Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες

Γλώσσα (γλωσσικές ποικιλίες)

Ορισμός

Γλώσσα είναι ένας κώδικας επικοινωνίας αποτελούμενος από ένα σύνολο λέξεων – φράσεων, αρχών και κανόνων, ο οποίος χρησιμοποιείται από τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας για τη γραπτή και προφορική επικοινωνία.

Θετικά Αποτελέσματα (Σημασία - Αξία - Προσφορά)

1. Συμβάλλει στην πνευματική συγκρότηση και ολοκλήρωση του ανθρώπου:
   • Είναι η ίδια μια αξία, αλλά αποτελεί παράλληλα και φορέα αξιών, απόψεων και ιδεών. Μέσω αυτής διευρύνεται το γνωστικό πεδίο του ανθρώπου και αναπτύσσεται η κριτική ικανότητά του.
   • Καθίσταται το βασικότερο μέσο διαπαιδαγώγησης και μετακένωσης της γνώσης.
   • Η μελέτη του γλωσσικού φαινομένου και η διαπλάτυνση του γλωσσικού αισθητηρίου διευρύνει τους γνωστικούς ορίζοντες του ανθρώπου. Ο κόσμος γύρω του είναι τόσος και τέτοιος, όσο μπορεί να τον εκφράσει γλωσσικά. Τα όρια της γλώσσας μου ορίζουν τα όρια του κόσμου μου (Βιτγκενστάιν).
   • Η ορθή γνώση της γλώσσας και ο ακριβής χειρισμός της βοηθά στην κατανόηση και στην έκφραση των λεπτών σημασιολογικών αποχρώσεων μιας έννοιας.
   • Οι επιστήμονες συγκρίνουν, παρατηρούν, θεωρούν και εκφράζουν τα συμπεράσματά τους μέσω του γλωσσικού οργάνου.
2. Διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο στην πολιτική ζωή:
   • Στις δημοκρατικές κοινωνίες, όπου υπάρχει πλουραλισμός κομμάτων και πολυφωνία απόψεων, η διαφοροποίηση και η συναίνεση επιτυγχάνεται με τη γλώσσα. Οι άνθρωποι ανταλλάσσουν πολιτικές απόψεις, επιχειρηματολογούν, συμφωνούν ή διαφωνούν.
   • Με την ορθή χρήση της γλώσσας ενισχύεται η σαφήνεια του λόγου και η δύναμη της πειθούς.
   • Η βαθιά γνώση των λειτουργιών της αποκαλύπτει τις δημαγωγικές τακτικές και τη λαϊκίστικη ρητορεία.
3. Συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση του ατόμου:
   • Η ποιότητα της ένταξης και της λειτουργίας του ατόμου μέσα στην κοινωνία εξαρτάται από την ανταλλαγή πληροφοριών, τη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων και την έκφραση απόψεων και συναισθημάτων.
   • Με το διάλογο, τα μέλη μιας κοινωνίας προσεγγίζουν το ένα το άλλο, συνεργάζονται, συνεννοούνται και επιλύουν τις τυχόν διαφορές τους.
4. Αποτελεί μέσο έκφρασης συναισθημάτων και εξασφαλίζει την ψυχική υγεία:
   • Ο άνθρωπος αισθάνεται την ανάγκη να εξωτερικεύει τον ενδόμυχο κόσμο του, τα συναισθήματά του. Η χαρά, η λύπη, η αγάπη, το μίσος και οι καημοί του βρίσκουν διέξοδο διά μέσου της γλώσσας.
   • Ως μέσο έκφρασης των συναισθημάτων, η γλώσσα ευαισθητοποιεί και συμβάλλει στην ψυχική προσέγγιση και τη βαθύτερη επικοινωνία των ανθρώπων.
   • Με το διάλογο καταπολεμάται η εσωστρέφεια, η ανασφάλεια και η μοναξιά του ατόμου. Μάλιστα, σε συναισθηματικά φορτισμένες καταστάσεις ο λόγος λειτουργεί καταπραϋντικά και επωφελώς.
5. Η γλώσσα συνιστά τη βάση της πολιτιστικής και εθνικής ταυτότητας ενός λαού:
   • Η πολιτιστική κληρονομιά, οι παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά μέσω του γραπτού και, κυρίως, του προφορικού λόγου.
   • Η λαϊκή έκφραση βρίσκει πρόσφορο έδαφος στο πεδίο της γλώσσας. Οι χαρές, οι λύπες και οι καημοί ενός λαού αποτυπώνονται στα δημοτικά τραγούδια, στη δημοτική ποίηση, στους θρύλους, στα παραμύθια, στα λαϊκά γνωμικά και στις παροιμίες.
   • Βοηθά ένα λαό να συνειδητοποιήσει την ιδιοπροσωπία του και ενισχύει με αυτόν τον τρόπο την εθνική συνοχή.
6. Αποτελεί μέσο έκφρασης της καλλιτεχνίας (ποίηση, λογοτεχνία, θέατρο, τραγούδι) και έτσι συμβάλλει στην ποιοτική αναβάθμιση της ανθρώπινης ζωής.
7. Με τη γλωσσομάθεια συνάπτονται διεθνείς σχέσεις:
   • Διευκολύνεται η επικοινωνία των λαών.
   • Υλοποιείται κάθε μορφή συνεργασίας.

