Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 36

(ΠΗΓΗ: https://latistor.blogspot.com/2022/07/36.html)

ΚΕΙΜΕΝΟ
36. «Ἄρξομαι δὲ ἀπὸ τῶν προγόνων πρῶτον· δίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ πρέπον δὲ ἅμα ἐν τῷ τοιῷδε τὴν τιμὴν ταύτην τῆς μνήμης δίδοσθαι. τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες διαδοχῇ τῶν ἐπιγιγνομένων μέχρι τοῦδε ἐλευθέραν δι’ ἀρετὴν παρέδοσαν. καὶ ἐκεῖνοί τε ἄξιοι ἐπαίνου καὶ ἔτι μᾶλλον οἱ πατέρες ἡμῶν· κτησάμενοι γὰρ πρὸς οἷς ἐδέξαντο ὅσην ἔχομεν ἀρχὴν οὐκ ἀπόνως ἡμῖν τοῖς νῦν προσκατέλιπον. τὰ δὲ πλείω αὐτῆς αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ ἐπηυξήσαμεν καὶ τὴν πόλιν τοῖς πᾶσι παρεσκευάσαμεν καὶ ἐς πόλεμον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτην. ὧν ἐγὼ τὰ μὲν κατὰ πολέμους ἔργα, οἷς ἕκαστα ἐκτήθη, ἢ εἴ τι αὐτοὶ ἢ οἱ πατέρες ἡμῶν βάρβαρον ἢ ῞Ελληνα πολέμιον ἐπιόντα προθύμως ἠμυνάμεθα, μακρηγορεῖν ἐν εἰδόσιν οὐ βουλόμενος ἐάσω· ἀπὸ δὲ οἵας τε ἐπιτηδεύσεως ἤλθομεν ἐπ’ αὐτὰ καὶ μεθ’ οἵας πολιτείας καὶ τρόπων ἐξ οἵων μεγάλα ἐγένετο, ταῦτα δηλώσας πρῶτον εἶμι καὶ ἐπὶ τὸν τῶνδε ἔπαινον, νομίζων ἐπί τε τῷ παρόντι οὐκ ἂν ἀπρεπῆ λεχθῆναι αὐτὰ καὶ τὸν πάντα ὅμιλον καὶ ἀστῶν καὶ ξένων ξύμφορον εἶναι ἐπακοῦσαι αὐτῶν».

οἱ πατέρες ἡμῶν: Ἡ γενιὰ τῶν Μαραθωνομάχων καὶ τῶν Σαλαμινομάχων στὰ χρόνια ἀπὸ τὸ 490 μέχρι τὸ 465 περίπου, αὐτῶν ποὺ θεμελίωσαν τὴν Ἀθηναϊκὴ αὐτοκρατορία.

ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ: «Ἡ σταθερά, ἡ στάσιμος ἡλικία καθ’ ἣν ἐπέρχεται στάσις τῆς ἀναπτύξεως τῶν σωματικῶν δυνάμεων».Ἡ γενιὰ τοῦ ἴδιου τοῦ Περικλῆ ποὺ θὰ ἦταν τότε περίπου 60 ἐτῶν.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
36. Θὰ ἀρχίσω ἀπὸ τοὺς προγόνους πρῶτα. Καθῆκον μας εἶναι καὶ συγχρόνως πρέπον σὲ τούτη τὴν περίσταση νὰ ἀποδίδεται αὐτὴ ἡ τιμὴ στὴ μνήμη τους. Γιατὶ ζώντας ἀδιαλείπτως σὲ αὐτὴ τὴ χώρα μᾶς τὴν παρέδωσαν, διαδοχικὰ ἡ μιὰ γενιὰ μετὰ τὴν ἄλλη χάρη στὴν ἀνδρεία τους, ἐλεύθερη ὣς τώρα. Καὶ ἀξίζουν νὰ τοὺς δοξάζουμε, καὶ ἐκεῖνοι κι ἀκόμη περισσότερο οἱ πατέρες μας. Διότι, πέρα ἀπὸ ὅσα κληρονόμησαν, ἀπέκτησαν ἀκόμη, ὄχι χωρὶς κόπο, καὶ ἄφησαν σ’ ἐμᾶς τοὺς τωρινοὺς ὅση ἡγεμονία ἔχουμε. Κι ὅ,τι παραπέρα ἀποκτήθηκε, ἐμεῖς ποὺ εἴμαστε τώρα περίπου στὴν ὥριμη ἡλικία ἀκόμα τὸ μεγαλώσαμε κι ἄλλο καὶ φροντίσαμε νὰ εἶναι ἡ πόλη μας πανέτοιμη καὶ γιὰ τὸν πόλεμο καὶ γιὰ τὴν εἰρήνη. Ὡστόσο ἐγὼ τὰ πολεμικὰ κατορθώματα μὲ τὰ ὁποῖα ἀποκτήθηκε τοῦτο κι ἐκεῖνο, ἢ ἐὰν κάποτε οἱ ἴδιοι ἐμεῖς ἢ οἱ πατέρες μας ἀντιμετωπίσαμε ψυχωμένα ἕνα βάρβαρο ἢ Ἕλληνα ἐπιδρομέα, αὐτά, ἐπειδὴ δὲν θέλω νὰ μακρηγορῶ σὲ ἀνθρώπους ποὺ τὰ γνωρίζουν, θὰ τὰ ἀφήσω. Ὅμως μὲ ποιές ἀρχὲς ὡς βάση τὰ κατακτήσαμε καὶ μὲ ποιούς πολιτικοὺς θεσμοὺς καὶ δημόσιο βίο, μὲ ποιά ἰδιοσυγκρασία φθάσαμε σὲ αὐτὴ τὴν ἀκμή, αὐτὰ θὰ ἐκθέσω πρῶτα, καὶ ὕστερα θὰ προχωρήσω καὶ στὸν ἔπαινο τούτων τῶν νεκρῶν, διότι πιστεύω ὅτι τούτη τὴν ὥρα δὲν εἶναι ἀταίριαστο νὰ λεχθοῦν αὐτὰ καὶ ὅτι ὅλοι οἱ συγκεντρωμένοι ἐδῶ, ντόπιοι καὶ ξένοι, ὄφελος θὰ ἔχουν νὰ τὰ ἀκούσουν μὲ προσοχή.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. Ποιες περιόδους του αθηναϊκού παρελθόντος αναφέρονται στην ενότητα και ποιο έργο επιτελέστηκε κατά τη διάρκεια καθεμιάς;

