ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 8

Nα βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

******************************************************

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

 

******************************************************

Aταραξία: Tο «τέλος» της «σκεπτικής αγωγής»

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τον Σκεπτικισμό στην τελευταία φάση του, μέσα από το έργο του ιατρού και φιλόσοφου Σέξτου του Εμπειρικού1 ο οποίος θεωρούσε ότι η φιλοσοφία έχει «αγωγικό» και «θεραπευτικό» χαρακτήρα. Xρησιμοποιούσε την έκφραση «σκεπτική αγωγή» (κατεύθυνση) για να αναφερθεί στη σκεπτική θεωρία και σχολή. Θα δούμε ότι στόχος του σκεπτικού φιλοσόφου είναι να προσφέρει στον άνθρωπο ελευθερία στην πράξη, να του προκαλέσει την αβεβαιότητα για δεδομένες αλήθειες, και την «εποχή», την άρνηση δηλαδή εκφοράς κρίσης για το αγαθό και το κακό. Η αταραξία, η απάθεια και η εσωτερική γαλήνη, στάσεις που ελευθερώνουν τον άνθρωπο από ακούσιες και άλογες συγκινήσεις, προβάλλονται επίσης από τους Σκεπτικούς ως οδοί που οδηγούν στην ευδαιμονία.

KEIMENO

Πώς μπορώ να είμαι ευτυχισμένος;

Διότι αυτός που έχει τη γνώμη ότι κάτι είναι εκ φύσεως καλό ή κακό βρίσκεται σε διαρκή ταραχή2: όταν του λείπουν αυτά που θεωρεί πως είναι καλά, πιστεύει ότι τον καταδιώκουν τα εκ φύσεως κακά, και κυνηγάει, όπως νομίζει, αυτά που είναι αγαθά· όταν πάλι αποκτήσει αυτά που θεωρεί αγαθά, πέφτει σε ακόμη μεγαλύτερη ταραχή, από την παράλογη και πέρα από κάθε μέτρο έπαρσή του, και, από φόβο μήπως αλλάξουν τα πράγματα, κάνει τα πάντα για να μην χάσει αυτά που θεωρεί αγαθά3. Απεναντίας, αυτός που δεν ορίζει με βεβαιότητα ποια είναι εκ φύσεως καλά ή κακά ούτε αποφεύγει ούτε επιδιώκει κάτι με ζήλο, μένει γι' αυτό ατάραχος4 […] Έτσι λοιπόν, και οι Σκεπτικοί5 είχαν την ελπίδα ότι θα ανακτήσουν την αταραξία, κρίνοντας οριστικά την αναντιστοιχία μεταξύ των αντικειμένων της αίσθησης και των αντικειμένων της σκέψης, καθώς όμως δεν κατάφεραν να το επιτύχουν, κατέληξαν στην εποχή6· με τη σειρά της η αταραξία ακολούθησε ως σύμπτωμα την εποχή, όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα7.

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 27 και Ι, 29)