Γλώσσα και ηλικία

–  Τα παιδιά: Προτιμούν τον αφηγηματικό και δραματικό λόγο. Οι έφη¬βοι με το λόγο τους θέλουν να καταδείξουν την επαναστατικότητα και τη διαφορετικότητα τους.

–  Οι μεγαλύτεροι: Ανάλογα με τα ενδιαφέροντα τους προτιμούν λόγο επιστημονικό, πολιτικό, φιλοσοφικό ή λόγο που ξεκουράζει από την καθημερινή βιοπάλη.

Γλώσσα και μόρφωση

Ανάλογη με την εκπαίδευση, την επιστημονική κατάρτιση και τη γενικότερη μόρφωση του καθενός είναι και η γλώσσα του . Η σαφήνεια, το βάθος της σκέψης και η άνεση στη διατύπωση χα¬ρακτηρίζουν τα καλλιεργημένα άτομα.

Γλώσσα και κοινωνική ομάδα

Η κοινωνική θέση επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ιδεολογία, την επαγγελματική και οικονομική κατάσταση του ατόμου και κατ” επέκταση τη δυνατότητα για μόρφωση, που αποτελούν παράγοντες της γλωσσικής διαμόρφωσης. Η κοινωνική κινητικότητα συ¬νεπάγεται και ανάλογη γλωσσική προσαρμογή.

Γλώσσα και φύλο:

–   Οι άνδρες χρησιμοποιούν λόγο περισσότερο λογικό, ανάλογο του κοινωνικού ρόλου που συνεχίζουν να έχουν και στις μέρες μας. Η κοινωνική, όμως, ελευθερία τους επιτρέπει και μεγαλύτερες γλωσσι¬κές αποκλίσεις.

–   Οι γυναίκες διακρίνονται από λόγο περισσότερο συναισθηματικό και ευαίσθητο, που εκφράζει τον εσωτερικό τους κόσμο. Επίσης, χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερο βαθμό, εκφράσεις με κοινωνικό κύρος, λόγω της πίεσης που δέχονται να είναι κοινωνικά «σωστότερες».

–   Κοινωνικό επίπεδο και υφολογικό επίπεδο.

Γλώσσα και περίσταση: Η γλωσσά ποικίλει σε σχέση με τον πομπό, το δέκτη, το σκοπό, το θέμα, τον τόπο, το χρόνο, τον τρόπο, τις εκάστοτε ανάγκες και περι¬στάσεις.

