Η επιδίωξη του κοινού αυτού στόχου γίνεται με διαφορετικούς τρόπους στις δύο αντίπαλες πόλεις. Στην Αθήνα, από τη μία μεριά, η αγωγή των νέων, όπως και η καθημερινή διαβίωση των πολιτών, βασίζονται στην άνεση και στη χαλαρότητα («ἀνειμένως διαιτώμενοι»). Οι Αθηναίοι στοχεύουν, άλλωστε, περισσότερο στο να εμπνεύσουν στους νέους την αγάπη για την πόλη, για τις αξίες και τις αρχές της παρά τον φόβο απέναντι στους νόμους. Έτσι, η ζωή τους είναι ανέμελη («ῥᾳθυμίᾳ») και δεν αναλώνεται σε εκ των προτέρων μόχθους για τα όσα δύσκολα πρόκειται να έρθουν («τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν»). Με τον τρόπο αυτό διασφαλίζεται αφενός η ευδαιμονία των πολιτών και αφετέρου η ουσιαστικότερη αφοσίωσή τους στην προφύλαξη της πόλης τους, αφού κατανοούν πως προκειμένου να διατηρήσουν την ευζωία και την ανέμελη διαβίωσή τους οφείλουν να αγωνίζονται με απαράμιλλη γενναιότητα όταν αυτό απαιτείται.
Στη Σπάρτη, από την άλλη μεριά, ακολουθείται εντελώς διαφορετική προσέγγιση, εφόσον δικός τους στόχος είναι να ανδρώνονται από νωρίς οι πολίτες τους, γι’ αυτό και τους μυούν στη σκληρή και κοπιώδη εξάσκηση από την παιδική τους ηλικία («ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται»). Η επίπονη και συνεχής αυτή άσκηση έχει ως αποτέλεσμα οι Σπαρτιάτες να αποκτούν κυρίως επιβεβλημένη πειθαρχία απέναντι στους νόμους τους και όχι πραγματική αίσθηση αφοσίωσης στην πόλη τους («πόνων μελέτῃ καὶ… μετὰ νόμων τὸ πλέον»). Το δικό τους θάρρος, δηλαδή, οφείλεται περισσότερο στον φόβο που πηγάζει από τις κυρώσεις που θα υποστούν, αν δεν υπηρετήσουν την πόλη τους, παρά από μια εσωτερική αίσθηση γενναιότητας. Ενδεικτική, άλλωστε, της αίσθησης των Σπαρτιατών πως οφείλουν να διατηρήσουν με κάθε τρόπο την πειθαρχία και τη λιτότητα της διαβίωσης των νέων τους είναι η τήρηση της ξενηλασίας, η εκδίωξη, δηλαδή, των ξένων, ώστε, μεταξύ άλλων, να αποφευχθεί η διαφθορά των νέων από την επαφή με πολίτες διαφορετικής νοοτροπίας.

3. Να σχολιάσετε τον τρόπο ζωής των Σπαρτιατών, όπως προσδιορίζεται από το ρήτορα.

Οι Σπαρτιάτες, σύμφωνα, με τον ρήτορα αντιμετωπίζουν με ιδιαίτερη ανασφάλεια και καχυποψία τους ξένους, γι’ αυτό και τους διώχνουν από την πόλη τους. Θεωρούν πως κάποιος θα μπορούσε να μάθει ή να δει κάτι που θα μπορούσε να βλάψει την πόλη τους. Η δύναμη, μάλιστα, των Σπαρτιατών βασίζεται κυρίως στην επίπονη προετοιμασία των πολιτών από την παιδική τους ηλικία και σε στρατηγικά τεχνάσματα, με αποτέλεσμα το θάρρος τους να πηγάζει από τον φόβο που αισθάνονται απέναντι στους νόμους και όχι από αυτόβουλη αφοσίωση στην πατρίδα τους. Η καθημερινότητά τους έχει, έτσι, ως γνώρισμα την αυστηρή πειθαρχία, τα συνεχή γυμνάσια και τη λιτή διαβίωση.

4. Να επισημάνετε τους αντιθετικούς συλλογισμούς του Περικλή και να διατυπώσετε τη γνώμη σας για τη λειτουργικότητά τους.

