Πρωτομαγιά: Μια ημέρα με διπλή σημασία και πολλαπλούς συμβολισμούς

Η πρώτη ημέρα του Μάη είναι γνωστή ως «εργατική πρωτομαγιά» καθώς είναι συνυφασμένη με διαδηλώσεις και πορείες. Πολλοί όμως ως σήμερα την γιόρταζαν στην εξοχή. Λίγοι ωστόσο γνωρίζουν πραγματικά την ιστορική σημασία της συγκεκριμένης ημέρας.

Η σημερινή ημέρα είναι μια Πρωτομαγιά τελείως διαφορετική σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν, λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού. Χωρίς εορτασμούς, εκδρομές στην εξοχή, εργατικές και μαθητικές πορείες στο κέντρο της Αθήνας και άλλων μεγάλων πόλεων και πρωτομαγιάτικο στεφάνι. Κι όμως ακόμα και χωρίς φίλους, συγγενείς και αγαπημένα πρόσωπα εξαιτίας των περιοριστικών μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας δεν παύει να είναι μια μέρα ξεχωριστή. Μια διπλή γιορτή με ιστορική, πολιτική και κοινωνική σημασία αλλά και με πολλαπλούς συμβολισμούς.

Η Πρώτη Ημέρα της άνοιξης
Πρωτομαγιά ονομάζεται η πρώτη μέρα του Μαΐου και αποτελεί ημέρα εορτασμού της άνοιξης για πολλές χώρες του βόρειου ημισφαιρίου. Ο εορτασμός της έχει τις ρίζες του στις παγανιστικές εορτές του παρελθόντος, με πολλά από τα αρχαία έθιμα να επιβιώνουν μέχρι και σήμερα. Η σημασία της ημέρας της Πρωτομαγιάς για τους αρχαίους λαούς της Ευρασίας οφείλεται στο γεγονός πως ημερολογιακά (για το βόρειο ημισφαίριο) η πρώτη ημέρα του Μαΐου βρίσκεται ανάμεσα στην εαρινή ισημερία και το θερινό ηλιοστάσιο, δηλαδή στην αρχή της άνοιξης.
Στην Ευρώπη ο Μάιος πήρε το όνομά του από τη ρωμαϊκή θεότητα «Maja» (Μάγια) της οποίας το όνομα προήλθε με τη σειρά του από την ελληνική λέξη «Μαία», που σημαίνει «μητέρα» και «τροφός». Η Μάγια ταυτίζεται και με την Ατλαντίδα νύμφη Μαία, μητέρα του Ερμή στον οποίο και αφιερώθηκε ο μήνας. Ήδη από τους ρωμαϊκά χρόνια, η αρχή του μήνα Μαΐου ξεκινούσε με τον εορτασμό της Αγαθής Θεάς, ενώ σε όλη τη διάρκεια του μήνα ως τις αρχές του καλοκαιριού διεξάγονταν θρησκευτικές τελετές και γιορτές σχετικές με την ευφορία των αγρών.
Αλλά και στην Αρχαία Ελλάδα, γιόρταζαν το άνοιγμα των λουλουδιών και τον ερχομό της άνοιξης. Από την αρχαία Αθήνα ξεκίνησε η γιορτή των λουλουδιών, τα Ανθεστήρια, ενώ στη συνέχεια διαδόθηκε και στις υπόλοιπες πόλεις της Ελλάδας.
Η επικράτηση της λαϊκής γιορτής κάθε 1η Μαΐου, όπως την γνωρίζουμε σήμερα, σύμφωνα με τους ιστορικούς, τοποθετείται ανάμεσα στον 12ο και 15ο αιώνα. Δηλαδή, την περίοδο επίδρασης των Φράγκων, οπότε ουσιαστικά γίνεται η μεταφορά του εορτασμού της άνοιξης από την 1η Μαρτίου στην πρώτη μέρα του Μαΐου καθώς στην βόρεια και την κεντρική Ευρώπη – σε αντίθεση με την νότια Ευρώπη – τον Μάρτιο συχνά έχει χιόνια, έντονο κρύο ή βροχές και η φύση ακόμα δεν έχει αποκτήσει την ανοιξιάτικη μορφή της. Αντιθέτως, τον Μάιο σε όλο το βόρειο ημισφαίριο η άνοιξη έχει μεταμορφώσει την φύση με πολύχρωμα λουλούδια και έντονη καταπράσινη βλάστηση.
Σύμφωνα με τους ιστορικούς, σε πολλές προ-χριστιανικές παγανιστικές κοινωνίες της Ευρώπης η Πρωτομαγιά εορταζόταν ως η πρώτη ημέρα του καλοκαιριού!
Οι πρώτες αναφορές για τους εορτασμούς του Μαΐου συνδέονται με τα Φλοράλια προς τιμήν της ρωμαϊκής θεότητας των λουλουδιών και της άνοιξης Φλόρα (στην ελληνική μυθολογία ταυτιζόταν με τη Χλωρίδα). Κάθε χρόνο, από τις 28 Απριλίου ως τις 3 Μαΐου, γίνονταν προς τιμή της αυτή η γιορτή που συμβόλιζε την ανανέωση του κύκλου της ζωής και συνδύαζε τον χορό, την μουσική, το γέλιο και τα τραγούδια με το πότισμα των λουλουδιών.