Κρίση της γλώσσας (λεξιπενία)

1. Το οικογενειακό περιβάλλον καθίσταται για ένα παιδί το πρώτο και καθοριστικότερο στάδιο κατάκτησης της γλώσσας. Σήμερα, όμως, η οικογένεια δεν προωθεί τη γλωσσική αγωγή:
   • Οι γρήγοροι ρυθμοί της καθημερινότητας και η πολύωρη εργασία των γονέων διασπούν τη συνοχή της οικογένειας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την απομόνωση του παιδιού και τη δραματική μείωση των γλωσσικών ερεθισμάτων στο πρώιμο αυτό στάδιο της ζωής του.
   • Αρκετές οικογένειες παρουσιάζουν υψηλό δείκτη αναλφαβητισμού με συνέπεια τη μη ορθή χρήση της γλώσσας.
2. Η γενικότερη κρίση και αναποτελεσματικότητα της παιδείας:
   • Η εκπαιδευτική πολιτική παρουσιάζει έναν εξειδικευτικό και εξετασιοκεντρικό χαρακτήρα:
     • Δε διενεργείται μια ευρύτερη πνευματική καλλιέργεια, όπου η ανάπτυξη της κρίσης και της σκέψης οξύνουν το γλωσσικό αισθητήριο.
     • Η απομνημονευτική μάθηση με κοντόφθαλμο στόχο την επιτυχία στις εξετάσεις αμβλύνει την κατανόηση του εννοιολογικού περιεχομένου των λέξεων.
   • Οι φιλόλογοι δεν είναι επαρκώς ενημερωμένοι και εξασκημένοι σχετικά με τη γλωσσική διδασκαλία.
   • Ενίοτε, η διδασκαλία της γλώσσας είναι κακώς οργανωμένη.

1. Η κυριαρχία των μέσων μαζικής ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε.) στη ζωή του ανθρώπου:
   • Η έλξη του θεάματος και η προσπάθεια πρόκλησης εντυπωσιασμού οδηγεί στην υποχώρηση του λόγου έναντι του ήχου και της εικόνας.
   • Αρκετοί δημοσιογράφοι στην τηλεόραση, το ραδιόφωνο και τον τύπο δε μιλούν / γράφουν ορθά τη γλώσσα. Ασυνταξίες, γραμματικά ολισθήματα, φτωχό λεξιλόγιο, περιττολογίες, ακυριολεξίες και εμμονή στη χρήση ξένων γλωσσικών στοιχείων υποβαθμίζουν τη γλώσσα και αλλοιώνουν το γλωσσικό αισθητήριο των τηλεθεατών, ακροατών και αναγνωστών.
   • Η εντυπωσιοθηρική τακτική των διαφημίσεων καταφεύγει στο συνθηματικό, γλωσσικά ανορθόδοξο και φτωχό, λόγο και στη χρήση πολλών ξένων λέξεων.
   • Η προσήλωση στα μέσα ενημέρωσης περιορίζει την ανθρώπινη επικοινωνία και την ανάγνωση βιβλίων.
2. Η σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία επιδιώκοντας εναγωνίως τον υλικό ευδαιμονισμό στερείται ελεύθερου χρόνου και διάθεσης για την ικανοποίηση της επικοινωνιακής ανάγκης και τη γνήσια ψυχαγωγία, όπως είναι η ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων.
3. Η κρίση της σημερινής απρόσωπης κοινωνίας, όπου αναπτύσσεται η εσωστρέφεια, η απομόνωση και ο ατομισμός, προκαλεί γλωσσική υποβάθμιση, καθώς η επικοινωνία καταντά επιδερμική, συμβατική, χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο.
4. Η πολιτική σκηνή με την άκρατη κομματικοποίηση προωθεί την «ξύλινη» γλώσσα, της οποίας βασικά στοιχεία αποτελούν η περιττολογία, η ασυναρτησία και η χρήση συνθηματικών εκφράσεων.
5. Το πολιτιστικό σύμπλεγμα κατωτερότητας που παρατηρείται στη συνείδηση των Νεοελλήνων και η επίδραση των τεχνολογικά και οικονομικά ανεπτυγμένων χωρών οδηγεί στην ξενομανία και το μιμητισμό με αποτέλεσμα την αθρόα εισροή ξένων όρων και εκφράσεων.