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 27 και Ι, 29)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Ο Σέξτος Εμπειρικός ήταν γιατρός και έζησε τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ. Τα ιατρικά του έργα έχουν χαθεί, σώζονται όμως σε τρία βιβλία οι Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, όπου περιέχονται μια γενική έκθεση του Σκεπτικισμού και ανασκευές αντιλήψεων άλλων φιλοσοφιών. Οι ανασκευές αυτές υπάρχουν και στα έργα αυτού Πρὸς δογματικούς, Πρὸς ἠθικούς, Πρὸς μαθηματικούς. Ιδρυτής του σκεπτικισμού είναι ο Πύρρων ο Ηλείος, σύγχρονος του Αριστοτέλη. Αυτός δίδασκε πως η αληθινή φύση των πραγμάτων δε φανερώνεται σε μας και αμφισβητούσε τη δυνατότητα ορθής γνώσης, συνεπώς και ορθής πράξης. Yποστήριζε ότι για όλα τα θέματα υπάρχουν λόγοι αντίθετοι και ισοδύναμοι («ισοσθένεια»).
  2. Eκ φύσεως καλό ή κακό… ταραχή: εδώ ο Σέξτος υποστηρίζει πως η ανθρώπινη ταραχή οφείλεται στη λανθασμένη γνώμη ότι υπάρχει εκ φύσεως το «αγαθόν» και το «κακόν», ενώ αυτό είναι θέμα συμβάσεων και συνηθειών (νόμῳ). Οι Σκεπτικοί θεωρούσαν γενικά πως η ανθρώπινη επιθυμία οδηγεί στον φαύλο κύκλο της διαρκούς ταραχής.
  3. Αγαθά: ο άνθρωπος επιδιώκει αυτά που πιστεύει ότι είναι αγαθά εξαιτίας της έλλειψής τους. Η έλλειψη «αγαθών» οδηγεί στην επιθυμία απόκτησής τους, ενώ η μη δυνατότητα πραγματοποίησης φέρνει ταραχή. H απόκτηση «αγαθών» προκαλεί την ίδια και μεγαλύτερη ταραχή εξαιτίας του φόβου της απώλειάς τους.
    Απόψεις του Δημόκριτου για τη σχέση ανάμεσα στην ευδαιμονία και την απόκτηση υλικών αγαθών
  4. Aταραξία: το αίτημα της αταραξίας είναι η αρχή και το τέλος (σκοπός) της σκεπτικής φιλοσοφίας. Η επίτευξη της αταραξίας επιτυγχάνεται σε θέματα γνώσης και ηθικής με την «εποχή». H αταραξία είναι «σκοπός βίου» και συνδέεται με την ευδαιμονία.
  5. Σκεπτικοί: διακρίνονται στην αρχαιότητα σε Πυρρώνειους, που ακολουθούν τη διδασκαλία του Πύρρωνα, και σε Ακαδημεικούς, οι οποίοι ονομάζονται έτσι επειδή ανήκαν στην Ακαδήμεια του Πλάτωνα. Με τον Αρκεσίλαο (316-242/1 π.X.) και τον Καρνεάδη (214-129 π.X.), η πλατωνική Ακαδημία εισήλθε σε μια μακρά περίοδο σκεπτικισμού ασκώντας κριτική στους Στωικούς και στον δογματισμό τους. Οι Πυρρώνειοι δεν αρνούνται κατηγορηματικά ότι η γνώση είναι δυνατή, ενώ οι Ακαδημεικοί αρνούνται με έμφαση πως η γνώση είναι εφικτή. Περί το 200 μ.Χ. ο Σέξτος συστηματοποίησε τον Ακαδημεικό σκεπτικισμό.
  6. Εποχή: η «εποχή» ορίζεται από τους Σκεπτικούς ως διακοπή ή αναστολή της κρίσης. Χαρακτηρίζεται από τη μη συναίνεση ή συγκατάθεση σε δογματικές θέσεις που σχετίζονται με το πρόβλημα της δυνατότητας της γνώσης.
  7. Όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα: στους Σκεπτικούς η ευδαιμονία ταυτίζεται με την αταραξία, που εμφανίζεται ταυτόχρονα με την «εποχή», δηλ. την αναστολή κρίσης. Εδώ η σχέση της εποχής με την αταραξία δίνεται με την εικόνα σώματος και σκιάς.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 H στάση του σκεπτικού φιλοσόφου

Γι' αυτό λοιπόν λέμε ότι, ως προς τα ζητήματα γνώμης, ο τελικός σκοπός του Σκεπτικού είναι η αταραξία, ενώ ως προς όσα επιβάλλει η ανάγκη, ο μετριασμός των παθών. Ορισμένοι μάλιστα από τους διαπρεπείς Σκεπτικούς πρόσθεσαν σ' αυτά και την εφαρμογή της εποχής στα ζητήματα έρευνας.