«Τήν πόλιν κοινήν παρέχομεν καί οὐκ ἀπείργομέν τινα / Πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τό πλέον καί ἀπάταις ἤ τῷ ἀφ’ ἡμῶν αὐτῶν εὐψύχῳ / Οἱ μέν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει ... ἡμεῖς δέ ἀνειμένως διαιτώμενοι / Καίτοι εἰ ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἤ πόνων μελέτῃ καί μή μετά νόμων τό πλέον ἤ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλομεν κινδυνεύειν». (Γενικά στοιχεία για τους αντιθετικούς συλλογισμούς στο Θουκυ-δίδη περιέχονται στο βιβλίο της J. Romilly, Ιστορία και λόγος στο Θουκυδίδη, μτφρ. Ελ. Κακριδή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988, σσ. 231-238. Για το ίδιο θέμα, βλ. επίσης John H. Finley, ό.π., σσ. 254-293).

Ο Περικλής παρουσιάζει με αντιθετικούς συλλογισμούς τις διαφορές νοοτροπίας και ζωής των Αθηναίων και των Σπαρτιατών προκειμένου να αναδείξει δραστικότερα την υπεροχή της Αθήνας. Ειδικότερα, οι αντιθέσεις μεταξύ των δύο πόλεων-κρατών είναι οι ακόλουθες:
- Τὴν πόλη μας τὴν κρατᾶμε ἀνοιχτὴ σὲ ὅλους καὶ ποτὲ δὲν ἐμποδίζουμε κανένα ξένο, διώχνοντάς τον…
-ἐμεῖς στηρίζουμε τὴν ἐμπιστοσύνη μας ὄχι τόσο στὶς ἑτοιμασίες καὶ τὰ ἀπατηλὰ τεχνάσματα ὅσο στὸ δικό μας θάρρος τὴν ὥρα τῆς δράσης.
- ἐκεῖνοι προσπαθοῦν μὲ σκληρὴ ἄσκηση ἀπὸ παιδιὰ κιόλας νὰ γίνουν ἄνδρες, / ὁ τρόπος τῆς ζωῆς μας εἶναι πιὸ χαλαρός…
- ἂν ἀναλαμβάνουμε κινδύνους ζώντας μάλλον ἀνέμελα παρὰ κάνοντας ἐπίπονες ἀσκήσεις, καὶ μὲ γενναιότητα ποὺ δὲν μᾶς τὴν ἐπιβάλλουν οἱ νόμοι ἀλλὰ ἀπορρέει περισσότερο ἀπὸ τὸν τρόπο τῆς ζωῆς μας…

5. Τι ήταν η «ξενηλασία» και τι επιδίωκε με την εφαρμογή της η Σπάρτη;

Ξενηλασία ήταν η εκδίωξη των ξένων από την πόλη και αποτελούσε τακτική που εφάρμοζε η Σπάρτη προκειμένου να διαφυλάξει αφενός τον επιβεβλημένο λιτό και πειθαρχημένο τρόπο ζωής των πολιτών της και αφετέρου τη ζητούμενη μυστικότητα σχετικά με τον πραγματικό αριθμό των στρατιωτών της, καθώς και τον εσωτερικό τρόπο οργάνωσής της. Στη Σπάρτη φοβόντουσαν πως η επαφή των πολιτών της με ανθρώπους άλλων πόλεων θα προκαλούσε πιθανή αντίδραση απέναντι στον εξαιρετικά αυστηρό τρόπο με τον οποίο οι Σπαρτιάτες γαλουχούνταν και διαβίωναν, εφόσον θα μάθαιναν τη χαλαρότητα που επικρατούσε αλλού. Παραλλήλως, η Σπάρτη δεν ήθελε να διαρρέουν στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε στο εσωτερικό της πόλης, καθώς και για τις πολεμικές της προετοιμασίες. Η σταδιακή μείωση, άλλωστε, των γνήσιων πολιτών έθετε ήδη σε κίνδυνο την κυρίαρχη θέση της πόλης στην Πελοπόννησο, οπότε οι Σπαρτιάτες δεν ήθελαν να γνωστοποιούνται σε άλλους στοιχεία, όπως ήταν ο πραγματικός αριθμός των πολιτών της.

6. Να αναλύσετε το περιεχόμενο του αντιθετικού συλλογισμού: «οὐ ταῖς παρασκευαῖς τό πλέον καί ἀπάταις», «ἤ τῷ ἀφ’ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τά ἔργα εὐψύχῳ».

