Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 44

https://latistor.blogspot.com/2022/09/44.html

Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 44

KEIMENO
44. «Δι’ ὅπερ καὶ τοὺς τῶνδε νῦν τοκέας, ὅσοι πάρεστε, οὐκ ὀλοφύρομαι μᾶλλον ἢ παραμυθήσομαι. ἐν πολυτρόποις γὰρ ξυμφοραῖς ἐπίστανται τραφέντες· τὸ δ’ εὐτυχές, οἳ ἂν τῆς εὐπρεπεστάτης λάχωσιν, ὥσπερ οἵδε μὲν νῦν, τελευτῆς, ὑμεῖς δὲ λύπης, καὶ οἷς ἐνευδαιμονῆσαί τε ὁ βίος ὁμοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεμετρήθη. χαλεπὸν μὲν οὖν οἶδα πείθειν ὄν, ὧν καὶ πολλάκις ἕξετε ὑπομνήματα ἐν ἄλλων εὐτυχίαις, αἷς ποτὲ καὶ αὐτοὶ ἠγάλλεσθε· καὶ λύπη οὐχ ὧν ἄν τις μὴ πειρασάμενος ἀγαθῶν στερίσκηται, ἀλλ’ οὗ ἂν ἐθὰς γενόμενος ἀφαιρεθῇ. καρτερεῖν δὲ χρὴ καὶ ἄλλων παίδων ἐλπίδι, οἷς ἔτι ἡλικία τέκνωσιν ποιεῖσθαι· ἰδίᾳ τε γὰρ τῶν οὐκ ὄντων λήθη οἱ ἐπιγιγνόμενοί τισιν ἔσονται, καὶ τῇ πόλει διχόθεν, ἔκ τε τοῦ μὴ ἐρημοῦσθαι καὶ ἀσφαλείᾳ, ξυνοίσει· οὐ γὰρ οἷόν τε ἴσον τι ἢ δίκαιον βουλεύεσθαι οἳ ἂν μὴ καὶ παῖδας ἐκ τοῦ ὁμοίου παραβαλλόμενοι κινδυνεύωσιν. ὅσοι δ’ αὖ παρηβήκατε, τόν τε πλέονα κέρδος ὃν ηὐτυχεῖτε βίον ἡγεῖσθε καὶ τόνδε βραχὺν ἔσεσθαι, καὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθε. τὸ γὰρ φιλότιμον ἀγήρων μόνον, καὶ οὐκ ἐν τῷ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίας τὸ κερδαίνειν, ὥσπερ τινές φασι, μᾶλλον τέρπει, ἀλλὰ τὸ τιμᾶσθαι».

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
44. Γι’ αὐτὸ καὶ τοὺς γονεῖς τούτων τῶν ἡρώων, ὅσοι εἴσαστε παρόντες, δὲν σᾶς κλαίω, μάλλον νὰ σᾶς παρηγορήσω θέλω. Γνωρίζουν ὅτι ἀνδρώθηκαν δοκιμάζοντας ποικίλες μεταβολὲς τῆς τύχης. καὶ ὅτι εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο, κι ἐσεῖς ἕνα ὅμοιο πένθος ὅπου τὸ τέλος τῆς ζωῆς ἔλαχε νὰ συμπέσει μὲ τὸ τέλος τῆς εὐτυχίας. Ξέρω πὼς εἶναι δύσκολο νὰ σᾶς πείσω, καὶ συχνὰ θὰ σᾶς δίνουν ἀφορμὲς νὰ τοὺς θυμάστε οἱ χαρὲς τῶν ἄλλων ποὺ κάποτε τὶς νιώθατε κι ἐσεῖς. Καὶ λυπᾶται κανεὶς ὄχι ὅταν τοῦ λείπουν ἀγαθὰ ποὺ δὲν δοκίμασε ἀλλὰ ὅταν ἔχοντας συνηθίσει κάτι ὕστερα τὸ χάσει. Πρέπει ὅμως νὰ κάνετε κουράγιο, μὲ τὴν ἐλπίδα καὶ γιὰ ἄλλα παιδιά, ὅσοι εἴσαστε ἀκόμα σὲ ἡλικία ποὺ μπορεῖτε νὰ φέρετε στὸν κόσμο παιδιά. γιατὶ καὶ στὴν οἰκογένεια αὐτὰ ποὺ θὰ γεννηθοῦν θὰ κάνουν μερικοὺς νὰ ξεχάσουν ἐκείνους ποὺ δὲν ὑπάρχουν πιά, ἀλλὰ καὶ ἡ πόλη θὰ ὠφεληθεῖ διπλὰ καθὼς ἀποφεύγεται ἔτσι ἡ ἐρήμωση καὶ ἐνισχύεται ἡ ἀσφάλειά της. γιατὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ σκέπτονται γιὰ τὰ κοινὰ τὸ ἴδιο ὀρθὰ καὶ δίκαια ὅσοι μὴν ἔχοντας νὰ δώσουν παιδιὰ δὲν εἶναι ἐκτεθειμένοι σὲ ἴδιους, ὅπως καὶ οἱ ἄλλοι, κινδύνους. Κι ὅσοι πάλι εἴσαστε προχωρημένοι στὰ χρόνια, τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ζωῆς ποὺ τὸ περάσατε εὐτυχισμένα νὰ τὸ θεωρεῖτε κέρδος, κι αὐτὸ ποὺ ἀπομένει θὰ εἶναι σύντομο, καὶ νὰ ἔχετε παρηγοριά σας τὴ δόξα αὐτῶν ἐδῶ. Γιατὶ μόνο ἡ αἴσθηση τῆς τιμῆς δὲν γερνάει ποτέ, καὶ στὰ ἄχρηστα τὰ γερατειὰ μεγαλύτερη χαρὰ δὲν εἶναι, ὅπως λένε μερικοί, νὰ ἔχει κανεὶς κέρδη ἀλλὰ νὰ τὸν τιμοῦν.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. H παραμυθία του Περικλή προς τους γονείς απορρέει περισσότερο από τη λογική ή από το συναίσθημα; Να αιτιολογήσετε τις απόψεις σας.

