ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β΄ΛΥΚΕΙΟΥ, ΚΕΦ. 6ο – Περιληπτική απόδοσή του για επαναληπτικό τεστ

 

Ενότητα 1η: ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΗΘΙΚΗΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ

• Τι υποστηρίζει ο Ωφελιμισμός και ποιοι οι Ιδρυτές του;

Σύμφωνα με τον ωφελιμισμό, ιδρυτές του οποίου θεωρούνται ο Τζέρεμυ Μπένθαμ και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (19ος αιώνας), σκοπός των πράξεών μας πρέπει να είναι η μεγαλύτερη κατά το δυνατόν ωφέλεια για τον μεγαλύτερο κατά το δυνατόν αριθμό ατόμων. Και λέγοντας “ωφέλεια” οι περισσότεροι από αυτούς τους φιλοσόφους έχουν στο μυαλό τους την ευτυχία ή έστω την ικανοποίηση αυτών που θα καρπωθούν τα αποτελέσματα των πράξεών μας. Εδώ πρέπει να προσέξουμε ότι η σημασία της λέξης “ωφελιμισμός” είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη που έχει αποκτήσει η λέξη στην καθημερινή μας ζωή, όπου η σημασία της φαίνεται να περιορίζεται στην εγωιστική επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος του καθενός και όχι της ωφέλειας του μεγαλύτερου κατά το δυνατόν αριθμού ανθρώπων.

• Τι είναι η κατηγορική προσταγή ποιος τη διατύπωσε και γιατί ονομάζεται έτσι;

Σύμφωνα με την κατηγορική προσταγή, πρέπει το υποκείμενο της πράξης να θέλει ο γνώμονας (κανόνας) της πράξης του να ισχύει ως καθολικός νόμος. Ο ηθικός νόμος πρέπει να μπορεί να ισχύει σε κάθε περίπτωση και να μη συνδέεται με συγκεκριμένους στόχους του ενός ή του άλλου υποκειμένου. Την διατύπωσε ο Καντ  και την αποκαλεί κατηγορική προσταγή, επειδή έχει κατηγορικό -δηλαδή απόλυτο και όχι υποθετικό- χαρακτήρα.

Σύμφωνα με  δεύτερη διατύπωση της κατηγορικής προσταγής ο Καντ προσδιορίζει καλύτερα το αίτημα του ισότιμου σεβασμού όλων των ανθρώπων. Πρέπει, αναφέρει,  κάθε υποκείμενο να πράττει έτσι, ώστε να μεταχειρίζεται πάντοτε όλους τους άλλους ανθρώπους -όπως και τον εαυτό του ως σκοπούς και όχι μόνο ως μέσα των πράξεών του.

• Τι είναι αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και ποιος την ενσαρκώνει;

Η έννοια της αρετής κατέχει κεντρική θέση σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση που ανάγεται στην αρχαιοελληνική σκέψη. Κατά τον Αριστοτέλη, η ηθική αρετή, η οποία αξιοποιεί φυσικές μας προδιαθέσεις και καλλιεργείται με την κατάλληλη εκπαίδευση, μας επιτρέπει σε κάθε περίπτωση να πετύχουμε τη σωστή μεσότητα, τον μέσο όρο ανάμεσα σε υπερβολές και ελλείψεις.

Την ενσαρκώνει εκείνος που έχει αναπτύξει επιπλέον την απαραίτητη διανοητική αρετή της φρόνησης, την ικανότητα να αναγνωρίζει το καλό για τον ίδιο και τους συνανθρώπους του και να σταθμίζει το πώς θα πράξει ελέγχοντας τα συναισθήματά του. Για παράδειγμα, όταν κάποιος διαθέτει θάρρος, αποφεύγει και τη δειλία -την υστέρηση απέναντι σ’ αυτό που απαιτείται- αλλά και τη ριψοκινδύνευση, δηλαδή την υπερβολή της παράτολμης στάσης απέναντι στον κίνδυνο· όταν κάποιος είναι γενναιόδωρος, δεν είναι ούτε τσιγκούνης ούτε σπάταλος· εφόσον διακρίνεται από σωφροσύνη στις απολαύσεις, δεν είναι ούτε αναίσθητος, όσον αφορά την επιδίωξη των ηδονών, αλλά ούτε και ακόλαστος· εάν χαρακτηρίζεται από επαρκή αυτοεκτίμηση, δεν αυτοπροβάλλεται, για να ξεχωρίσει από τους άλλους, αλλά και δεν υποτιμά τον εαυτό του κ.ο.κ.