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 30)

2 Η σχετικότητα του αγαθού

Δεν υπάρχει εκ φύσεως καλό ή κακό· αν κάτι είναι φύσει καλό ή κακό, οφείλει να είναι τέτοιο για όλους, ακριβώς όπως το χιόνι είναι κρύο για όλους. Όμως δεν υπάρχει τίποτα που να είναι για όλους καλό ή κακό· συνεπώς δεν υπάρχει φύσει καλό ή κακό. Διότι θα πρέπει να πούμε: είτε όλα όσα θεωρεί κάποιος καλά είναι όντως καλά είτε όχι καλά. Και δεν μπορούμε όλα να τα πούμε καλά, γιατί το ίδιο πράγμα, όπως η ηδονή για τον Επίκουρο, θεωρείται καλή, ενώ για τον Αντισθένη θεωρείται κακό· γιατί θα προκύψει ότι το ίδιο πράγμα είναι ταυτόχρονα καλό και κακό.

(Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων...συναγωγή, 9, 101)

3 Το αγαθό δεν ορίζεται

Οι Ακαδημεικοί και οι Πυρρώνειοι σκεπτικοί, οι οποίοι δε δέχονται ότι μπορεί να υπάρξει επιστημονική απόδειξη πάνω στα θέματα που ερευνούμε, λένε πως κάθε συγκατάθεση είναι οπωσδήποτε απερίσκεπτη και ενδέχεται να είναι και λαθεμένη· και επίσης ότι είναι αδύνατο να αληθεύουν όλες οι απόψεις που διατυπώνουν οι διάφοροι φιλόσοφοι για το καλό και το κακό, καθ' ότι αντικρουόμενες μεταξύ τους, και ότι μπορεί να είναι όλες εσφαλμένες, κι έτσι το αγαθό να μην ταυτίζεται ούτε με την ηδονή ούτε με την αταραξία ούτε με την αρετή ούτε με την ενάρετη δράση ούτε με οτιδήποτε άλλο έχουν πει οι φιλόσοφοι.

(Γαληνός, Περὶ ψυχῆς παθῶν καὶ ἁμαρτημάτων, 60-61)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

  1. Ποιο πλεονέκτημα έχει όποιος τηρεί τη διανοητική στάση της «εποχής», σύμφωνα με το κείμενο και το παράλληλο κείμενο (1); Mπορεί να ισχύει αυτή η στάση στην καθημερινή ζωή;
  2. Mε ποιο τρόπο προβάλλεται η σχετικότητα του καλού και κακού στο παράλληλο κείμενο (2); Eίναι η διάκριση του καλού και του κακού «φύσει» ή «θέσει», δηλαδή θέμα σύμβασης;
  3. Στο παράλληλο κείμενο (3) γίνεται λόγος για τη σχετικότητα της αντίληψης. Μπορείτε να θυμηθείτε άλλους φιλοσόφους της αρχαιότητας που έχουν μιλήσει για το ίδιο πρόβλημα και να αναφερθείτε στις απόψεις τους; (Βλ. κεφάλαιο 2: Σοφιστές και Σοφιστική κίνηση).

******************************************************

KEIMENO

Το κακό, η φυγή της ψυχής και η «ομοίωση με τον θεό»1

Εφόσον τα κακά2 βρίσκονται εδώ και «τριγυρίζουν αναγκαστικά σε τούτον εδώ τον τόπο», και η ψυχή3 θέλει να αποφύγει τα κακά, πρέπει να φύγουμε από εδώ. – Σε τι συνίσταται λοιπόν αυτή η φυγή; – «Στο να γίνουμε όμοιοι με τον θεό», λέει ο Πλάτων. Και τούτο επιτυγχάνεται «αν με τη φρόνηση γίνουμε δίκαιοι και ευσεβείς» και γενικά ενάρετοι4. – Αν λοιπόν γινόμαστε όμοιοί του μέσω της αρετής, δε θα γινόμαστε όμοιοι με κάτι που διαθέτει αρετή5; Και ποιος θεός θα είναι αυτός; Δε θα είναι αυτός που περισσότερο φαίνεται να έχει αυτά τα χαρίσματα, δηλαδή η Ψυχή του κόσμου6 και αυτός που κυβερνά μέσα της, ο οποίος διαθέτει φρόνηση θαυμαστή7; Άλλωστε, είναι εύλογο, εφόσον βρισκόμαστε εδώ, μ' αυτόν να γινόμαστε όμοιοι8.