Ο Περικλής επιχειρεί να παρηγορήσει τους γονείς απευθυνόμενος παράλληλα τόσο στη λογική όσο και στο συναίσθημά τους, δίνοντας, ωστόσο, μεγαλύτερη έμφαση στη λογική τους, μιας και ο ίδιος ως προσωπικότητα διακρίνεται για την ψύχραιμη, μετρημένη και ρεαλιστική θέαση των πραγμάτων. Η αναφορά του, για παράδειγμα, στο γεγονός πως στη ζωή τους έχουν ήδη γνωρίσει πολλές μεταβολές της τύχης, αποσκοπεί στο να τους υπενθυμίσει πως οφείλουν να δείξουν την απαντοχή που αναλογεί σε ανθρώπους δοκιμασμένους κατ’ επανάληψη. Επιχειρεί, συνάμα, να επικαλεστεί την ιδιότητά τους ως πολίτες της Αθήνας, όταν σημειώνει πως ο θάνατος των παιδιών τους υπήρξε τιμημένος, αφού επήλθε για χάρη της πατρίδας, όπως και όταν τους προτρέπει να αποκτήσουν νέα παιδιά, ώστε να ωφελήσουν όχι μόνο τον εαυτό τους, αλλά και την πόλη τους. Με παρόμοια λογικό -αν όχι κυνικό- τρόπο ζητά αυτοσυγκράτηση από τους μεγαλύτερους σε ηλικία πολίτες, υπενθυμίζοντάς τους πως το πένθος τους δεν θα διαρκέσει πολύ, αφού δεν τους απομένει πια μεγάλο περιθώριο ζωής.

2. Ο Περικλής ήταν ένθερμος οπαδός του «μέτρου». Να επισημάνετε τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν την προσήλωσή του σ’ αυτό.

Η διατήρηση του μέτρου από τη μεριά του Περικλή γίνεται εμφανής από τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει ένα τόσο δύσκολο θέμα, όπως είναι αυτό της απώλειας των παιδιών για τους γονείς. Ήδη με την αρχική του δήλωση, επισημαίνει πως πρόθεσή του δεν είναι ο θρήνος, αλλά η παραμυθία: «Γι’ αὐτὸ καὶ τοὺς γονεῖς τούτων τῶν ἡρώων, ὅσοι εἴσαστε παρόντες, δὲν σᾶς κλαίω, μάλλον νὰ σᾶς παρηγορήσω θέλω». Ακολούθως, ο ρήτορας επικαλείται την ιδιότητα του πολίτη των γονέων αυτών και τους υπενθυμίζει τη δόξα που συνοδεύει τον θάνατο, όταν αυτός επέρχεται για λογαριασμό της πατρίδας: «εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο». Συνάμα, αν και αναγνωρίζει πως η οδύνη τους είναι σαφώς δικαιολογημένη και δύσκολο να βρει παρηγοριά, τονίζει πως πρέπει να βρουν την ψυχική δύναμη να αντέξουν κι αυτή τη δοκιμασία («Πρέπει ὅμως νὰ κάνετε κουράγιο»). Η πόλη, άλλωστε, τούς χρειάζεται, ιδίως αν βρίσκονται σε ηλικία που τους επιτρέπει να αποκτήσουν κι άλλα παιδιά. Επιχειρεί, έτσι, να τους υπενθυμίσει έμμεσα πως δεν πρέπει να παραδοθούν στον πόνο, αφού κάτι τέτοιο δεν ωφελεί, αλλά να σταθούν στα πόδια τους και να συγκρατήσουν τη θλίψη τους. Ενδεικτική της προσπάθειάς του να επικαλεστεί τη λογική και το χρέος τους απέναντι στην πόλη είναι η επιχειρηματολογία του υπέρ της απόκτησης νέων παιδιών: «γιατὶ καὶ στὴν οἰκογένεια αὐτὰ ποὺ θὰ γεννηθοῦν θὰ κάνουν μερικοὺς νὰ ξεχάσουν ἐκείνους ποὺ δὲν ὑπάρχουν πιά, ἀλλὰ καὶ ἡ πόλη θὰ ὠφεληθεῖ διπλὰ καθὼς ἀποφεύγεται ἔτσι ἡ ἐρήμωση καὶ ἐνισχύεται ἡ ἀσφάλειά της».

3. Με ποιο τρόπο, σύμφωνα με τον Περικλή, οι γονείς των νεκρών θα αντλήσουν κουράγιο, για να υπομείνουν τον πόνο τους;

Ο Περικλής χωρίζει τους γονείς σε δύο κατηγορίες, σ’ εκείνους που έχουν ακόμη τη δυνατότητα να κάνουν παιδιά και σ’ εκείνους που λόγω προχωρημένης ηλικίας δεν μπορούν. Εκείνοι που είναι ακόμη νέοι θα έχουν την ευκαιρία να αντλήσουν κουράγιο με το να φέρουν στον κόσμο νέα παιδιά, εφόσον αυτά θα αποτελέσουν νέα πηγή ευτυχίας.
Οι γονείς, από την άλλη, που βρίσκονται σε προχωρημένη ηλικία μπορούν να αντλήσουν κουράγιο λαμβάνοντας υπόψη τους τα εξής στοιχεία: α) το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το πέρασαν ευτυχισμένοι, καθώς είχαν μαζί τους τα παιδιά τους, οπότε οφείλουν να εκτιμούν την αξία των προηγούμενων χρόνων, β) το κομμάτι της ζωής τους που απομένει, το κομμάτι, δηλαδή, της θλίψης θα είναι σύντομο, εφόσον είναι ήδη ηλικιωμένοι, και γ) μπορούν να βρίσκουν παρηγοριά ενθυμούμενοι τον ένδοξο θάνατο των παιδιών τους και την τιμή που αυτός τους προσφέρει.