Η πρώτη περίοδος του αθηναϊκού παρελθόντος αφορά τους προγόνους των Αθηναίων. Πρόκειται για μια εκτενή περίοδο η οποία καλύπτει το σύνολο της μυθικής περιόδου, καθώς και την ιστορική περίοδο μέχρι το τέλος των Περσικών πολέμων (479 π.Χ.). Στο πλαίσιο της πρώτης αυτής περιόδου θεμελιώνεται η αυτοχθονία των Αθηναίων, για την οποία αισθάνονταν διαχρονικά περήφανοι («τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες»), η ελευθερία της πόλης, η οποία οφείλεται στη γενναιότητα και την ανδρεία των προγόνων («δι’ ἀρετὴν»). Το βασικό θεμέλιο, έτσι, του αθηναϊκού μεγαλείου έχει επιτευχθεί κατά την πρώτη περίοδο από τη γενιά των προγόνων. Ακολούθως έρχεται η ιστορική περίοδος από το τέλος των Περσικών πολέμων (479 π.Χ.) μέχρι την υπογραφή της τριακονταετούς ειρήνης ανάμεσα στη Σπάρτη και την Αθήνα (446 π.Χ.). Πρόκειται για την περίοδο που καλύπτει η γενιά των πατέρων. Στο πλαίσιο της περιόδου αυτής επιτεύχθηκε κάτι περισσότερο σημαντικό, εφόσον χάρη στους πατέρες, η διασφαλισμένη ελευθερία ενισχύθηκε, με κόπο και θυσίες, οδηγώντας στην κυριαρχία της Αθήνας έναντι όλων των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων. Είναι, άλλωστε, κατά την περίοδο αυτή που δημιουργήθηκε η Αθηναϊκή συμμαχία, η οποία πρόσφερε κύρος και υπεροχή στην Αθήνα. Ακολουθεί, τέλος, η γενιά των συγχρόνων του Περικλή, στα χρόνια της οποίας η Αθήνα απέκτησε την αυτάρκειά της χάρη στη συστηματική οργάνωσή της τόσο στα εσωτερικά όσο και στα εξωτερικά της θέματα.

2. Ποια είναι η προσφορά των πατέρων, όπως την προσδιορίζει ο ρήτορας;

Η γενιά των πατέρων κατόρθωσε να προσφέρει σημαντικό έργο στην οικοδόμηση της υπεροχής της Αθήνας, εφόσον λαμβάνοντας την πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη από τους προγόνους προχώρησε ακόμη παραπέρα και κατέστησε την Αθήνα μια κυριαρχική δύναμη. Προσφορά, η οποία επιτεύχθηκε με πολύ μόχθο, με αγώνες και με αδιάκοπη δραστηριότητα. Στα χρόνια, άλλωστε, τη γενιάς των πατέρων τοποθετείται και η ίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας, η οποία σταδιακά απέκτησε τα χαρακτηριστικά του ιδανικού πολιτεύματος.