• Τι είναι η ευδαιμονία κατά τον Αριστοτέλη; Ποια η σχέση της αρετής με την ευδαιμονία;

Για τον Αριστοτέλη οι αρετές αποτελούν συστατικά ενός βίου που επιτυγχάνει την ευδαιμονία. Και λέγοντας “ευδαιμονία” ο συγγραφέας των «Ηθικών Νικομαχείων» εννοούσε την πλήρη άνθηση της ανθρώπινης προσωπικότητας, την ολόπλευρη ενεργοποίηση των κυριότερων ανθρώπινων δυνατοτήτων – όχι απλώς αυτό που σήμερα αποκαλούμε ευτυχία, δηλαδή κάποια, λιγότερο ή περισσότερο, παροδική και υποκειμενική ψυχική κατάσταση ευφορίας.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΑΠΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΝΣΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΗΘΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ

1. Δυσκολία εύρεσης κοινού κριτηρίου ηθικότητας, διότι οι ηθικές κρίσεις έχουν σχετική εγκυρότητα, δηλαδή ποικίλλουν ριζικά ανάλογα με την εποχή, τον πολιτισμό ή την κοινωνία στην οποία εντάσσεται κανείς.
2. Οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους εγωιστικάόντα και γι’ αυτό δεν μπορούν να συμπεριφερθούν ηθικά σωστά.
3. Οι άνθρωποι δεν είναιπραγματικά ελεύθεροι και κατά συνέπεια ηθικά υπεύθυνοι για τις αποφάσεις και τις πράξεις τους.
4. Γιατί να είναι κανείς ηθικός, εάν γνωρίζει ότι μπορεί να αποφύγει τις κυρώσεις;

1^{ο υποκεφάλαιο}  Οι ηθικές κρίσεις ως εκδηλώσεις υποκειμενικών συναισθημάτων

Η ηθική καταντά καθαρά υποκειμενική υπόθεση (βλ. εικόνα σελ. 151).

Υπερασπιζόμαστε τις ηθικές μας πεποιθήσεις με επιχειρήματα, αλλά και η συναισθηματική βάση της ηθικής σκέψης και πράξης δεν είναι τελικά τόσο υποκειμενική όσο φαίνεται.

Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι προικισμένοι από μια στοιχειώδη ευαισθησία και (κατά τον Χιουμ) διαπνέονται από ένα συναίσθημα συμπάθειας για τους συνανθρώπους τους (βλ. κείμ. 2, σελ. 156).

 2^{ο υποκεφάλαιο}  Ύπαρξη κοινών ηθικών κριτηρίων

Διαφοροποίηση πολλών βασικών ηθικών πεποιθήσεων ανάλογα με την εποχή ή την κοινωνία στην οποία ανήκει  κανείς. Παραδείγματα.

Ηθικός σχετικισμός;

Οι ηθικές αντιλήψεις δεν αποκλίνουν τόσο ριζικά όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Παντού γίνονται σεβαστά ορισμένα αιτήματα εντιμότητας ή δίκαιης οργάνωσης της κοινωνίας –παρά τις επιμέρους διαφορές.

Η σύγκλιση των βασικών ηθικών πεποιθήσεων έχει αρχίσει να πραγματώνεται στον αιώνα της παγκοσμιοποίησης.

Ο ηθικός συσχετισμός δεν μπορεί να οδηγεί στη διατύπωση μιας οποιασδήποτε δεοντολογικής αρχής με αξιώσεις καθολικής ισχύος, διότι έτσι αυτοαναιρείται.

Ενότητα 2^η, υποκεφάλαιο 3, 4 (σελ. 153-155)

3^{ο υποκεφάλαιο}  Εγωιστικά τα κίνητρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς;

Το βαθύτερο κίνητρο κάθε πράξης μας είναι η προσωπική μας ικανοποίηση (ακόμη κι όταν λ.χ. βοηθάμε έναν συνάνθρωπό μας).