Τι γιορτάζουμε την Πρωτομαγιά

πρώτη μέρα του Μάη είναι γνωστή στους περισσότερους αρχαίους και σύγχρονους πολιτισμούς με διαφορετικά ονόματα. Ουσιαστικά την Πρωτομαγιά γιορτάζεται η φύση και η αναγέννησή της. Είναι η ημέρα που μεταφέρει το μήνυμα της δύναμης, της νίκης, της επικράτησης της φύσης. Γι’ αυτό η Πρωτομαγιά θεωρείται η πρώτη ημέρα της άνοιξης, όχι χρονικά αλλά σύμφωνα με την αξία της καθ’ όλη την διάρκεια του έτους.
Η βασική ιδέα και ο κεντρικός πυρήνας του εορτασμού της Πρωτομαγιάς σε όλους τους πολιτισμούς ήταν η ανθρώπινη χαρά για την άνοιξη, η αυθόρμητη λατρεία της βλάστησης και της φύσης. Γι΄αυτό ο χώρος εορτασμού ήταν επί χιλιετίες η εξοχή, όπου ο άνθρωπος έρχεται κοντά στο περιβάλλον. Κάθε λαός γιόρταζε με τον δικό του τρόπο την πρώτη ημέρα του μήνα, που καθόριζε το αποκορύφωμα της εποχής της άνοιξης, όπως το πλύσιμο του προσώπου με νερό από φυσικές πηγές και ποτάμια με έντονη βλάστηση στις όχθες τους (γνωστό και ως μαγιάτικη δροσιά), το χάιδεμα του σώματος με λουλούδια, το χτύπημα του σώματος με χλωρά κλαριά, ενώ η δημιουργία ενός μπουκέτου με λουλούδια αλλά και του μαγιάτικου στεφανιού, δηλαδή ενός στεφανιού από λουλούδια και φυτά, φαίνεται να αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό σε πολλούς λαούς.
Οι πρώτοι εορτασμοί της Πρωτομαγιάς ξεκίνησαν στην προ-χριστιανική Ευρώπη με γιορτές, όπως το κέλτικο Μπελτέιν, αλλά με τον εκχριστιανισμό, όμως, της Ευρώπης, πολλές από αυτές τις γιορτές είτε απαγορεύτηκαν είτε έλαβαν χριστιανικό χαρακτήρα, ειδικά μετά τον 18ο αιώνα οπότε και συνδέθηκαν με την λατρεία της Παναγίας στην Καθολική Εκκλησία και με ειδικές εορταστικές τελετές προς τιμήν της Παναγίας ως «η Βασίλισσα του Μαΐου». Αυτές οι τελετές διεξάγονται μέσα στις εκκλησίες αλλά και σε ανοιχτούς χώρους σύμφωνα με το παραδοσιακό Ρωμαιοκαθολικό τελετουργικό.
Σήμερα, σε πολλές περιοχές της Ευρώπης επιβιώνουν έθιμα αυτής της προ-χριστιανικής εποχής, όπως ο χορός γύρω από κύκλους με λουλούδια ενώ στην Ελλάδα εορτάζεται εθιμοτυπικά με τη δημιουργία στεφανιών από λουλούδια.