3. Γιατί το έργο των πατέρων κρίνεται ανώτερο από το έργο των προγόνων;

[Η υπεροχή που αναγνωρίζει ο ρήτορας στους πατέρες σε σύγκριση με τους προγόνους είναι απροσδόκητη. Γιατί αφενός η γενιά των πατέρων καλύπτει μια μικρή χρονική περίοδο (479-445 π.Χ.), αφετέρου δεν έχει να επιδείξει τόσο αξιόλογο έργο όσο οι πρόγονοι. Ο Περικλής όμως εκτιμά ότι η ίδρυση της ηγεμονίας της Αθήνας από τους πατέρες έχει ιδιαίτερη σημασία. (Βλ. και Ι. Μπάρμπα, σ. 116).]

Ο Περικλής δεν δείχνει ασέβεια απέναντι στους προγόνους, υπό την έννοια πως στο σημείο αυτό ακούγεται περισσότερο η φωνή του Θουκυδίδη. Μέριμνα του ιστορικού είναι να δοθεί έμφαση στο έργο των πατέρων, μιας και ήταν εκείνοι που εδραίωσαν την κυριαρχία της Αθήνας στον ελληνικό χώρο. Αν και το έργο των προγόνων και οι αγώνες τους εναντίον των εξωτερικών εχθρών είχαν σαφώς εξαιρετικά μεγάλη σημασία, η πραγματική υπεροχή, ο πλούτος και η πνευματική άνθιση της Αθήνας επιτεύχθηκε χάρη στη δραστηριότητα της γενιάς των πατέρων.

4. Γιατί ο ρήτορας εξαίρει περισσότερο τη συμβολή των συγχρόνων του;

Η γενιά των συγχρόνων του Περικλή τιμάται περισσότερο -από τον Θουκυδίδη επί της ουσίας-, καθώς είναι η γενιά που διασφάλισε στην Αθήνα την αναγκαία αυτάρκεια χάρη στην αρτιότερη οργάνωση σε όλους τους τομείς. Η Αθήνα πλέον γίνεται μια πόλη που αισθάνεται ασφαλής και ικανή να διαχειριστεί οποιαδήποτε πρόκληση είτε σε περίοδο ειρήνης είτε σε περίοδο πολέμου. Πρόκειται, άλλωστε, για την Αθήνα του χρυσού αιώνα, με την εκπληκτική πολιτισμική ανάπτυξη, με την άριστη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος και με τα αλλεπάλληλα επιτεύγματα τόσο στο χώρο των τεχνών και της παιδείας όσο και της επιστήμης.
Ο Θουκυδίδης αξιοποιεί την ευκαιρία του επιτάφιου αυτού λόγου για να συνθέσει έναν τιμητικό ύμνο στο δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο απέδωσε τα καλύτερα αποτελέσματά του στα χρόνια της εποχής του Περικλή.

5. Γιατί το έργο των συγχρόνων είναι ανώτερο σε σύγκριση με το έργο των πατέρων;

Διότι η γενιά των συγχρόνων, στην οποία ανήκει και ο Περικλής, συνεχίζοντας το έργο των προγόνων κατέστησε την Αθήνα τόσο ισχυρή, ώστε και πολέμους νικηφόρους να διεξάγει και να απολαμβάνει του σεβασμού εχθρών και φίλων και να διαθέτει αυτάρκεια αγαθών σε όλες τις καταστάσεις.

6. Ποια είναι τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν το μεγαλείο μιας πόλης, σύμφωνα με το κείμενο;

Σύμφωνα με τα όσα αναφέρει ο Περικλής, μια πόλη προκειμένου να θεωρηθεί πως έχει επιτύχει τη ζητούμενη επιτυχία οφείλει να είναι ελεύθερη, με επαρκή δύναμη, καθώς και αυτάρκης ως προς όλα. Η Αθήνα, για παράδειγμα, μπορεί να επαίρεται για τον αυτόχθονα πληθυσμό της, για τη με αγώνες διαφυλαγμένη ελευθερία της, για την ηγεμονική της θέση στον ελληνικό χώρο, αλλά και για την πλήρη αυτάρκειά της τόσο σε περιόδους ειρήνης όσο και σε περιόδους πολέμου.
Προκειμένου, βέβαια, να διαμορφωθούν πολίτες ικανοί να οδηγήσουν την πόλη τους στη ζητούμενη κατάσταση μεγαλείου, χρειάζεται να έχουν γαλουχηθεί κατάλληλα, να ζουν υπό τις συνθήκες ενός πολιτεύματος που να τους επιτρέπει την ελεύθερη έκφραση και την αυτόνομη ανάπτυξη των δυνατοτήτων τους, καθώς και να διακρίνονται για το ήθος τους. Υπ’ αυτό το πρίσμα το μεγαλείο της Αθήνας υπερέχει, διότι διαμορφώθηκε όχι από πολίτες που ακολουθούν τυφλά τις οδηγίες που τους δίνονται, αλλά από πολίτες που συναποφασίζουν για όλα και έχουν πλήρη επίγνωση των ευθυνών που τους αναλογούν για κάθε απόφαση της πόλης.