Γλώσσα και πολιτισμός

Ορισμός

Πολιτισμός είναι το σύνολο των υλικών και πνευματικών επιτευγμάτων ενός λαού, καθώς και η παράλληλη ηθική πρόοδος.

Αλληλεπίδραση γλώσσας και πολιτισμού

Στον πνευματικό τομέα:

1. Οι άνθρωποι σκέπτονται με τον ενδιάθετο λόγο και εκφράζουν τις σκέψεις τους με τη γλώσσα.
2. Ο εκφραστικός πλούτος και η ορθή χρήση της γλώσσας συνεπάγονται πολυσύνθετη σκέψη, βίωση των εννοιολογικών αποχρώσεων, φιλοσοφικό στοχασμό και ευρύ πολιτισμικό πεδίο.
3. Με τη γλώσσα εκφράζονται οι καλλιτεχνικές ανησυχίες των λογοτεχνών. Επίσης, η κριτική των καλλιτεχνικών έργων (π.χ. ενός πίνακα ζωγραφικής, μιας μουσικής σύνθεσης) γίνεται μέσω της γλώσσας.
4. Η νοοτροπία και η κουλτούρα ενός λαού αποτυπώνονται σαφέστερα στις γλωσσικές εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού (δημοτικό τραγούδι, δημοτική ποίηση, παραμύθι, θρύλος, παροιμίες).
5. Οι ξένες επιδράσεις που δέχεται ένας πολιτισμός γίνονται εμφανείς στο λεξιλόγιό του (π.χ. ίντερνετ, κομπιούτερ, ασανσέρ, σεκιούριτι).
6. Ο τεχνικός πολιτισμός ανατροφοδοτεί τη γλώσσα με νέους επιστημονικούς και τεχνικούς όρους.

Στον ηθικό τομέα:

Η ποιότητα και το ηθικό επίπεδο του ανθρώπου καθορίζεται από τις αξίες και τα ιδανικά του, στοιχεία που αποτυπώνονται στην καθημερινή γλωσσική χρήση.

Στον κοινωνικό τομέα:

1. Το κοινωνικό περιβάλλον και η ποιότητα των κοινωνικών σχέσεων διαφαίνονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ανθρώπων.
2. Οι πολυσύνθετες κοινωνικές δομές διατυπώνονται με ένα πλούσιο κοινωνιολογικό λεκτικό κώδικα.
3. Η επικοινωνία ενός λαού με άλλους και το είδος της επαφής τους καταγράφονται στις γλωσσικές επιδράσεις που δέχτηκε.

Στον πολιτικό τομέα:

1. Το είδος του πολιτεύματος διαμορφώνει το λεξιλόγιο.
2. Η πλούσια πολιτική δράση, ιδίως στο δημοκρατικό πολίτευμα, όπου νοούνται θεμελιώδη η ελευθερία του λόγου και ο διάλογος (θέση – αντίθεση – σύνθεση απόψεων), αναβαθμίζει τη γλωσσική έκφραση και το λεξιλόγιο.
3. Η διαλεκτική προσέγγιση των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών θεμάτων και η πολυμορφία της σκέψης που απαιτείται ενεργοποιούν τη χρήση λεξιλογικού πλούτου και παράγουν νέες εκφραστικές δομές.
4. Η ομιλία συνδέεται με την επιστήμη, την τέχνη και την αισθητική, προκειμένου να ενημερώσει ή να επηρεάσει ανάλογα το νου ή το συναίσθημα του δέκτη.