Οι Αθηναίοι δεν βασίζουν την απόδοσή τους στις στρατιωτικές τους επιχειρήσεις ούτε στην επίπονη και σκληρή προετοιμασία, ούτε στα στρατηγικά τεχνάσματα (αιφνιδιασμούς, περισπασμούς κ.ά.), όπως οι Σπαρτιάτες, αλλά στη γενναιότητά τους, η οποία πηγάζει από την ίδια τους την ψυχή. Οι Αθηναίοι, επομένως, δεν έχουν ανάγκη τη συνεχή στρατιωτική προετοιμασία για να φανούν γενναίοι, ούτε το πλήθος της υλικής υποδομής, διότι έχουν αποκτήσει από νωρίς μια τέτοια σχέση σεβασμού και αγάπης με την πόλη τους, ώστε είναι πάντοτε έτοιμοι να την υπερασπιστούν με τη μεγαλύτερη δυνατή γενναιότητα και αυτοθυσία. Η ελευθερία στον τρόπο αγωγής τους, η συμμετοχή στα κοινά, το υψηλό βιοτικό τους επίπεδο και η αίσθηση πως έχουν κάθε ευκαιρία να αναδειχθούν στην πόλη τους λειτουργούν ως ισχυρά κίνητρα για την αυτόβουλη και εκούσια ανάπτυξη βαθιάς αίσθησης αφοσίωσης στην πόλη τους. Οι Αθηναίοι, σε αντίθεση με τους Σπαρτιάτες, δεν χρειάζονται αυστηρούς νόμους ή την απειλή κυρώσεων για να πολεμήσουν με γενναιότητα, το κάνουν από μόνοι τους γιατί αγαπούν αληθινά την Αθήνα.

7. Η αγωγή των νέων στην Αθήνα στηρίζεται στο «ἀνειμένως διαιτώμενοι». Ποιο είναι το περιεχόμενο της φράσης;

Στο Α 6, 3 της Ιστορίας του ο Θουκυδίδης αναφέρεται διεξοδικά στην «ἀνειμένη δίαιτα» των Αθηναίων. « Ἐν τοῖς πρῶτοι δέ Ἀθηναῖοι τόν τε σίδηρον κατέθεντο καί ἀνειμένῃ τῇ διαίτῃ ἐς τό τρυφερώτερον μετέστησαν. καί οἱ πρεσβύτεροι αὐτοῖς τῶν εὐδαιμόνων διά το ἁβροδίαιτον οὐ πολύς χρόνος ἐπειδή χιτῶνάς τε λινοῦς ἐπαύσαντο φοροῦντες καί χρυσῶν τεττίγων ἐνέρσει κρωβύλον ἀναδούμενοι τῶν ἐν τῇ κεφαλῇ τριχῶν...». Σε αντίθεση με τους Σπαρτιάτες οι οποίοι καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους γυμνάζονταν και ασκούνταν στα πολεμικά, οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα, χαίρονταν τη ζωή και τις ομορφιές της και δεν υποβάλλονταν σε καμιά στέρηση υλικών αγαθών.

8. Με όσα αναφέρει ο ρήτορας συγκρίνοντας τη στρατιωτική δύναμη Αθήνας και Σπάρτης μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αμφισβητεί την ανδρεία των Σπαρτιατών;

Ο Περικλής ενδιαφέρεται να εξάρει την ανδρεία των Αθηναίων στους πολέμους και όχι να υποβαθμίσει τις στρατιωτικές ικανότητες των Σπαρτιατών. Άλλωστε δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για κάτι τέτοιο, αφού ήδη στην Αθήνα πολλοί έχουν αρχίσει να δυσφορούν εναντίον του Περικλή και να τον θεωρούν υπαίτιο της δεινής θέσης στην οποία έχει περιέλθει η πόλη και ο πληθυσμός της. (Βλ. Ι. Μπάρμπα, ό.π., σ. 142). Με όσα εδώ ο Περικλής υποστηρίζει, θέλει να απαντήσει και στους πολιτικούς του αντιπάλους, στους ολιγαρχικούς, οι οποίοι του καταλογίζουν εσφαλμένους χειρισμούς των στρατιωτικών υποθέσεων της πόλης. Κατακρίνουν τη γενικότερη στρατιωτική οργάνωση που οδήγησε από τη μία στην αύξηση του ναυτικού, αλλά από την άλλη στη μείωση του πεζικού και του ιππικού. Σύμφωνα με τους ολιγαρχικούς, ο Περικλής είναι αναγκασμένος να διατηρεί πολυαριθμότερο στρατό από εκείνον των συμμάχων, για να μπορεί να τους κρατά υπό έλεγχο. Η φράση «οὐδέν ἧσσον ἐπί τούς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν» υποδηλώνει την προσπάθεια ακριβώς του Περικλή να αποδείξει ότι και οι Αθηναίοι επιδεικνύουν την ίδια τόλμη, την ίδια ανδρεία και την ίδια γενναιότητα με τους Λακεδαιμονίους.