7. Γιατί ο ρήτορας δηλώνει τα επιμέρους στοιχεία του αθηναϊκού μεγαλείου και πώς τα συνδέει με τον έπαινο των νεκρών;

Τα επιμέρους στοιχεία (ἐπιτήδευσις - πολιτεία - τρόποι) αποτελούν το κεντρικό θέμα του Επιταφίου. Πρόθεση του ρήτορα ήταν να παρουσιάσει τον ηρωισμό των νεκρών ως αποτέλεσμα όλων αυτών των στοιχείων που συνθέτουν το μεγαλείο της Αθήνας. Οι αρχές και τα ιδεώδη της αθηναϊκής δημοκρατίας διαμορφώθηκαν με βάση το πλαίσιο της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής στο οποίο ανήκουν και οι προκείμενοι νεκροί.

8. Για ποιο λόγο ο Περικλής δηλώνει ότι δε θα αναφερθεί στα επιθετικά και αμυντικά έργα των προγενεστέρων;

«Ὡστόσο ἐγὼ τὰ πολεμικὰ κατορθώματα μὲ τὰ ὁποῖα ἀποκτήθηκε τοῦτο κι ἐκεῖνο, ἢ ἐὰν κάποτε οἱ ἴδιοι ἐμεῖς ἢ οἱ πατέρες μας ἀντιμετωπίσαμε ψυχωμένα ἕνα βάρβαρο ἢ Ἕλληνα ἐπιδρομέα, αὐτά, ἐπειδὴ δὲν θέλω νὰ μακρηγορῶ σὲ ἀνθρώπους ποὺ τὰ γνωρίζουν, θὰ τὰ ἀφήσω.»

Ο Περικλής ισχυρίζεται πως εφόσον οι επιθετικοί, αλλά και οι αμυντικοί αγώνες της Αθήνα είναι ήδη γνωστοί στο ακροατήριό του, θα τους προσπεράσει, ώστε να μη γίνεται κουραστικός. Από την οπτική του Περικλή τα όσα θα ενισχύσουν την αυτοπεποίθηση και τη θέληση των συγκαιρινών του προκειμένου να αγωνιστούν με αποφασιστικότητα δεν είναι τα κατορθώματα του παρελθόντος, αλλά τα όσα τους προσφέρουν το υψηλό τους βιοτικό επίπεδο. Η πνευματική και πολιτιστική ακμή της Αθήνας, η ελευθερία του δημοκρατικού πολιτεύματος και η ηγεμονική παρουσία της πόλης στον ελληνικό χώρο αποτελούν κεκτημένα για τα οποία αξίζει να αγωνιστεί κανείς με πυγμή.
Από την άλλη, βέβαια, υπάρχει και η οπτική του Θουκυδίδη, ο οποίος βρίσκει σε αυτό το σημείο την κατάλληλη ευκαιρία για να τιμήσει τα επιτεύγματα του Περικλή. Όπως επισημαίνει ο Albin Lesky «σύντομα ο ιστοριογράφος θα πρέπει να διηγηθεί τις πρώτες σοβαρές ρωγμές στην αυτοπεποίθηση και το μεγαλείο της πόλη» επιλέγει ορθά, επομένως, να «παρεμβάλλει σ’ αυτόν τον λόγο την εικόνα του αθηναϊκού πολιτεύματος όπως ήθελε να το διαπλάσει ο Περικλής και όπως στεκόταν μπροστά στα μάτια και του ίδιου, ακόμα περισσότερο σαν ιδανικός στόχος παρά σαν συντελεσμένη πραγματικότητα».

9. Να σχολιάσετε την αξιολογική διαβάθμιση των γενεών από τον Περικλή.

Με την αξιολογική διαβάθμιση των γενεών: α) τηρεί την παράδοση στον επιτάφιο λόγο του και επαινεί τους προγόνους, β) παρουσιάζει τη γενιά της πεντηκονταετίας 479-431 π.Χ. ως δημιουργό μιας λαμπρής πόλης, χωρίς να αρνείται πως το μεγαλείο της Αθήνας είναι αποτέλεσμα συνεισφοράς όλων των γενεών. Οι ακροατές του Περικλή είναι ανάγκη να θυμούνται το μεγαλείο της Αθήνας.