Στον ψυχολογικό τομέα:

Ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου εκφράζεται και επηρεάζεται μέσω της γλώσσας.

Ισχυρές και ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση

• Ισχυρές χαρακτηρίζονται οι γλώσσες εργασίας και λειτουργίας των θεσμικών οργάνων της Ε.Ε. Αυτές είναι επισήμως τρεις: η αγγλική, η γερμανική και η γαλλική. Η γαλλική χρησιμοποιείται για ιστορικούς λόγους ως γλώσσα της διπλωματίας. Η αγγλική καθίσταται η κυρίαρχη γλώσσα της Ένωσης, καθώς αποτελεί την κοινή διεθνώς γλώσσα επικοινωνίας. Τέλος, η Γερμανική προωθείται μέσω των γερμανικών βιομηχανιών και πανεπιστημίων. Οι γλώσσες αυτές εμφανίζουν αυξημένη ζήτηση εκμάθησης από τους Ευρωπαίους.
• Ασθενείς ονομάζονται όλες οι υπόλοιπες γλώσσες, είτε επειδή χρησιμοποιούνται από μικρό πλήθος ομιλητών είτε επειδή παρουσιάζουν μειωμένη ζήτηση εκμάθησης και χρήσης από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους.
• Μέσα σε ένα κράτος, ισχυρή θεωρείται η γλώσσα που ομιλείται από το μεγαλύτερο μέρος των πολιτών, ενώ ασθενείς όσες ομιλούνται από μειονότητες.

Οι κίνδυνοι που διατρέχουν οι ασθενείς γλώσσες

Οι ισχυρές γλώσσες αγωνίζονται άνισα έναντι των αδυνάτων, διότι:

1. εξάγουν τα προϊόντα τους και μαζί με αυτά, τον πολιτισμό τους.
2. έχουν στη διάθεση και τον έλεγχό τους την τεχνολογία, και ιδίως τα Μ.Μ.Ε.
3. με την παλαιότερη αποικιακή τους πολιτική επέβαλαν στους κατακτημένους λαούς τη γλώσσα τους. Γι’ αυτόν το λόγο ομιλούνται από πολυάριθμα ανθρώπινα σύνολα.
4. η πολιτική και οικονομική τους δύναμη επιτρέπει να επιβάλουν τη γλώσσα τους ως κυρίαρχο όργανο στη διεθνή διπλωματία.
5. παρουσιάζονται ως εκφραστές του σύγχρονου και του μοντέρνου.

Οι ασθενείς γλώσσες

1. Ομιλούνται από περιορισμένο αριθμητικά πλήθος.
2. Έχουν μικρή παραγωγή σε όλους τους τομείς του πολιτισμού.
3. Εκφράζουν τον πολιτισμό μικρών χώρων, έστω και αν ο πολιτισμός τους υπερέχει. Γι’ αυτόν το λόγο, οι ομιλητές τους παρασύρονται και μιμούνται ξενόφερτα πολιτισμικά στοιχεία με αποτέλεσμα την πολιτιστική τους αλλοτρίωση.
4. Συρρικνώνονται όλο και περισσότερο, γιατί πολλές λέξεις τους αντικαθίστανται από ξενόφερτα γλωσσικά μορφώματα στο πνεύμα ενός άγονου γλωσσοφθόρου μοντερνισμού.

Τρόποι αντιμετώπισης

• Ενίσχυση του εθνικού πολιτισμού με σκοπό τη διατήρηση της εθνικής συνείδησης και γλώσσας.
• Παροχή αρτιότερης γλωσσικής εκπαίδευσης.
• Γνώση σε βάθος της ιστορικής κληρονομιάς.
• Προστασία της γλώσσας από ξενικές επιδράσεις.
• Αποβολή συμπλεγμάτων ξενομανίας και γλωσσικού μιμητισμού.
• Προσαρμογή στα γλωσσικά δεδομένα κάθε χώρας των σύγχρονων επιστημονικών και τεχνολογικών επιτευγμάτων (π.χ. internet > διαδίκτυο, computer > υπολογιστής).