4. Ποιο περιεχόμενο δίνει ο Περικλής στην ευτυχία; Να παρουσιάσετε τις απόψεις του.

Ευτυχία κατά τον ρήτορα θεωρείται: α) ο τιμημένος θάνατος στο πεδίο της μάχης, β) το τιμημένο πένθος των γονέων για τα ηρωικά παιδιά τους, γ) η σύμπτωση του τέλους της ευτυχίας με το τέλος της ζωής.
α) Ο θάνατος στο πεδίο της μάχης αποτελεί αίτιο ευτυχίας, εφόσον το άτομο αποδεικνύει την αφοσίωσή του στην πατρίδα, φανερώνει τη γενναιότητά του και θυσιάζει τη ζωή του για χάρη των συμπολιτών του. Το τέλος, έτσι, της ζωής είναι τιμημένο και αφορμή για συνεχείς επαίνους τόσο από τους συγκαιρινούς όσο και από τις επερχόμενες γενιές.
β) Ο τιμημένος θάνατος των παιδιών προσφέρει ευτυχία στους γονείς τους, καθώς αισθάνονται υπερηφάνεια και δικαίωση, μιας και προκύπτει πως κατόρθωσαν να τους μεταλαμπαδεύσουν τις ύψιστες αξίας της φιλοπατρίας, του φιλότιμου και της γενναιότητας. Οι γονείς αυτοί, επομένως, γίνονται στη συνέχεια αποδέκτες τιμών από τους συμπολίτες τους, μιας και τα ηρωικά παιδιά τους προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στην κοινή πατρίδα.
γ) Το να πεθαίνει κάποιος, όσο είναι ευτυχισμένος τον προφυλάσσει από το να γνωρίσει τις μεταπτώσεις της ζωής και την πικρία που προκαλεί η μεταστροφή από μια κατάσταση ευδαιμονίας σε μια περίοδο δυσκολιών και δυστυχίας. Κατά τον ρήτορα, είναι αναπόφευκτο για τους ανθρώπους να γνωρίσουν τον πόνο και τη δυστυχία, αφού καμία κατάσταση δεν είναι μόνιμη. Ως εκ τούτου, ο θάνατος στο πεδίο της μάχης διακόπτει τη ζωή του ατόμου στο αποκορύφωμα της γενναιότητας και της ευτυχίας του, απαλλάσσοντάς το από οποιαδήποτε μελλοντική ατυχή μεταστροφή της τύχης.

5. Να συγκρίνετε τις απόψεις που διατυπώνει ο Περικλής στο κεφάλαιο 43 με εκείνες του κεφαλαίου 44.

Στα κεφάλαια 43 και 44 ο Περικλής διατυπώνει ορισμένες απόψεις οι οποίες συσχετίζονται μεταξύ τους, εφόσον καλύπτουν κοινά θέματα. Ειδικότερα, μπορούμε να εντοπίσουμε, μεταξύ άλλων, τις ακόλουθες κοινές θεματικές στα δύο κεφάλαια:
α) Κεφ. 44: « εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο».
Κεφ. 43: «Αὐτοὺς ἀκριβῶς ἔχοντας τώρα γιὰ παράδειγμα καὶ μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι εὐτυχία εἶναι ἡ ἐλευθερία, καὶ ἐλευθερία ἡ δυνατὴ ψυχή, μὴ δειλιάζετε μπροστὰ στοὺς κινδύνους τοῦ πολέμου».
Ο Περικλής προσεγγίζει το θέμα της ευτυχίας και στα δύο κεφάλαια, συσχετίζοντας κάθε φορά την κατάσταση αυτή με στοιχεία που σχετίζονται με την πόλη και τους αγώνες υπέρ αυτής. Πιο συγκεκριμένα, στο Κεφ. 44 ο ρήτορας ταυτίζει την ευτυχία με τον τιμημένο θάνατο που επέρχεται στο πλαίσιο αγώνων για χάρη της πατρίδας. Παρομοίως, στο Κεφ. 43 επισημαίνει πως η ευτυχία είναι συνώνυμη με την ελευθερία και πως η ελευθερία διασφαλίζεται μόνο με τη γενναιότητα και με τις πολεμικές αναμετρήσεις για την προάσπιση της ελευθερίας της κοινής πατρίδας. Διαφαίνεται, έτσι, η πρόθεσή του να παρουσιάσει την ευτυχία άμεσα συνδεδεμένη με τη μοίρα της πόλης και όχι ως ένα αγαθό που αφορά την προσωπική ζωή και πορεία των ατόμων.
β) Κεφ. 44: «Γιατὶ μόνο ἡ αἴσθηση τῆς τιμῆς δὲν γερνάει ποτέ, καὶ στὰ ἄχρηστα τὰ γερατειὰ μεγαλύτερη χαρὰ δὲν εἶναι, ὅπως λένε μερικοί, νὰ ἔχει κανεὶς κέρδη ἀλλὰ νὰ τὸν τιμοῦν.»
Κεφ. 43: «Γιατὶ θυσιάζοντας τὴ ζωή τους γιὰ τὸ κοινὸ καλὸ ἔπαιρναν καθένας χωριστὰ ἀθάνατο ἔπαινο καὶ τάφο περίλαμπρο ὄχι τόσο ἐκεῖ ὅπου κείτονται, ἀλλὰ ἐκεῖ ὅπου ζεῖ ἀμάραντη ἡ δόξα τους καὶ μνημονεύεται παντοτινὰ σὲ κάθε εὐκαιρία λόγων καὶ πράξεων πρὸς τιμήν τους.»
Εμφανής και στα δύο κεφάλαια είναι η πρόθεση του ρήτορα να αναδείξει την ιδιαίτερη και διαχρονική αξία που έχει η τιμή που αποκτούν τα άτομα μέσω της θυσίας τους για την πατρίδα. Πρόκειται, μάλιστα, για μια τιμή που ακολουθεί διαχρονικά όχι μόνο τους ίδιους, αλλά ακόμη και τους γονείς τους, αφού οι γονείς τους είναι εκείνοι που τους γαλούχησαν με τις κατάλληλες αξίες.
γ) Κεφ. 43: «Γιατὶ ἕναν ἄνδρα μὲ γενναῖο φρόνημα τὸν πονάει περισσότερο ἡ ταπείνωση τῆς δειλίας παρὰ ὁ θάνατος ποὺ ἐπέρχεται σὲ στιγμὴ δύναμης καὶ κοινῆς ἐλπίδας χωρὶς νὰ γίνεται αἰσθητός.»
Κεφ. 44: «καὶ ὅτι εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο».
Ο Περικλής δίνει ιδιαίτερη σημασία στο να τονίσει την τιμή που διασφαλίζει ο θάνατος στο πεδίο της μάχης, καθώς, όπως ήταν γνωστό στους συγκαιρινούς του, το να εγκαταλείψει κάποιος τη μάχη για να σώσει τη ζωή του αποτελεί αιτία μεγάλης ταπείνωσης, αφού εμφανίζεται δειλός.