Από τα λουλούδια στην γιορτή των εργατών

Κι αν το ένα πρόσωπο της Πρωτομαγιάς είναι αυτό της άνοιξης και των λουλουδιών, το άλλο πρόσωπο (εξ ου και η διπλή σημασία της ημέρας) είναι η ημέρα που τιμώνται οι αγώνες του εργατικού κινήματος. Γι’ αυτό και από τα τέλη του 19ου αιώνα η Πρωτομαγιά στις περισσότερες χώρες είναι συνώνυμη με την Παγκόσμια Μέρα των Εργατών (γνωστή κι ως Εργατική Πρωτομαγιά).
Σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς, τον Μάϊο του 1886 τα εργατικά συνδικάτα στο Σικάγο ξεσηκώθηκαν για να διεκδικήσουν ανθρώπινες συνθήκες εργασίες, ένα σταθερό ωράριο εργασίας (8 ωρών) και το δικαίωμα στην αργία την Κυριακή, προκειμένου να ασκήσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, να περάσουν χρόνο με τις οικογένειές τους αλλά και να ξεκουραστούν.Είχαν προηγηθεί οι επιτυχημένες διεκδικήσεις των εργατών στον Καναδά το 1872.
Το βασικό σύνθημα ήταν «Οχτώ ώρες δουλειά, οχτώ ώρες ανάπαυση, οχτώ ώρες ύπνο». Στις μεγαλύτερες πόλεις των ΗΠΑ χιλιάδες άνθρωποι συμμετείχαν στις απεργίες που γίνονταν σε όλη την χώρα. Ανάμεσά τους και 80.000 εργαζόμενοι στο Σικάγο.Οι διαδηλώσεις κράτησαν μερικές μέρες, ωστόσο στις 4 Μαΐου, κατά τη διάρκεια μίας πορείας στην πλατεία Χάιμαρκετ στο Σικάγο, είχαν παραταχθεί αστυνομικές δυνάμεις αποτελούμενες από 1350 ενστόλους οπλισμένους ακόμα και με οπλοπολυβόλα. Η συγκέντρωση ήταν ειρηνική ενώ ήταν παρών και ο δήμαρχος της πόλης Χάρισον, ο οποίος είχε δώσει την άδεια να πραγματοποιηθεί.
Όπως αναφέρουν εφημερίδες της εποχής στην διάρκεια των ομιλιών μέσα από το πλήθος (εργαζόμενοι, οικογένειες και παιδιά) μέσα από ένα αυτοκίνητο άγνωστος πέταξε μια χειροβομβίδα (κατά άλλες πηγές έναν αναμμένο δυναμίτη) προς το μέρος που είχαν παραταχθεί οι αστυνομικές δυνάμεις που ήταν παρατεταγμένες γύρω από την πορεία. Από την έκρηξη τραυματίστηκαν 66 αστυνομικοί, από τους οποίους οι 7 πέθαναν αργότερα.
Αυτή η ενέργεια έδωσε την αφορμή στους αστυνομικούς να ανοίξουν πυρ αδιακρίτως, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν επιτόπου 4 διαδηλωτές και να τραυματιστούν άλλοι 200. Από τις μετέπειτα συγκρούσεις με την αστυνομία υπήρξαν επίσης περισσότεροι από 70 τραυματίες ενώ παραμένει ακόμα άγνωστος ο τελικός αριθμός των θυμάτων αφού πολλοί τραυματισμένοι διαδηλωτές κατέληξαν τις επόμενες ημέρες στα νοσοκομεία της πόλης. Αυτό το γεγονός έμεινε γνωστό ως η αιματοβαμμένη εξέγερση των εργατών του Σικάγο.
Οκτώ συλληφθέντες διαδηλωτές δικάστηκαν (τέσσερις καταδικάστηκαν σε θάνατο και άλλος ένας αφαίρεσε μόνος του τη ζωή του στην φυλακή) σε μια δίκη, που έλαβε διεθνή δημοσιότητα και προσέδωσε παγκόσμιες διαστάσεις στις εργατικές εξεγέρσεις. Η προβολή της δίκης δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την θεμελίωση της Εργατικής Πρωτομαγιάς ως Εργατικής Γιορτής σε διεθνές επίπεδο μέσα στα επόμενα χρόνια. Η Πρωτομαγιά καθιερώθηκε σαν τη παγκόσμια μέρα των εργατικών διεκδικήσεων, κατά τη διάρκεια του Παγκόσμιου Σοσιαλιστικού Συνεδρίου τον Ιούλιο του 1889 στο Παρίσι. Κι ως σήμερα δεν έχει εξακριβωθεί ποιος έριξε τη βόμβα…