9. Να αναφέρετε τα επιχειρήματα με τα οποία ο ρήτορας αποδεικνύει την υπεροχή της Αθήνας.

Η υπεροχή της Αθήνας αποδεικνύεται από τον ρήτορα με τα ακόλουθα επιχειρήματα:
α) Η Αθήνα είναι μια πόλη ανοιχτή στους ξένους, διότι δεν έχει το φόβο και την καχυποψία, όπως η Σπάρτη, πως εκείνοι θα μάθουν ή δουν κάτι που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τις στρατιωτικές της προετοιμασίες.
β) Η Αθήνα βασίζει την πίστη της στη γενναιότητα των πολιτών της που προκύπτει από το εσωτερικό τους σθένος και από την αφοσίωση στην πόλη τους, και όχι σε συνεχείς προετοιμασίες και στρατηγικά τεχνάσματα.
γ) Η Αθήνα προχωρά σε πολεμικές ενέργειες μόνο με τις δικές της δυνάμεις και όχι με τη συνδρομή του συνόλου των συμμάχων της, όπως η Σπάρτη. Πολύ περισσότερο, η Αθήνα δεν χρησιμοποιεί ποτέ όλες τις δυνάμεις της σε μια εκστρατεία, διότι έχει να φροντίσει και την επάνδρωση του ναυτικού της, και εντούτοις συνήθως κατορθώνει να βγαίνει νικήτρια, παρόλο που μάχεται με ανθρώπους που υπερασπίζονται την πατρίδα τους.
δ) Οι αντίπαλοί της, ακόμη κι όταν αντιμετωπίζουν ένα μικρό μόνο μέρος του στρατού της καυχώνται ότι τα έβαλαν με το σύνολο των αθηναϊκών δυνάμεων.
ε) Οι Αθηναίοι συμμετέχουν στις μάχες με γενναιότητα που δεν τους την επιβάλλει ο νόμος, αλλά προκύπτει από τον ελεύθερο τρόπο ζωής τους και από την αφοσίωσή τους στην πατρίδα τους.
στ) Οι Αθηναίοι ζουν ανέμελα και δεν ασχολούνται αποκλειστικά με τη στρατιωτική τους εκγύμναση, όπως οι Σπαρτιάτες. Κατ’ αυτό τον τρόπο δεν κοπιάζουν προκαταβολικά για μελλοντικούς κινδύνους και όταν οι κίνδυνοι έρθουν εκείνοι έχουν ισότιμο θάρρος με τους διαρκώς προετοιμαζόμενους Σπαρτιάτες.

10. Πώς παρουσιάζει ο Περικλής τη θαλάσσια και χερσαία στρατιωτική δύναμη της Αθήνας;