6. Να αναλύσετε τις έννοιες του «εὐτυχοῦς» και της «λύπης» κάνοντας αναφορά στο συσχετισμό που γίνεται από τον Περικλή γι’ αυτά.

Η συνήθης αντίθεση ανάμεσα στην ευτυχία και τη λύπη γίνεται εν μέρει δυσδιάκριτη στον λόγο του Περικλή, εφόσον ο θάνατος των αγωνιστών της πόλης -θεωρητικώς πηγή λύπης- αποτελεί για τους ίδιους ένα τιμημένο τέλος, άρα ευτυχία, και για τους γονείς τους ένα τιμημένο πένθος, άρα και πάλι ευτυχία. Ο Περικλής, βέβαια, δεν μπορεί να παραγνωρίσει πλήρως τη λύπη που συνδέεται με τον θάνατο των νέων πολεμιστών της Αθήνας. Παρουσιάζει, ωστόσο, ως αντίβαρο την τιμή και τη δόξα που συνοδεύει τον θάνατό τους, εφόσον πέθαναν εκπληρώνοντας το καθήκον τους απέναντι στην πατρίδα. Έτσι, ενώ η λύπη μπορεί για κάποιους από τους γονείς να αντιμετωπιστεί με το να αποκτήσουν νέα παιδιά, για άλλους θα βρίσκει διαρκή παρηγοριά στη διαχρονική τιμή που θα ακολουθεί το όνομα των παιδιών τους που θυσιάστηκαν για το κοινό καλό.

7. Τι επιδιώκει ο Περικλής με το να παρουσιάζει την «τελευτήν» ως «εὐπρεπεστάτην»;

Ο Περικλής επισημαίνει στους ακροατές του λόγου του πως ο θάνατος των πολεμιστών της πόλης υπήρξε τιμημένος, εφόσον συνέβη στο πλαίσιο μαχών που δόθηκαν για την προστασία της πόλης. Με την επισήμανση αυτή αποσκοπεί στο να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών, καθώς τους υπενθυμίζει την τιμή που αναλογεί στα παιδιά τους. Οι νέοι αυτοί, άλλωστε, έπεσαν στο πεδίο της μάχης αποδεικνύοντας τόσο τη γενναιότητά τους όσο και την αφοσίωσή τους στην πόλη τους. Οι γονείς τους, άρα, οφείλουν να αισθάνονται υπερήφανοι και να γνωρίζουν πως η πόλη θα αποδίδει διαχρονικά τιμές στους νέους αυτούς.

8. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο της ευτυχίας, όπως το συναντήσατε και σε άλλα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Ο τρόπος με τον οποίο ορίζει ο Περικλής την ευτυχία βρίσκει το αντίστοιχό του στον Επιτάφιο τοῖς Κορινθίων βοηθοῖς του Λυσία, στο πλαίσιο του οποίου ο ρήτορας επισημαίνει το εξής: «Επομένως ταιριάζει να θεωρούμε πολύ ευτυχισμένους αυτούς οι οποίοι, αφού διακινδύνευσαν για τα πιο μεγάλα και τα πιο ωραία, πέθαναν μ’ αυτό τον τρόπο, χωρίς να εμπιστευτούν τους εαυτούς τους στην τύχη ούτε να περιμένουν τον φυσικό θάνατο, αλλά διαλέγοντας τον ωραιότερο θάνατο. Και γι’ αυτό βέβαια οι αναμνήσεις γι’ αυτούς θα είναι αγέραστες και οι τιμές αξιοζήλευτες απ’ όλους τους ανθρώπους· αυτοί πενθούνται βέβαια λόγω της φύσης τους ως θνητοί, υμνούνται όμως λόγω της γενναιότητάς τους ως αθάνατοι.». Ο Λυσίας θεωρεί πραγματικά ευτυχισμένους εκείνους οι οποίοι έφτασαν στο τέλος της ζωής τους δίνοντας αγώνες για τα σπουδαιότερα και τα ωραιότερα ιδανικά· εκείνους οι οποίοι δεν παρέμειναν αμέτοχοι περιμένοντας το φυσικό θάνατο· εκείνους που δεν άφησαν την πορεία της ζωής τους να κριθεί από κάποιο τυχαίο γεγονός. Πρόκειται για τους ανθρώπους που προτίμησαν να πολεμήσουν για το καλό της πατρίδας τους και πέθαναν τελικά στο πεδίο της μάχης προσφέροντας τη ζωή τους ως ύψιστη θυσία στην πατρίδα και στους συμπολίτες τους. Οι άνθρωποι αυτοί πεθαίνουν γνωρίζοντας μια διαρκή και ακατάλυτη δόξα, καθώς αντί να σκεφτούν τον εαυτό τους και να αποφύγουν το χρέος τους απέναντι στην πατρίδα, επέλεξαν να πολεμήσουν μέχρι τέλους για τα ιδανικά τους, για το μεγαλείο και την τιμή της πατρίδας.

9. Να αναφέρετε τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Περικλής, για να μετριάσει τον πόνο των γονέων.

Τα επιχειρήματά του είναι: α) ο τρόπος ζωής των γονέων (πολύτροπες αλλαγές), β) ο τρόπος που πέθαναν τα παιδιά τους (ευπρεπέστατα) και γ) η ποιότητα του πόνου των γονέων (ευπρεπεστάτη), τιμημένος θάνατος, τιμημένο πένθος.

10. Να επισημάνετε το σημείο του κειμένου, όπου ο Περικλής εκφράζει την άποψή του για τη δυσκολία της προσπάθειάς του να πείσει τους γονείς των νεκρών και να το αναλύσετε.

«Ξέρω πὼς εἶναι δύσκολο νὰ σᾶς πείσω, καὶ συχνὰ θὰ σᾶς δίνουν ἀφορμὲς νὰ τοὺς θυμάστε οἱ χαρὲς τῶν ἄλλων ποὺ κάποτε τὶς νιώθατε κι ἐσεῖς.»

Ο Περικλής αναγνωρίζει στο σημείο αυτό πως είναι δύσκολο να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών πολεμιστών, αφού κάθε προσπάθεια να προσεγγιστεί το πένθος που βιώνουν με κριτήριο τη λογική δεν μπορεί να αποτρέψει τη συνεχή επαναφορά των συναισθημάτων οδύνης. Όσο κι αν οι γονείς των νέων αυτών σκέφτονται πως τα παιδιά τους είχαν έναν τιμημένο θάνατο για χάρη της πατρίδας τους, όσο κι αν αναλογίζονται πως εκείνα έδειξαν την οφειλόμενη αφοσίωση στην πόλη τους, μόλις δουν γύρω τους άλλους γονείς να ζουν στιγμές ευτυχίας με τα παιδιά τους, αμέσως θα νιώθουν εκ νέου τον πόνο της απώλειας των δικών τους παιδιών. Η εκλογίκευση, επομένως, μιας τόσο σημαντικής απώλειας μπορεί να φανεί παρηγορητική μόνο μέχρι ενός σημείου. Οι γονείς αυτοί είναι αναπόφευκτο να πονούν για πολύ καιρό και να θρηνούν τον χαμό των παιδιών τους, ό,τι κι αν τους πει ο ρήτορας, όσο κι αν προσπαθήσει να τους παρηγορήσει.

11. Στο κεφάλαιο 44 ο Περικλής διατυπώνει δύο αντιφατικούς μεταξύ τους ορισμούς της ευτυχίας. Να τους επισημάνετε και να παρουσιάσετε τα επιχειρήματα με τα οποία ο ρήτορας καταλήγει σε καθέναν απ’ αυτούς.

«καὶ ὅτι εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο, κι ἐσεῖς ἕνα ὅμοιο πένθος ὅπου τὸ τέλος τῆς ζωῆς ἔλαχε νὰ συμπέσει μὲ τὸ τέλος τῆς εὐτυχίας»
Ο Περικλής αναφέρει αρχικά πως ευτυχία είναι να έχει κάποιος ένα τιμημένο θάνατο, ιδίως, μάλιστα, αν αναλογιστεί κανείς πως αν η ζωή του ατόμου συνεχιζόταν θα βίωνε αναπόφευκτα ανατροπές που θα το οδηγούσαν στη δυστυχία. Συμπληρώνει, επίσης, πως ο τιμημένος θάνατος των πολεμιστών αποτελεί πηγή ευτυχίας και για τους γονείς τους, μιας και τα παιδιά τους πέθαναν ηρωικά υπηρετώντας την πατρίδα τους. Στην πορεία, ωστόσο, όταν επιχειρεί να παρηγορήσει τους γονείς προχωρημένης ηλικίας, οι οποίοι δεν μπορούν πια να αποκτήσουν άλλα παιδιά για να βρουν νέες πηγές ευτυχίας, αναφέρει πως η δική τους ευτυχία βρισκόταν στα χρόνια που πέρασαν, όταν, δηλαδή, ζούσαν ακόμη τα παιδιά τους («Κι ὅσοι πάλι εἴσαστε προχωρημένοι στὰ χρόνια, τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ζωῆς ποὺ τὸ περάσατε εὐτυχισμένα νὰ τὸ θεωρεῖτε κέρδος»). Ο ορισμός αυτός, βέβαια, έρχεται σε αντίφαση με την προηγούμενη αναφορά του πως η ευτυχία για τους γονείς βρίσκεται στο τιμημένο πένθος τους και στη γενναιότητα που επέδειξαν τα παιδιά τους μαχόμενα.
Ο πρώτος ορισμός της ευτυχίας είναι συνεπής με τη γενικότερη πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων πως ευτυχισμένος είναι εκείνος που έχει ένα καλό ή ηρωικό τέλος, και πως η θυσία για την πατρίδα αποτελεί ύψιστο αγαθό. Στο δεύτερο ορισμό, ωστόσο, ο ρήτορας ακολουθεί διαφορετική προσέγγιση, εφόσον επιχειρεί να υπενθυμίσει στους μεγαλύτερης ηλικίας γονείς πως οφείλουν να δείχνουν εκτίμηση για τα ευτυχισμένα χρόνια που τους χάρισε η ζωή κοντά στα παιδιά τους. Κι αν πλέον δεν είναι σε θέση να κάνουν νέα παιδιά, οφείλουν να βρουν παρηγοριά στις μνήμες του παρελθόντος.