Η γλώσσα: τα όρια και η αξία της

Γλώσσα: Σύστημα επικοινωνίας που με κύριο στοιχείο τις λέξεις δύναται να αποδίδει τις σκέψεις, τις ιδέες, τις απόψεις και τα συναισθήματα των ανθρώπων, ώστε αυτοί να συνεννοούνται. (ΣΥΝ. λόγος)

ΦΡΑΣΕΙΣ: μητρική γλώσσα/ πρώτη γλώσσα, δεύτερη γλώσσα, νεκρή γλώσσα, ξύλινη γλώσσα (τυποποιημένη), γλωσσομάθεια, γλωσσομαθής, φυσικός ομιλητής, ομόγλωσσος, ετερόγλωσσος, αλλόγλωσσος, ξενόγλωσσος, πολυγλωσσία, ψηφιακή γλωσσα (γκρήκλις), γλωσσικό αίσθημα, ευγλωττία (δυνότητα στον λόγο) γλωσσική κακοποίηση

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΓΛΩΣΣΑ; κοινωνικό προϊόν, δημιούργημα των ανθρώπων, επιτελεί σύνθετες λειτουργίες, συνδέεται με όλες τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής

• αποτυπώνεις σκέψεις, ιδέες κλπ
• διασώζει γνώσεις και εμπειρίες για τις επόμενες γενιές
• φορέας αξιών και στοχείο της πολιτιστικής και εθνικής ταυτότητας των λαών
• παράγοντας ανάπτυξης και προόδου του πολιτισμού

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ:

• Άπειρη δυνατότητα παραγωγής νέων νοημάτων, δημιουργικότητα, ανεξάντλητη έκφραση, αγγίζει όλες τις πτυχές του ανθρώπινου βίου, είναι ζωντανός οργανισμός που συνεχώς μεταβάλλεται
• Πολύπλοκη, ώστε να εκφράζει σύνθετες επικοινωνιακές ανάγκες
• Παρέχει δύναμη σε όποιον τη γνωρίζει καλά, όταν συνδυάζεται με πνευματική καλλιέργεια ή κοινωνική καταξίωση.

Ο ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΡΟΛΟΣ:

• Είναι ένας τρόπος αντίληψης του κόσμου, επομένως βοηθά τον άνθρωπο να κατανοεί τον κόσμο. Μέσω αυτής διακινούνται γνώσεις, ιδέες, πληροφορίες, διευρύνονται οι πνευματικοί ορίζοντες, αναπτύσσονται οι διανοητικές δυνατότητες, οξύνεται η κρίση του ανθρώπου.
• Απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνικοποίηση του ανθρώπου, ικανοποιεί την ανάγκη για επικοινωνία, ανάπτυξη δεσμών και κοινωνικών σχέσεων. Μέσω του διαλόγου γίνεται εφικτή η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, η επίλυση διαφορών και η κοινωνική ευημερία
• Μέσο εξωτερίκευσης συναισθημάτων, συντελεί στη βαθύτερη ψυχική επαφή με τους άλλους
• Εργαλείο έκφρασης ιδεών στις επιστήμες, τα Γράμματα και τις τέχνες, απαραίτητο για την πρόοδο του πολιτισμού και την εξέλιξη της επιστήμης, δημιουργώντας βάσεις για συνεχή πρόοδο.
• Συστατικό στοιχείο της ταυτότητας ενός λαού, ενώνει τα μέλη μιας εθνικής ομάδας, διασώζει και μεταδίδει από γενιά σε γενιά την πολιτισμική κληρονομιά ενός λαού, έτσι διαφυλάσσεται η μνήμη του παρελθόντος, γίνεται γνωστή η ιστορία και ισχυροποιείται η εθνική συνείδηση των ανθρώπων.