Αντίλογος: αυτό που μας ωθεί σε μια αλτρουιστική πράξη μπορεί να είναι όντως η επίτευξη μιας κατάστασης που ωφελεί τους άλλους και όχι η ικανοποίηση την οποία προκαλεί σ’ εμάς.

Το εγωιστικό στοιχείο δεν αποκλείει τη δυνατότητα ηθικής πράξης. Υπάρχει η δυνατότητα αλτρουιστικής συμπεριφοράς, που μας κάνει να εγκαταλείπουμε το στενά εννοούμενο συμφέρον μας για το καλό των άλλων (βλ. κείμ. 6, σελ. 157).

Η ηθική δεν απαιτεί κατ’ αρχήν εξαίρετες πράξεις αυτοθυσίας, αλλά σεβασμό στα βασικά δικαιώματα των άλλων και ακριβοδίκαιη, ισότιμη μεταχείριση.

4^{ο υποκεφάλαιο} Ελευθερία και ηθική υπευθυνότητα για τις πράξεις μας

Η ελευθερία έχει ιδιαίτερη σημασία για τους ηθικούς φιλοσόφους (βλ. κείμ. 7, σελ. 157).

Για τον Καντ οι ηθικές αρχές μας πηγάζουν αποκλειστικά από την αυτόνομη λειτουργία του ορθού λόγου και μας επιτρέπουν να ελέγχουμε τις τυφλές εσωτερικές παρορμήσεις μας.

Προϋπόθεση για να αναλάβουμε την ευθύνη των πράξεών μας είναι να ενεργούμε ελεύθερα.

Μήπως δεν είμαστε ποτέ αληθινά ελεύθεροι (άρα και υπεύθυνοι), διότι σε βαθύτερο επίπεδο οι ενέργειές μας καθορίζονται από δυνάμεις που δεν μπορούμε να ελέγξουμε; (βλ. εικόνα σελ. 155).

Αρχή του ντετερμινισμού (αιτιοκρατίας)  (βλ. και γλωσσάρι). «Όλα τα συμβάντα στον κόσμο μας καθορίζονται αυστηρά από προηγούμενα συμβάντα, σύμφωνα με κάποιους (φυσικούς, βιολογικούς, ψυχολογικούς, ιστορικούς ή άλλους) αιτιακούς νόμους».

Αντίθετη θέση, ο ιντετερμινισμός, η πλήρης δηλαδή απουσία αιτιακού καθορισμού της βούλησης.

Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι ισχύει ο ντετερμινισμός σε κάποιες ηπιότερες μορφές του, δεν αναιρείται η δυνατότητα που έχουμε να κρίνουμε την ηθική ποιότητα των αποφάσεων και των πράξεών μας (καταλογισμός ευθύνης).

Ενότητα 3^η (σελ. 159-160)

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ

Η ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΖΩΗΣ

1^{ο υποκεφάλαιο}  Γιατί να είναι κανείς ηθικός;

Αν κάποιος καταφέρει να ωφεληθεί σημαντικά εξαπατώντας, αδικώντας ή βλάπτοντας τους άλλους χωρίς να γίνει αντιληπτός και επομένως χωρίς να υποστεί οποιαδήποτε συνέπεια, γιατί να μην το κάνει;

Απαντήσεις:

• Πολιτεία του Πλάτωνα– μετά θάνατον τιμωρία
• καλύτερη ψυχική υγεία, αρμονία μέσω της συμμόρφωσης προς τις εντολές του ορθού λόγου

–          κατά τον Αριστοτέλη η καλλιέργεια των αρετών συντελεί στην πραγμάτωση της ευδαιμονίας.

–          ο Καντ θεωρεί ανορθολογική την ηθικά εσφαλμένη συμπεριφορά.

 Αντίλογος:

Η ψυχική υγεία επιτυγχάνεται με την ελεύθερη ικανοποίηση της θέλησής μας για δύναμη. Η ηθική είναι ένας υποκριτικός θεσμός κατασκευασμένος από την πλειονότητα των αδύναμων ατόμων, που προσπαθούν να εμποδίσουν τη φυσική κυριαρχία των ισχυρών (Νίτσε).