12. Ποιος από τους ορισμούς που δίνει ο Περικλής στην ευτυχία βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα και ποιος χαρακτηρίζεται από τάση εξιδανίκευσης; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.

Η άποψη του Περικλή πως ο τιμημένος θάνατος, όπως και το τιμημένο πένθος, συνιστούν ευτυχία για το άτομο, ενέχει προφανή στοιχεία εξιδανίκευσης. Σαφώς, βέβαια, οι άνθρωποι που θυσιάζονται για την ελευθερία της πατρίδας τους γίνονται αποδέκτες τιμών και η πράξη τους αναγνωρίζεται με σεβασμό από κάθε επόμενη γενιά, αλλά η θυσία τους αυτή αποτελεί επιλογή υπό συγκεκριμένες συνθήκες ανάγκης. Δε θα μπορούσε, οπότε, ιδίως στις μέρες μας, να θεωρήσει κανείς πως ο θάνατος συνδέεται με την ευτυχία. Η άποψή του, από την άλλη, πως οι γονείς βίωσαν χρόνια ευτυχίας όσο είχαν μαζί τους τα παιδιά τους αποτελεί έναν πιο ρεαλιστικό ορισμό της ευτυχία. Όπως είναι γνωστό, άλλωστε, η μητρότητα και η πατρότητα αποτελούν διαχρονικά για τους ανθρώπους μια από τις σημαντικότερες πηγές ευτυχίας.

13. Για ποια αγαθά, σύμφωνα με τον Περικλή, λυπάται περισσότερο ο άνθρωπος και γιατί;

«Καὶ λυπᾶται κανεὶς ὄχι ὅταν τοῦ λείπουν ἀγαθὰ ποὺ δὲν δοκίμασε ἀλλὰ ὅταν ἔχοντας συνηθίσει κάτι ὕστερα τὸ χάσει.»

Σύμφωνα με τον Περικλή ο άνθρωπος λυπάται περισσότερο όταν χάνει ένα αγαθό το οποίο το είχε στη διάθεσή του και το είχε συνηθίσει. Υπ’ αυτή την έννοια, ένας άνθρωπος που έχασε το παιδί του, όπως εν προκειμένω οι γονείς των τιμώμενων νεκρών, είναι λογικό να βιώνει μεγάλο πόνο, εφόσον γι’ αυτόν η πατρότητα ή η μητρότητα δεν αποτελούσε μια απλή επιθυμία, αλλά μια πραγματικότητα πολλών χρόνων. Κάποιος που ουδέποτε απέκτησε παιδιά είναι πιθανό να νιώθει στεναχώρια για την έλλειψη αυτή, αλλά ο δικός του πόνος είναι πολύ μικρότερος συγκριτικά με την οδύνη που βιώνει ο γονιός που χάνει το παιδί του. Ο γονιός, άλλωστε, αφιέρωσε τόσα χρόνια να αγαπά και να φροντίζει το παιδί του, οπότε όταν το χάνει έρχεται αντιμέτωπος με συντριπτικά συναισθήματα.

14. Πώς θα λειτουργεί η θέα της ευτυχίας των άλλων για τους γονείς που έχασαν τα παιδιά τους στο πεδίο της μάχης;

«Ξέρω πὼς εἶναι δύσκολο νὰ σᾶς πείσω, καὶ συχνὰ θὰ σᾶς δίνουν ἀφορμὲς νὰ τοὺς θυμάστε οἱ χαρὲς τῶν ἄλλων ποὺ κάποτε τὶς νιώθατε κι ἐσεῖς.»

Η θέα της ευτυχίας των άλλων θα υπενθυμίζει διαρκώς στους γονείς που έχασαν τα παιδιά τους τις αντίστοιχες στιγμές ευδαιμονίας που άλλοτε βίωναν κι εκείνοι, με αποτέλεσμα να καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την προσπάθειά τους να διαχειριστούν την οδύνη του πένθους. Προφανώς, βέβαια, οι γονείς αυτοί θα ένιωθαν πόνο ούτως ή άλλως, βλέποντας όμως γύρω τους άλλους γονείς να ζουν στιγμές ευτυχίας με τα παιδιά τους θα αισθάνονται εντονότερη την οδύνη, αφού θα κατακλύζονται από ανάλογες δικές τους αναμνήσεις.