10. Να αναφέρετε τους λόγους για τους οποίους, σύμφωνα με το ρήτορα, πρέπει να τιμούνται οι πρόγονοι.

«Θὰ ἀρχίσω ἀπὸ τοὺς προγόνους πρῶτα. Καθῆκον μας εἶναι καὶ συγχρόνως πρέπον σὲ τούτη τὴν περίσταση νὰ ἀποδίδεται αὐτὴ ἡ τιμὴ στὴ μνήμη τους. Γιατὶ ζώντας ἀδιαλείπτως σὲ αὐτὴ τὴ χώρα μᾶς τὴν παρέδωσαν, διαδοχικὰ ἡ μιὰ γενιὰ μετὰ τὴν ἄλλη χάρη στὴν ἀνδρεία τους, ἐλεύθερη ὣς τώρα.»

Στο πρώτο μέρος του Κεφαλαίου 36 ο Περικλής δηλώνει πως αποτελεί καθήκον και συνάμα είναι το ηθικά σωστό («δίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ πρέπον δὲ ἅμα») να τιμώνται οι πρόγονοι. Η προσφορά τους, άλλωστε, είναι ιδιαιτέρως σημαντική, εφόσον χάρη σε εκείνους έχει διασφαλιστεί τόσο η αυτοχθονία του αθηναϊκού πληθυσμού όσο και η ελευθερία του τόπου τους. Οι Αθηναίοι, έτσι, μπορούν αφενός να αισθάνονται υπερήφανοι και αφετέρου είχαν τα κατάλληλα θεμέλια, ώστε να οικοδομήσουν την ηγεμονία τους και να εξασφαλίσουν τη συνεχή ισχυροποίηση της πόλης τους. Αν, άρα, οι Αθηναίοι έχουν πλέον μια αυτάρκη και ευδαίμονα πόλη αυτό το χρωστούν σε μεγάλο βαθμό στους συνεχείς αγώνες και στην ανδρεία των προγόνων τους.

11. «τά δέ πλείω αὐτῆς ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ ἐπηυξήσαμεν καί τήν πόλιν τοῖς πᾶσι παρεσκευάσαμεν καί ἐς πόλεμον καί ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτην». Να αναφέρετε τα στοιχεία που επιδιώκει να τονίσει ο Περικλής με την παραπάνω φράση.

Η γενιά του ίδιου του Περικλή (446-431 π.Χ.), τα άτομα της οποίας βρίσκονται μεταξύ 40 και 60 χρονών, κατόρθωσε να αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την κληρονομιά που έλαβε από τους προγενέστερους. Έτσι, η ελεύθερη και κυρίαρχη Αθήνα που παρέλαβαν ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο και διασφάλισε την αυτάρκειά της τόσο σε περιόδους πολέμου όσο και σε περιόδους ειρήνης. Χάρη, δηλαδή, στους συγκαιρινούς του Περικλή η Αθήνα απέκτησε την αναγκαία ετοιμότητα απέναντι σε κάθε πιθανή πρόκληση ή δυσκολία, έγινε μια άρτια οργανωμένη πόλη, με ασφάλεια, η οποία εύλογα προσφέρει ισχυρό αίσθημα αυτοπεποίθησης στους πολίτες της.
Ας σημειωθεί, επίσης, πως η γενιά του Περικλή έδωσε έμφαση στην πνευματική και πολιτισμική ανάπτυξη της Αθήνας. Η φιλοσοφία, η δραματική ποίηση, οι επιστήμες και οι τέχνες έφτασαν κατά την περίοδο αυτή σε πρωτόγνωρες κορυφώσεις. Την ίδια, άλλωστε, περίοδο δημιουργήθηκε και ο αριστουργηματικός Παρθενώνας, που αποτελεί ξεχωριστό σύμβολο της έμφασης που δόθηκε στην πολιτισμική εξέλιξη της πόλης.

12. Ποια επιτεύγματα της Αθήνας υπονοεί ο Περικλής με τη φράση «ἤλθομεν ἐπ' αὐτά»;

Η φράση «ἤλθομεν ἐπ’ αὐτά» παραπέμπει στη διαμόρφωση της αθηναϊκής ηγεμονίας, στην επιτυχή αντιμετώπιση των εχθρών, στην αυτάρκεια της πόλης και σε περίοδο πολέμου και σε περίοδο ειρήνης.

