρά μίσος και έχθρα; Αν οι άνθρωποι είναι φίλοι μεταξύ τους, δεν την έχουν ανάγκη τη δικαιοσύνη, ενώ αν είναι δίκαιοι, χρειάζονται επιπλέον και τη φιλία, και η πιο γνήσια μορφή δικαιοσύνης θεωρείται πως έχει όλα τα χαρακτηριστικά της φιλίας.

   (Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1155a 22-31)

   Η ομόνοια είναι πολιτική φιλία

   Ομόνοια σε μια πόλη υπάρχει όταν οι πολίτες της αποφασίζουν όλοι μαζί τα αξιώματα να μοιράζονται με διαδικασίες εκλογής ή να συνάψουν συμμαχία με τους Λακεδαιμόνιους ή ο κυβερνήτης τους να είναι ο Πιττακός σε διάστημα χρόνου κατά το οποίο θα το ήθελε και ο ίδιος. Όταν όμως ο καθένας από τους δύο θέλει (όπως στις «Φοίνισσες») την εξουσία για τον εαυτό του, τότε υπάρχει εμφύλια αναταραχή: ομόνοια δεν είναι να έχουν και ο ένας και ο άλλος το ίδιο πράγμα στο νου τους, ό,τι και αν είναι αυτό, αλλά και ο ένας και ο άλλος να έχουν στο νου τους το ίδιο πράγμα για το ίδιο πρόσωπο, όταν λ.χ. και ο λαός και οι ευγενείς θέλουν την εξουσία να την έχουν οι «άριστοι»· γιατί έτσι όλοι έχουν αυτό που θέλουν. Η ομόνοια λοιπόν φαίνεται να είναι πολιτική φιλία, και αυτό ακριβώς λένε όλοι ότι είναι· σχετίζεται, πράγματι, με το δημόσιο συμφέρον και με όλα αυτά που ρυθμίζουν και διαμορφώνουν τη ζωή μας.

   (Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια Ι, 1167a 28-1167b 2)

   ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

   1. Τι εννοεί ο Αριστοτέλης με τον όρο «κοινωνία»; Διαφέρει ο όρος αυτός από τον τρόπο που τον χρησιμοποιούμε εμείς σήμερα;
   2. Ποιος είναι ο σκοπός της κοινωνίας; Ταυτίζεται ή όχι με τον σκοπό του ατόμου; Πώς συνδέεται η τελεολογική αντίληψη του Αριστοτέλη με τη θεωρία του για την πόλη;
   3. Τι εννοεί ο Αριστοτέλης όταν αναφέρει στο κείμενο ότι η πόλη «συγκροτήθηκε βεβαίως για την εξασφάλιση των αναγκαίων για τη ζωή προϋποθέσεων, όμως υπάρχει χάριν της ευδαιμονίας»; Σχολιάστε σε μια παράγραφο.
   4. Στο κείμενο και στα παράλληλα κείμενα (1) και (2), ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η οικία (η οικογένεια) αποτελεί τη θεμελιώδη μορφή της πολιτικής κοινωνίας, αφού η πόλη δημιουργείται, όταν οι οικίες συνενώνονται. Συμφωνείτε με την άποψη αυτή; Θεωρείτε ότι η άποψη αυτή μπορεί να συμβιβαστεί με τον ατομικισμό που επικρατεί στην εποχή μας;ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

      Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

      ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.