15. Ποιο είναι το περιεχόμενο που δίνει ο Περικλής στη λέξη «καρτερία» και γιατί αυτή θα λειτουργεί καταπραϋντικά για τον πόνο των γονέων;

Η λέξη έχει την έννοια του κουράγιου, της προσπάθειας, δηλαδή, να αντλήσουν οι άνθρωποι την αναγκαία ψυχική δύναμη, ώστε να αντέξουν τη δοκιμασία που περνούν. Το κουράγιο αυτό, σύμφωνα με τον Περικλή, μπορεί να προκύψει για τους μεν πιο νέους με το να αποκτήσουν κι άλλα παιδιά, ενώ για τους μεγαλύτερους σε ηλικία με την αναγνώριση του γεγονότος πως έζησαν ευτυχισμένοι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους και πως ο χρόνος που τους απομένει είναι λίγος.
«καρτερεῖν χρή»: Δεν αναφέρεται ως παρηγοριά, αλλά ως πίστη ότι τα παιδιά που θα γεννηθούν θα βοηθήσουν στη λήθη των χαμένων. Μετά τη δυσκολία της πειθούς (χαλεπόν) ακολουθεί η ανάγκη (χρή) της καρτερίας.

16. Είναι πειστική η άποψη, σύμφωνα με την οποία η «τέκνωσις ἐπιγιγνομένων» θα επιφέρει σε μερικούς γονείς «λήθην»; Να αιτιολογήσετε τις απόψεις σας.

Η απόκτηση νέων παιδιών, παρά το γεγονός ότι θα προσφέρει χαρά στους γονείς, δεν μπορεί να οδηγήσει στη λήθη των παιδιών που πέθαναν. Ας σημειωθεί, άλλωστε, πως οι γονείς αυτοί έχασαν τα παιδιά τους όταν πια αυτά είχαν φτάσει σε στρατεύσιμη ηλικία, οπότε είχαν περάσει μαζί τους ήδη πολλά χρόνια. Είχαν γνωρίσει σε βάθος τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά τους, είχαν βιώσει πλήθος εμπειριών -ευχάριστων και δυσάρεστων- μαζί τους, δομώντας έτσι ένα βαθύτατο συναισθηματικό δέσιμο. Ως εκ τούτου, όση ευτυχία κι αν προσφέρουν τα νέα παιδιά στους γονείς, δεν πρόκειται ποτέ εκείνοι να ξεχάσουν τα παιδιά που έχασαν στον πόλεμο, την αγάπη που ένιωθαν για εκείνα, όπως και τον πόνο για την απώλειά τους.

17. «ἰδίᾳ τε γάρ τῶν οὐκ ὄντων λήθη οἱ ἐπιγιγνόμενοί τισιν ἔσονται, καί τῇ πόλει διχόθεν, ἔκ τε τοῦ μή ἐρημοῦσθαι καί ἀσφαλείᾳ, ξυνοίσει»: Το επιχείρημα αυτό του ρήτορα φαινομενικά αντιφάσκει με όσα ανέφερε προηγουμένως για την «τέκνωσιν». Να επισημάνετε τη φαινομενική αντίφαση και να εξηγήσετε τη σκέψη με την οποία ο Περικλής φθάνει στη συγκεκριμένη διατύπωση.

«Για μας σήμερα έρχεται βέβαια σαν αταίριαστο κάπως, σ’ ένα παραμυθητικό λόγο για τους γονείς να τονίζεται περισσότερο η σημασία που έχουν τα καινούργια παιδιά για την πολιτεία παρά για τους ίδιους, καθώς η ωφέλεια παρουσιάζεται για τους γονείς αρνητική μόνο (λήθη τῶν οὐκ ὄντων ἔσονται), ενώ για εκείνη και αρνητική και θετική. Ο πολιτικός όμως που μιλεί, είτε Περικλή είτε Θουκυδίδη τον πεις, είναι το μόνο φυσικό και σωστό κι εδώ ακόμα να σκέπτεται την πόλη πιο πολύ από τα άτομα, ακόμα να περιορίζει την παρηγόρησή του στην ειδική ωφέλεια, που θα έχουν οι γονείς από τα νέα παιδιά, ότι θα τους βοηθήσουν να ξεχάσουν τα παλιά που σκοτώθηκαν» (Βλ. Ι. Θ. Κακριδή, ό.π., σ. 107).

18. Ποια άποψη διατυπώνει ο Περικλής για την ίση συμμετοχή στις αποφάσεις της πόλης και των γονέων που έχουν παιδιά και των γονέων που δεν έχουν παιδιά;

«Γιατὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ σκέπτονται γιὰ τὰ κοινὰ τὸ ἴδιο ὀρθὰ καὶ δίκαια ὅσοι μὴν ἔχοντας νὰ δώσουν παιδιὰ δὲν εἶναι ἐκτεθειμένοι σὲ ἴδιους, ὅπως καὶ οἱ ἄλλοι, κινδύνους.»

Ο Περικλής δεν θέτει σε αμφισβήτηση το δικαίωμα όλων των πολιτών της Αθήνας να συμμετέχουν στις αποφάσεις της πόλης. Εκείνο που επισημαίνει είναι ο διαφορετικός τρόπος με τον οποίον σκέφτονται και κρίνουν τα πράγματα. Οι πολίτες που δεν έχουν παιδιά δεν αντιλαμβάνονται σε όλη του την έκταση τον κίνδυνο που ενέχει κάθε πιθανή απόφαση που θα μπορούσε να εμπλέξει την πόλη σε πολεμικές περιπέτειες. Οι πολίτες από την άλλη που έχουν παιδιά και γνωρίζουν πόσα διακινδυνεύουν για χάρη της πατρίδας τους ζυγίζουν κάθε απόφαση πολύ πιο προσεκτικά. Η δική τους κρίση, υπ’ αυτή την έννοια, δεν παρασύρεται από αυθορμητισμούς και αδικαιολόγητες εξάρσεις.