Ο Περικλής υπεραμύνεται της θαλασσοκρατορικής του πολιτικής. Πολιτική βεβαίως που είχε οδηγήσει στη μείωση των χερσαίων στρατιωτικών δυνάμεων. Παρά το γεγονός όμως αυτό, η Αθήνα εξακολουθεί να διαθέτει ισχυρό στρατό ξηράς. Προς επίρρωση αυτής της πραγματικότητας ο Περικλής υπενθυμίζει το ότι οι Λακεδαιμόνιοι εκστράτευσαν με το σύνολο των συμμάχων τους εναντίον των Αθηναίων. Από την άλλη πλευρά βεβαίως, η επιτυχία με την οποία στέφονται οι ναυτικές επιχειρήσεις των Αθηναίων αποδεικνύει, κατά τον Περικλή, την ορθότητα της στρατιωτικής πολιτικής που ακολουθείται. (Για τις απόψεις του Περικλή σχετικά με το ναυτικό βλ. John H. Finley, ό.π., σσ. 156-157). Ο ρήτορας πιστεύει ότι η δύναμη της Αθήνας θα επεκταθεί, αν εδραιωθεί η κυριαρχία της στη θάλασσα. Όποια μέσα και να χρησιμοποιήσουν οι εχθροί, για να μειώσουν τη δύναμη της πόλης, θα αποδειχθούν ανίσχυρα χάρη στην ευκινησία που εξασφαλίζει η θαλασσοκρατία. Στο Β, 62, 2 αναφέρεται «καί οὐκ ἔστιν ὅστις τῇ ὑπαρχούσῃ παρασκευῇ τοῦ ναυτικοῦ πλέοντας ὑμᾶς οὔτε βασιλεύς οὔτε ἄλλο οὐδέν ἔθνος τῶν ἐν τῷ παρόντι κωλύσει». Η υπεροχή που εξασφαλίζει το ναυτικό δεν απαιτεί εμπλοκή σε χερσαίες συγκρούσεις ή σε μακρινές επιχειρήσεις. (Για τη σημασία που αποδιδόταν στο ναυτικό βλ. J. Romilly, Η οικοδόμηση της αλήθειας στο Θουκυδίδη, μτφρ. Στ. Βλοντάκη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1994, σσ. 118-119. Επίσης, Antony Andrewes, ό.π., σσ. 105-106, 109, 234-237, 246).

11. Για ποιο λόγο οι Λακεδαιμόνιοι προβάλλουν ισχυρισμούς που διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα και σε περίπτωση νίκης και σε περίπτωση ήττας τους;

ἢν δέ που μορίῳ τινὶ προσμείξωσι, κρατήσαντές τέ τινας ἡμῶν πάντας αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ’ ἁπάντων ἡσσῆσθαι.

Οι Λακεδαιμόνιοι δεν θέλουν να παραδεχτούν πως έρχονται αντιμέτωποι με μέρος μόνο του αθηναϊκού στρατού είτε νικήσουν, είτε ηττηθούν, διότι στην πρώτη περίπτωση θα φανεί πως η νίκη τους αφορούσε μικρή μόνο δύναμη των Αθηναίων και πως δεν αποτέλεσε έτσι κάποιο ουσιαστικό χτύπημα εις βάρος των αντιπάλων τους, ενώ στη δεύτερη περίπτωση θα φανεί πως ηττήθηκαν από μια αριθμητικώς υποδεέστερη δύναμη. Σε κάθε περίπτωση, ενώ σκοπός των Λακεδαιμονίων είναι να προφυλάξουν τη δική τους φήμη καταλήγουν να τιμούν τους Αθηναίους, εφόσον με την απροθυμία τους να αποδεχτούν την πραγματικότητα καθιστούν εμφανή τον σεβασμό που τρέφουν για τους αντιπάλους τους. Είναι, δηλαδή, τέτοια η φήμη των Αθηναίων, ώστε κάθε σύγκρουση μαζί τους σημαίνει την αναμέτρηση με έναν εξαιρετικά δύσκολο αντίπαλο.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει σε εκφραστικό επίπεδο το σχήμα ζεύγμα που αξιοποιεί ο ρήτορας «κρατήσαντές… αὐχοῦσιν», «νικηθέντες… (εννοείται) αὐχοῦσιν» μέσω του οποίου οι Λακεδαιμόνιοι εμφανίζονται μετά από κάθε αναμέτρηση με τους Αθηναίους να «καυχώνται» για το αποτέλεσμα της μάχης είτε νικήσουν είτε ηττηθούν. Σαφώς, βέβαια, το να καυχιέται κάποιος για την ήττα του συνιστά ρητορική υπερβολή, την οποία σκόπιμα όμως χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης, για να τονίσει την αξία που αναγνωρίζουν όλοι στη στρατιωτική δύναμη της Αθήνας.

12. «ἤ μαθήματος ἤ θεάματος»: Με ποια έννοια χρησιμοποιούνται εδώ οι λέξεις «μάθημα» και «θέαμα»;