13. «ὧν τά μέν κατά πολέμους ἔργα, οἷς ἕκαστα ἐκτήθη»: Σε ποιας γενιάς τα πολεμικά έργα αναφέρεται εδώ ο ρήτορας;

Αντιμετωπίζουμε δυσκολίες να κατανοήσουμε σε ποιους ακριβώς αναφέρεται εδώ ο Περικλής. Οι μελετητές του Θουκυδίδη έχουν διατυπώσει για το συγκεκριμένο θέμα απόψεις που συγκρούονται μεταξύ τους. Αρκετοί πιστεύουν ότι με το ὧν δηλώνονται οι πατέρες και οι σύγχρονοι μαζί. Ο Ι. Θ. Κακριδής υποστηρίζει ότι «αν από την αρχή της φράσης ο Περικλής είχε στο νου του τη δεύτερη και τρίτη μαζί ομάδα, όχι την τελευταία μόνο ή και τις τρεις, η διατύπωσή του θα ήταν εντελώς διαφορετική... Καταχτητικούς όμως πολέμους πριν από το 480 δεν έχουν να παρουσιάσουν οι Αθηναίοι. Μόνη λοιπόν δυνατότητα θα έλεγε κανείς, πως έμεινε, το ὧν να αναφέρεται στην τωρινή αποκλειστικά γενιά. Κι όμως πρέπει, νομίζω, ν’ αποδοθεί και στις τρεις μαζί ομάδες. Αν το περιορίζαμε στο τελευταίο μέλος, θα έμεναν έξω οι επιθετικοί αγώνες των Αθηναίων από το τέλος των μηδικών ως τη συνθήκη του 445. Γι’ αυτό και οι δοκιμές των φιλολόγων να περιλάβουν από την αρχή της φράσης τους τους «πατέρες» (Ι. Θ. Κακριδής, ό.π., σ. 15).

Για το ίδιο βλ. και Γεράσιμου Δ. Καψάλη, Οι δύο κορυφαίοι ύμνοι της Αθηναϊκής δημοκρατίας - Ο Ἐπιτάφιος του Περικλή στο Θουκυδίδη, Αθήναι, 1986, σ. 63.

14. «ἀπό δέ οἵας … καί μεθ’ οἵας … καί ἐξ οἵων»: Τι επιθυμεί να τονίσει ο ρήτορας με αυτόν τον εκφραστικό τρόπο;

Με το σχήμα επανάληψης στη συγκεκριμένη φράση ο ρήτορας επιχειρεί να δώσει έμφαση σε ό,τι αποτελεί το κύριο θέμα του λόγου του. Παραλλήλως, μάλιστα, η σειρά με την οποία αναφέρει τις κεντρικές αυτές έννοιες είναι και η σειρά με την οποία θα τις αναλύσει στη συνέχεια του λόγου του. Κατ’ αυτό τον τρόπο προϊδεάζει τους ακροατές του τόσο για το περιεχόμενο του επιτάφιου λόγου του όσο και για τη δομή του.

15. Ποιο περιεχόμενο δίνει ο Περικλής στις λέξεις «ἐπιτήδευσις», «πολιτεία» και «τρόποι»;

Με τη λέξη «ἐπιτήδευσις» εννοείται η πορεία που ακολουθήθηκε, για να φθάσει η πόλη στην ακμή, με την «πολιτεία» δηλώνεται η δημόσια ζωή και με τους «τρόπους» κάθε ενέργεια και εκδήλωση του ανθρώπου στην ιδιωτική του ζωή. Πρόκειται για τους τρεις παράγοντες που συνέβαλαν στο αθηναϊκό μεγαλείο.

16. Ποια καινοτομία παρατηρούμε στο κεφάλαιο 36 σε σύγκριση με άλλους επιταφίους;

Ο ρήτορας προσπερνά με συντομία τον έπαινο των προγόνων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποβαθμίζει την προσφορά τους, εξαίρει το έργο των πατέρων και θα επικεντρώσει το κύριο μέρος του λόγου του στο έργο των συγχρόνων.

17. Να σχολιάσετε τον τρόπο με τον οποίο ο Περικλής δηλώνει τις τρεις γενιές, αφού επισημάνετε τις σχετικές φράσεις του κειμένου.