(Πλωτῖνος, Ἐννεάδες, Ι, 2, [19], 1-10)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. H ομοίωση με τον θεό: ο Πλωτίνος αρχίζει την πραγμάτευση των αρετών στο έργο του Εννεάδες με μια παραδοχή της άποψης του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία, για να αποφύγει ο άνθρωπος το κακό, πρέπει να εξομοιωθεί με τον Θεό. H ὁμοίωσις θεῷ είναι το τέλος ή ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής και επιτυγχάνεται μέσω των αρετών.
    Η ομοίωση με το θεό
  2. Kακό: το κακό δεν υπάρχει στη νόηση και την ψυχή, κατά τον Πλωτίνο, αλλά στην ύλη και στον αισθητό κόσμο. Αποτελεί έλλειψη του Αγαθού, η οποία προκαλείται από το σκότος.
  3. Ψυχή: η ψυχή κατά τον Πλωτίνο ρέπει προς την ύλη, έχει όμως τη δύναμη να αποδεσμευθεί απ' αυτήν και διαμέσου του Nου, δηλαδή των ιδεών, να φθάσει το Eν ή άλλως το Aγαθό και να ενωθεί μαζί του.
  4. Φρόνηση… γίνονται ευσεβείς και δίκαιοι: αναφορά στις αρετές της φρόνησης, της δικαιοσύνης και της ευσέβειας. Η τελευταία δεν υπάρχει ανάμεσα στις αρετές που αναφέρει ο Πλάτων.
  5. Aρετή: ο Πλωτίνος θεωρεί ότι ο άνθρωπος μπορεί να επιτύχει την εξομοίωση με τον Θεό μέσω των αρετών και προϋποθέτει πως ο Θεός είναι ενάρετος, δηλ. η ὁμοίωσις προϋποθέτει την ὁμοιότητα. H αναγωγή της ψυχής προς τον νοητό κόσμο (ιδέες, Nους), η απαλλαγή της από τα αισθητά φαινόμενα, η θέαση των νοητών και η εξομοίωση με τον Θεό προϋποθέτουν όμως μια εσωτερική απελευθέρωση από την επίγεια ζωή μέσω της κάθαρσης.
  6. Ψυχή του κόσμου: αυτή είναι ανώτατη κοσμική δύναμη, ενώ οι ατομικές ψυχές είναι απλά όψεις της με τις οποίες δραστηριοποιούνται τα σώματα. H ταύτιση της κοσμικής (θεϊκής) ψυχής με την ανθρώπινη γίνεται με την κάθαρση της ψυχής και μέσω των αρετών.
    Η αληθινή ψυχαγωγία: από τα αισθητά στα νοητά [πηγή: Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα]
  7. Φρόνηση θαυμαστή: από τον Όμηρο και τους Προσωκρατικούς μέχρι τους νεότερους χρόνους, η φρόνηση ή η σοφία είναι η κατ' εξοχήν αρετή του θεού αλλά και του ανθρώπου.
  8. Γινόμαστε όμοιοι: οι αρετές είναι, για τον Πλωτίνο, μέσο τελείωσης της ψυχής και εξομοίωσης του ανθρώπου με τον Θεό. Ο άνθρωπος είναι στη φιλοσοφία του Πλωτίνου ένα πλάσμα ελεύθερο να πραγματοποιήσει τον πραγματικό του εαυτό, να ενωθεί με το Εν ή Αγαθό και να εξομοιωθεί με τον Θεό. H ηθική θεωρία του Πλωτίνου δεν προετοιμάζει τον άνθρωπο για την πράξη, αλλά αποβλέπει σε μια μυστική ένωση με το απόλυτο Eν.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Aς φύγουμε για την αγαπημένη μας πατρίδα