Η Εργατική Πρωτομαγιά στην Ελλάδα

Η πρώτη απεργία στον υπό οθωμανική κατοχή Ελλάδα έγινε την Πρωτομαγιά του 1888 στην πόλη της Δράμας από τους καπνεργάτες, με κύριο αίτημα τις… 10 ώρες εργασίας, αφού εκείνη την εποχή εργάζονταν 12-13 ώρες ημερησίως καθ όλη την διάρκεια της εβδομάδας. Στην ελεύθερη Ελλάδα η πρώτη συγκέντρωση της Πρωτομαγιάς έγινε το 1892 από το Σοσιαλιστικό Σύλλογο του Καλλέργη αλλά με μικρή συμμετοχή λόγω του πολιτικού χαρακτήρα της. Ουσιαστικά, η Πρώτη «Εργατική Πρωτομαγιά» στην Ελλάδα με διαδήλωση έγινε την Κυριακή 2 Μαΐου 1893 όταν περίπου 2.000 άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στην Αθήνα, ζητώντας την καθιέρωση της οκτάωρης ημερήσιας εργασίας, την θέσπιση της Κυριακής ως αργία και την κρατική ασφάλιση στα θύματα εργατικών ατυχημάτων.
Οι διαδηλώσεις κορυφώθηκαν τον Μάιο του 1936 οι καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης, μετά την απόρριψη των αιτημάτων τους, κατέλαβαν ένα εργοστάσιο και η διαμαρτυρία συνεχίστηκε με συμπαράσταση καπνεργατών από άλλα εργοστάσια. Εναντίον τους κινήθηκε τόσο η αστυνομία όσο και ο στρατός, ενώ κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων από τους πυροβολισμούς χωροφυλάκων έχασαν τη ζωή τους 8 εργάτες.
Έτσι, το 1937 καθιερώθηκε η Πρωτομαγιά ως «Ημέρα Εορτασμού της Εργασίας» και η τελευταία εβδομάδα του Απριλίου ως «Εβδομάς Εργατικής Αµίλης».

Παρακάτω βλέπουμε ένα βίντεο από το κανάλι ΕΡΤ1 στο αφιερωμένο στην εργατική πρωτομαγιά:

https://www.youtube.com/watch?v=UhPKyMX9SEw&t=47s