Οι πρόγονοι: «ἀπό τῶν προγόνων». Οι πατέρες: «καί ἔτι μᾶλλον οἱ πατέρες ἡμῶν». Οι σύγχρονοι: «αὐτοί ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ». Οι φράσεις που χρησιμοποιεί ο ρήτορας για τις γενιές είναι ανάλογες του έργου που πρόσφερε καθεμιά. Έτσι οι πρόγονοι αναφέρονται μονολεκτικά, οι πατέρες με επίδοση και οι σύγχρονοι με πολλές εμφατικές εκφράσεις (Ι. Μπάρμπα, σσ. 117-118).
Πέρα από τη διαφοροποίηση στο πώς δηλώνεται η κάθε γενιά, εντοπίζουμε εκφραστική διαφοροποίηση και στο πώς δηλώνεται η προσφορά καθεμίας. Έτσι, το έργο των προγόνων δηλώνεται με τρισύλλαβη μετοχή («οἰκοῦντες»), με ένα τετρασύλλαβο ρήμα («παρέδοσαν») και με έναν εμπρόθετο της αιτίας («δι’ ἀρετὴν»). Ακολούθως, το έργο των πατέρων δηλώνεται με τετρασύλλαβη μετοχή («κτησάμενοι»), με πεντασύλλαβο ρήμα («προσκατέλιπον») και τονίζεται αφενός με την εμφατική φράση («ἔτι μᾶλλον»), καθώς και με αναφορικές προτάσεις οι οποίες επισημαίνουν το γεγονός πως δεν αρκέστηκαν στα όσα παρέλαβαν, αλλά τα επαύξησαν («πρὸς οἷς ἐδέξαντο», «ὅσην ἔχομεν ἀρχὴν») κι όλα αυτά τα πέτυχαν με σημαντικό κόπο, όπως δηλώνεται με σχήμα λιτότητας («οὐκ ἀπόνως»). Μεγαλύτερη και σαφέστερη έμφαση, ωστόσο, δίνεται στο έργο της γενιάς του Περικλή, η οποία εξαρχής δηλώνεται με πλήθος αντωνυμιών («αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε»). Το έργο της οποίας εκφράζεται με δύο ρήματα, ένα πεντασύλλαβο και ένα εξασύλλαβο («ἐπηυξήσαμεν», «παρεσκευάσαμεν»), καθώς και με ένα επίθετο υπερθετικού βαθμού («αὐταρκεστάτην»).

18. Το κεφάλαιο 36 χαρακτηρίζεται από πολλούς μελετητές ως δεύτερο προοίμιο. Να αναφέρετε τα σημεία του κειμένου που συνηγορούν για την ορθότητα αυτής της άποψης.

«Ὅμως μὲ ποιές ἀρχὲς ὡς βάση τὰ κατακτήσαμε καὶ μὲ ποιούς πολιτικοὺς θεσμοὺς καὶ δημόσιο βίο, μὲ ποιά ἰδιοσυγκρασία φθάσαμε σὲ αὐτὴ τὴν ἀκμή, αὐτὰ θὰ ἐκθέσω πρῶτα»

Αν ο Περικλής ακολουθούσε την κλασική δομή των επιταφίων, τότε ήδη από το κεφάλαιο αυτό θα ξεκινούσε την αναφορά στα πολεμικά κατορθώματα του αθηναϊκού παρελθόντος, τα οποία και θα καταλάμβαναν το μεγαλύτερο μέρος του λόγου του, μιας και θα αποτελούσαν το κύριο θέμα του λόγου του. Ο Περικλής, ωστόσο, δηλώνει πως είναι περιττό να αναφερθεί σε αυτά, εφόσον είναι ήδη γνωστά σε όλους. Έτσι, αντί να ασχοληθεί με το κύριο θέμα του λόγου του, το εξαγγέλλει στο δεύτερο μέρος του Κεφαλαίου, φανερώνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο πως η ενότητα αυτή (Κεφάλαιο 36) έχει περισσότερο τη λειτουργία ενός δεύτερου προοιμίου.
Σε αντίθεση, λοιπόν, με τους συνηθισμένους επιταφίους που έχουν ως κύριο θέμα τους την καταγωγή -αυτοχθονία- των Αθηναίων και τα επιτεύγματα των προγόνων τους, ο Περικλής επιλέγει να δώσει βαρύτητα σε κάτι διαφορετικό. Καθιστά, έτσι, κύριο μέρος του λόγου του συνιστά η αναφορά στην «ἐπιτήδευσιν», στις αρχές, δηλαδή, με τις οποίας ανατράφηκαν οι Αθηναίοι πολίτες, ώστε να οδηγηθούν στη διαμόρφωση του ιδανικού πολιτεύματος, στην «πολιτεία», στη δημόσια, δηλαδή, ζωή των Αθηναίων, όπως και γενικότερα στο δημοκρατικό τους πολίτευμα, καθώς και στους «τρόπους», στο ήθος, δηλαδή, που διακρίνει την ιδιωτική, αλλά και τη δημόσια ζωή των Αθηναίων.