Ποιος είναι λοιπόν ο δρόμος της φυγής και πώς θα τον ακολουθήσουμε; Θα ξανοιχτούμε όπως –καθώς, αλληγορικά μου φαίνεται, λέει ο ποιητής– ο Οδυσσέας από τη μάγισσα Κίρκη ή την Καλυψώ, ο οποίος δεν αρκέστηκε να παραμείνει εκεί, παρόλο που είχε ηδονές των ματιών και βρισκόταν ανάμεσα σε πολύ αισθητή ομορφιά. H πατρίδα μας, απ' όπου ήρθαμε, κι ο πατέρας μας είναι Eκεί […] «Κλείνοντας τα μάτια» άλλαξε την όρασή σου και ξύπνα μιαν άλλη, που ενώ την έχουν όλοι, λόγοι τη χρησιμοποιούν.

(Πλωτῖνος, Ἑννεάδες, I.6. [1] 8. 17-27)

2 Ωραία ψυχή και εσωτερική όραση

Kατά τον Πλωτίνο, την ομορφιά της ψυχής και του νοητού κόσμου τη γνωρίζουμε, όταν καταλάβουμε ότι η ομορφιά στην τέχνη βασίζεται στη μορφή. Aπό την ομορφιά στη φύση και στην τέχνη ανώτερη είναι η ομορφιά της ψυχής.

Πώς θα δεις τώρα τι ομορφιά έχει μια καλή ψυχή;
Αποσύρσου στον εαυτό σου και κοίτα· και αν δεις τον εαυτό σου να μην είναι ακόμη ωραίος, όπως ο δημιουργός του αγάλματος που πρέπει να γίνει ωραίο αφαιρεί, λαξεύει, λειαίνει και καθαρίζει μέχρις ότου φανεί πάνω στο άγαλμα ένα ωραίο πρόσωπο, έτσι κι εσύ αφαίρεσε τα περιττά και ίσιωσε τα στραβά, και όσα είναι σκοτεινά κάνε τα να γίνουν λαμπρά καθαρίζοντάς τα, και μην πάψεις να σμιλεύεις το άγαλμά σου, ως ότου λάμψει πάνω του η θεόμορφη λαμπρότητα της αρετής…

(Πλωτῖνος, Ἐννεάδες, I.6 [1]. 9.1 κ.ε.)

3 Η φύση του Αγαθού

[Αγαθό είναι] εκείνο από το οποίο εξαρτώνται τα πάντα και στο οποίο όλα τα όντα αποβλέπουν, έχοντάς το ως αρχή και έχοντάς το ανάγκη· ενώ αυτό δεν έχει ανάγκη τίποτα, είναι αύταρκες, χωρίς τίποτα που να χρειάζεται, μέτρο και όριο των πάντων, παρέχοντας από τον εαυτό του νου και ουσία και ψυχή και ζωή και νοητική ενέργεια. Και μέχρις εκεί όλα είναι ωραία· το ίδιο είναι πάνω από την ομορφιά και βασιλεύει στον χώρο του νοητού, επέκεινα από τα ανώτερα όντα.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

  1. Ποιες αρετές διαθέτει ο Θεός, σύμφωνα με τον Πλωτίνο;
  2. Πώς ορίζει το Aγαθό ο Πλωτίνος στο παράλληλο κείμενο (3);
  3. Σε τι διαφέρει η ομορφιά της ψυχής από την ομορφιά της φύσης και της τέχνης; [Παράλληλα κείμενα (1) και (2)].

Leave a Reply