19. Η θέση του Περικλή, σύμφωνα με την οποία οι γονείς που έχουν παιδιά λαμβάνουν ορθότερες αποφάσεις για την πόλη, μπορεί να γίνει αποδεκτή χωρίς αντίλογο; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.

Η θέση αυτή του Περικλή, η οποία εντάσσεται στο πλαίσιο των παροτρύνσεών του προς τους γονείς που θρηνούν τον χαμό των παιδιών τους, δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή χωρίς αντίλογο. Ο Περικλής στην προσπάθειά του αφενός να παρηγορήσει τους γονείς και αφετέρου να τους υπενθυμίσει πως μπορούν ακόμη να ωφελήσουν την πόλη τους, αποκτώντας νέα παιδιά, εκφράζει την άποψη πως όσοι έχουν παιδιά λαμβάνουν και ορθότερες αποφάσεις για την πόλη. Η θέση αυτή πιθανώς βασίζεται στην εύλογη εικασία πως οι έχοντες παιδιά ζυγίζουν πιο προσεκτικά τα δεδομένα προτού λάβουν μια απόφαση, καθώς δεν θέλουν να διακινδυνεύσουν τη ζωή των παιδιών τους. Η άποψη αυτή, ωστόσο, μοιάζει να παρουσιάζει εξορισμού τους μη έχοντες παιδιά ως ριψοκίνδυνους, επιπόλαιους και αδιάφορους απέναντι στους κινδύνους, κάτι που φυσικά δεν ισχύει. Πρόκειται, πιθανώς, για ένα σκόπιμο «σφάλμα» λογικής, το οποίο δικαιολογείται λόγω της πεποίθησης του ρήτορα πως είναι αναγκαίο για την ασφάλεια της πόλης να αποκτήσουν νέα παιδιά όσοι βρίσκονται ακόμη σε ηλικία τεκνοποίησης.

20. Ποια προτροπή απευθύνει ο Περικλής στους «παρηβηκότας»;

«Κι ὅσοι πάλι εἴσαστε προχωρημένοι στὰ χρόνια, τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ζωῆς ποὺ τὸ περάσατε εὐτυχισμένα νὰ τὸ θεωρεῖτε κέρδος, κι αὐτὸ ποὺ ἀπομένει θὰ εἶναι σύντομο, καὶ νὰ ἔχετε παρηγοριά σας τὴ δόξα αὐτῶν ἐδῶ. Γιατὶ μόνο ἡ αἴσθηση τῆς τιμῆς δὲν γερνάει ποτέ, καὶ στὰ ἄχρηστα τὰ γερατειὰ μεγαλύτερη χαρὰ δὲν εἶναι, ὅπως λένε μερικοί, νὰ ἔχει κανεὶς κέρδη ἀλλὰ νὰ τὸν τιμοῦν.»

Οι γονείς που είναι προχωρημένης ηλικίας και δεν μπορούν πλέον να αποκτήσουν νέα παιδιά οφείλουν, σύμφωνα με τον Περικλή, να βρουν παρηγοριά στο γεγονός ότι πέρασαν ευτυχισμένοι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, μιας και το πέρασαν έχοντας μαζί τους τα παιδιά τους. Καλούνται, επίσης, να συνειδητοποιήσουν πως το διάστημα ζωής που τους απομένει είναι μικρό, οπότε τα χρόνια της δυστυχίας τους θα είναι λίγα, και σαφώς λιγότερα από τα χρόνια που έζησαν ευτυχισμένοι. Σημαντική παρηγοριά, συνάμα, για τους γονείς αυτούς οφείλει να αποτελέσει η δόξα των παιδιών τους, τα οποία θυσιάστηκαν για χάρη της πατρίδας τους. Σε αντίθεση, μάλιστα, με την εντύπωση ορισμένων πως πηγή χαράς για τους ηλικιωμένους είναι τα υλικά κέρδη, ο ρήτορας τονίζει πως η πραγματική χαρά προκύπτει από τις τιμές που λαμβάνουν τα πρόσωπα αυτά. Οι γονείς αυτοί, επομένως, θα έχουν στα τελευταία χρόνια της ζωής τους την ευτυχία να τιμώνται από τους συμπολίτες τους, εφόσον τα παιδιά τους θυσιάστηκαν προς όφελος της κοινής τους πατρίδας.

21. Ποια άποψη διατυπώνει ο ρήτορας για τα γηρατειά;

«Γιατὶ μόνο ἡ αἴσθηση τῆς τιμῆς δὲν γερνάει ποτέ, καὶ στὰ ἄχρηστα τὰ γερατειὰ μεγαλύτερη χαρὰ δὲν εἶναι, ὅπως λένε μερικοί, νὰ ἔχει κανεὶς κέρδη ἀλλὰ νὰ τὸν τιμοῦν.»

Ο ρήτορας χαρακτηρίζει τα γηρατειά «άχρηστα» λαμβάνοντας, πιθανώς, υπόψη το γεγονός πως αποτελούν μια μη παραγωγική ηλικία. Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι δεν είναι σε θέση πια να προσφέρουν στην πόλη τους νέα παιδιά, όπως οι νεότεροι σε ηλικία γονείς. Δεν είναι, επίσης, σε θέση να συνεισφέρουν στην οικονομία της πόλης με την εργασία τους, ούτε μπορούν οι ίδιοι να ενταχθούν στον στρατό της. Αν, επομένως, η περίοδος των γηρατειών ιδωθεί από την οπτική της ικανότητας προσφοράς στην πόλη υστερεί σημαντικά σε σχέση με τη νεότητα.