Τελική απάντηση στο ερώτημα που θέτει ο τίτλος:

• Θεμελιώδης ρόλος των ηθικών αρχώνγια τη διατήρηση της συνοχής των ανθρώπινων κοινωνιών.
• Και σε ατομικό επίπεδο έχουμε έμφυτη την τάση να αναγνωρίζουμε την ανάγκη σεβασμού των συνανθρώπων μας.
• Θετικά συναισθήματα συμπόνιας, συμπάθειας και αγάπης προς τους άλλους.

2^{ο υποκεφάλαιο} Τα χαρακτηριστικά της ηθικής στάσης ζωής

α) Πρακτικός χαρακτήρας των ηθικών κρίσεων

β) Καθολίκευση των ηθικών κρίσεων

γ) Ενδιαφέρον για τα δικαιώματα και τα συμφέροντα των άλλων ανθρώπων και εξέταση των επιπτώσεων της συμπεριφοράς μας στη ζωή τους (βλ. κείμ. 2, 3, σελ. 161).

Απαραίτητες αξίες της ηθικής συμπεριφοράς η κοινή ευημερία του συνόλου, η αμεροληψία και η ισότιμη μεταχείριση, καθώς και ο σεβασμός στα στοιχειώδη ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες (βλ. κείμ. 4, σελ. 162).

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ

Πεδίο της εφαρμοσμένης ηθικής (βλ. εικόνα σελ. 163)

• ηθική του περιβάλλοντος
• ηθική των επιχειρήσεων
• ιατρική ηθική – βιοηθική

Συγκεκριμένα προβλήματα: ευθανασία, εκτρώσεις, θανατική ποινή, κλωνοποίηση. Αυτά εξετάζονται επίσης από νομική και πολιτική σκοπιά.

Αναλυτική εξέταση του προβλήματος της ευθανασίας.

–          Διάκριση μεταξύ εκούσιας και ακούσιας ευθανασίας

–          Διάκριση μεταξύ ενεργητικής και παθητικής ευθανασίας

(Χαρακτηριστικό πρόβλημα της εφαρμοσμένης ηθικής = η ευθανασία, δηλαδή η θανάτωση ενός βαρέως πάσχοντος για λόγους ευσπλαχνίας. Αν, για παράδειγμα, κάποιος υποφέρει πολύ λόγω σοβαρής ασθένειας ή ατυχήματος και δεν προβλέπεται να ζήσει μια ανεκτή ζωή, προκύπτει το δίλημμα αν είναι ή δεν είναι ηθικά αποδεκτό να σταματήσουμε το μηχανικό σύστημα που τον διατηρεί στη ζωή ή εάν πρέπει ή δεν πρέπει να του χορηγήσουμε κάποιο θανατηφόρο φάρμακο. Εδώ είναι απαραίτητο να κάνουμε τη διάκριση μεταξύ εκούσιας και ακούσιας ευθανασίας. Στην περίπτωση της εκούσιας ευθανασίας ο ασθενής ζητάει ο ίδιος από τον γιατρό να δώσει τέλος στη ζωή του, για να τον απαλλάξει από τους πόνους, ενώ στην περίπτωση της ακούσιας ή, καλύτερα, μη εκούσιας ευθανασίας ο ασθενής βρίσκεται σε κώμα από το οποίο δεν μπορεί να συνέλθει και επομένως δεν μπορεί να αποφασίσει. Διαφορετική είναι η διάκριση μεταξύ ενεργητικής ευθανασίας, κατά την οποία ο γιατρός δίνει στον ασθενή κάποια ουσία που επιφέρει τον θάνατο, και παθητικής ευθανασίας, κατά την οποία ο γιατρός σταματά τη θεραπεία του ασθενούς, τη διατροφή του ή απλώς αποσυνδέει κάποιο μηχάνημα που τον κρατά στη ζωή).

Η στάση του ατόμου απέναντι στο πρόβλημα αυτό συναρτάται με τη γενικότερη ηθική θεωρία που αυτό υιοθετεί (χριστιανισμός, θεωρία του Καντ, ωφελιμισμός)