19. «τήν γάρ χώραν οἱ αὐτοί αἰεί οἰκοῦντες διαδοχῇ τῶν ἐπιγιγνομένων»: Ποιο στοιχείο τονίζεται στην παραπάνω φράση και τι επιδιώκει με την αναφορά αυτή ο Περικλής;

Με την αναφορά του αυτή ο Περικλής προσπαθεί να τονώσει το πατριωτικό αίσθημα των ακροατών του και να βοηθήσει τους Αθηναίους, ώστε να κατανοήσουν το χρέος τους προς την πατρίδα κατά τη διάρκεια εκείνης της δύσκολης περιόδου. Υπενθυμίζει λοιπόν σ’ αυτούς ότι κατοικούν σε μια πατρίδα που τους κληροδοτήθηκε από τους προγόνους τους. Σε μια πατρίδα στην οποία δεν υπήρξε επιμειξία με άλλους πληθυσμούς, αλλά οι κάτοικοί της ήταν αυτόχθονες. Την αυτοχθονία των Αθηναίων επισημαίνει και ο Θουκυδίδης (Α, 2). «Τήν γοῦν Ἀττικήν ἐκ τοῦ ἐπί πλεῖστον διά τό λεπτόγεων ἀστασίαστον οὖσαν ἄνθρωποι ᾤκουν οἱ αὐτοί αἰεί». Το ίδιο θέμα τονίζεται και από τον Πλάτωνα (Μενέξενος 237 b): «Τῆς δέ εὐγενείας πρῶτον ὑπῆρξε τοῖσδε ἡ τῶν προγόνων γένεσις οὐκ ἔπηλυς οὖσα, οὐδέ τούς ἐκγόνους τούτους ἀποφηναμένη μετοικοῦντας ἐν τῇ χώρᾳ ἄλλοθεν σφῶν ἡκόντων, ἀλλ’ αὐτόχθονας καί τῷ ὄντι ἐν πατρίδι οἰκοῦντας καί ζῶντας…».

20. Σε ποιες διαπιστώσεις οδηγούμαστε από το περιεχόμενο του κεφαλαίου 36 για το ήθος και τις ηγετικές ικανότητες του Περικλή;

Με δεδομένο πως τα επιτεύγματα της γενιάς του Περικλή οφείλονται κυρίως στον ίδιο και στις ηγετικές του ικανότητες, γίνεται αντιληπτό το υψηλό επίπεδο της πολιτικής του αρετής. Στόχος, άλλωστε, του Θουκυδίδη είναι να διαγραφεί ακριβώς το ξεχωριστό των ικανοτήτων και της προσωπικότητας του Περικλή.
Η αυτάρκεια της Αθήνας, όπως και η σημαντική ανάπτυξή της, προέκυψαν χάρη στις συνετές επιλογές του Περικλή, γεγονός που φανερώνει την ικανότητά του να καθοδηγεί ορθά τους πολίτες και να δίνει προσοχή σε ό,τι έχει πραγματική αξία. Υπάρχουν, βέβαια, ορισμένα μελανά σημεία στη διοίκηση του Περικλή, όπως η αξιοποίηση των συμμαχικών εισφορών για την κόσμηση της Αθήνας, αλλά τέτοιου είδους στοιχεία απαλείφονται από τον Θουκυδίδη.
Ο Περικλής εμφανίζεται εδώ ιδιαίτερα υπερήφανος για τα κατορθώματα της γενιάς του, δημιουργώντας ίσως την αίσθηση υπέρμετρης αυτοπεποίθησης. Δε θα πρέπει, ωστόσο, να λησμονούμε πως ο λόγος αυτό εξυπηρετεί περισσότερο την επιδίωξη του Θουκυδίδη καθώς θα παρουσιάζονται τα επιτεύγματα της Αθήνας να γίνονται όλο και περισσότερο εμφανείς οι ιδιαίτερες αρετές του Περικλή. Τα συμπεράσματα, άρα, που προκύπτουν για το ήθος και τις ικανότητες του Περικλή δεν προκύπτουν τόσο με δική του πρωτοβουλία όσο εξαιτίας της θέλησης του Θουκυδίδη να αποτυπώσει στο πλαίσιο του λόγου αυτά τις εξαίρετες επιτεύξεις της Αθήνας, οι οποίες προέκυψαν υπό τη χαρισματική ηγεσία του Περικλή.
Η πρόθεση, πάντως, του Περικλή να στηρίξει ψυχολογικά τους Αθηναίους και να τους θυμίσει τους λόγους για τους οποίους αξίζει να δώσουν τις μάχες του πολέμου αυτού φανερώνει το ειλικρινές ενδιαφέρον του για τους συμπολίτες του. Ο Περικλής κατανοεί πως έχουν ανάγκη να ενισχυθεί το ηθικό και η αυτοπεποίθησή τους, κι αυτό ακριβώς επιχειρεί να τους προσφέρει.