Leave a Comment

Posted on December 22, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 10

by

Nα βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

******************************************************

Nνα σχολιάσετε τον παραπάνω πίνακα.Ποιο το θέμα του; Τι πραγματεύεται; Τι τίτλο θα του βάζατε και γιατί.

******************************************************

Η Φιλοσοφία και η Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας

1. Όνοµα και έννοια της φιλοσοφίας

Η λέξη φιλοσοφία απαντά στη γραπτή ελληνική παράδοση σποραδικά κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Παράγεται από το ρήμα φιλοσοφώ και σημαίνει «αγάπη για τη σοφία» (φίλος + σοφία). Η λέξη σοφία απαντά για πρώτη φορά στον Όμηρο και στον Ησίοδο και σημαίνει ικανότητα στο οποιοδήποτε επάγγελμα ή σε οποιαδήποτε τέχνη, όπως του ναυπηγού ή του ποιητή. Ο σοφός ή σοφιστής προηγείται του φιλοσόφου και είναι σύμβολο επινοητικότητας, άνθρωπος με πολιτική δράση ή νομοθέτης (Επτά Σοφοί). Γενικότερα, σοφία σήμαινε ενδιαφέρον για τη γνώση αλλά και φρόνηση, ορθή κρίση για διάφορα πράγματα στη ζωή ή ακόμη ικανότητα για να λαμβάνει κάποιος πρακτικές αποφάσεις. Λέγεται ότι ο Ηρόδοτος χρησιμοποίησε πρώτος το ρήμα φιλοσοφεῖν αναφερόμενος στα ταξίδια που έκανε ο Σόλων, αναζητώντας τη γνώση, για να ικανοποιήσει την περιέργειά του. O Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που ονόμασε τον εαυτό του φιλόσοφο, με την έννοια του ανθρώπου που αγαπά τη γνώση. Η φιλοσοφία γεννιέται στην Ιωνία κατά τον 6ο αιώνα π.X., όταν ένας νέος ορθολογικός τρόπος εξήγησης του κόσμου χρησιμοποιείται από μια ομάδα στοχαστών, τους Προσωκρατικούς. Ο Αριστοτέλης θα αποδώσει τον τίτλο του φιλοσόφου στους προσωκρατικούς φιλοσόφους Θαλή, Αναξίμανδρο και Αναξιμένη και θα συνδέσει τη φιλοσοφία με τον ορθολογικό τρόπο εξήγησης της πραγματικότητας.

2. Αρχή της φιλοσοφίας

Η φιλοσοφία κατά τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη είναι στάση απορίας και θαυμασμού απέναντι στον κόσμο και στα φαινόμενά του. Ταυτίζεται με τη θεωρία, δηλαδή τη χωρίς ιδιοτέλεια μελέτη του είδους των πραγμάτων (θεωρίης ἕνεκεν) και δεν έχει σχέση με την πρακτική γνώση. Η φιλοσοφία, ως τεχνικός όρος για μια ορισμένη πνευματική δραστηριότητα, δηλώνει τη μεθοδική εργασία του πνεύματος για θεωρητική γνώση, αλλά και τη διδαχή για τον σωστό τρόπο ζωής. Ο φιλόσοφος είναι ο άνθρωπος που αναζητεί την ουσία των πραγμάτων, αλλά και αυτός που θεμελιώνει μια τέχνη του βίου, δηλαδή έναν τρόπο ζωής.

3. Oρισµοί της φιλοσοφίας

Κατά την αρχαιότητα, έχουν δοθεί αρκετοί ορισμοί της φιλοσοφίας, που περιγράφουν την ουσία της, δηλαδή τι είναι η φιλοσοφία. Έτσι, η φιλοσοφία έχει ορισθεί ως γνώση των όντων, έρευνα των αρχών και των πρώτων αιτίων των φαινομένων, μελέτη θανάτου, γνώση των θείων και ανθρώπινων πραγμάτων. Η φιλοσοφία έχει ορισθεί και ως τέχνη των τεχνών και επιστήμη των επιστημών. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να δοθεί ένας σαφής και ικανοποιητικός ορισμός της φιλοσοφίας, πράγμα που φανερώνει ότι είναι δύσκολο να ορισθεί.

4. Η σηµασία της φιλοσοφίας στη ζωή του ανθρώπου

Στην καθημερινή γλώσσα φιλοσοφία σημαίνει την προσωπική στάση των ανθρώπων απέναντι στα καθημερινά προβλήματα, αλλά και στις δυσκολίες της ζωής. Eρωτήματα, όπως «Aπό πού ερχόμαστε;», «Tι είμαστε;»,«Πού πηγαίνουμε;» απασχολούν συνεχώς τους ανθρώπους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και σε αυτά επιχειρούν να απαντήσουν οι φιλόσοφοι. Η φιλοσοφία ασχολείται επίσης με ερωτήματα, όπως «Τι μπορώ να ξέρω;», «Τι μπορώ να ελπίζω;», «Τι οφείλω να κάνω;». Σε αυτά τα ερωτήματα οι φιλόσοφοι προσπαθούν να απαντήσουν με το να αναχθούν από το συγκεκριμένο και το επιμέρους στο γενικό και το αφηρημένο, σε μια προσπάθεια να συλλάβουν το νόημα του κόσμου στο σύνολό του και να διατυπώσουν μια θεωρία για τον άνθρωπο και τη ζωή.

Η φιλοσοφία στηρίζεται στον διάλογο, στην κριτική σκέψη και στην πνευματική ελευθερία. Είναι ένας αδιάκοπος προβληματισμός και διδάσκει στον άνθρωπο να θέτει ερωτήματα, να αγαπάει την αλήθεια, να προσπαθεί να διαπλάσει τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του. O προβληματισμός αυτός διαμορφώνεται από τους φιλοσόφους, των οποίων οι διαφορετικές αντιλήψεις και θεωρίες εντάσσονται στην ιστορία της φιλοσοφίας που είναι ιστορία των ιδεών, ιστορία των φιλοσοφικών λόγων και συστημάτων.

5. Προβλήµατα και κλάδοι της φιλοσοφίας

Η εξέταση της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, όπως αυτή εξελίσσεται από τον 6ο αιώνα π.Χ. μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα, δηλαδή μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ., φανερώνει ότι οι αρχαίοι φιλόσοφοι στοχάστηκαν γύρω από ποικίλα προβλήματα, που συνδέονται με τη μεταφυσική, τη φυσική, τη λογική και τη γλώσσα, τη γνωσιολογία, την ηθική, την πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία. Aυτά τα προβλήματα μπορούμε να τα διακρίνουμε σε θεωρητικά και πρακτικά.

Θεωρητικά προβλήματα αποκαλούμε όσα συνδέονται με τη θεωρία, τη φιλοσοφική δηλαδή έρευνα, και με τη διερεύνηση προβλημάτων που αφορούν τον κόσμο, τον άνθρωπο και τον θεό.

Με τις αρχές και την ερμηνεία του κόσμου και του όντος ασχολείται η μεταφυσική ή οντολογία. Τα προβλήματα που θέτει η γνώση της φύσης αποκαλούνται κοσμολογικά ή φυσικά. Τα προβλήματα που ανακύπτουν από ερωτήματα σχετικά με τα όρια της γνώσης και τη σχέση της με την πραγματικότητα εξετάζει η θεωρία της γνώσης, η γνωσιολογία. H λογική επεξεργάζεται μεθόδους κατάλληλες, ώστε να μπορέσει κάποιος να διακρίνει το σωστό, χρησιμοποιώντας τη λογική σκέψη, και προσδιορίζει τους νόμους, τις αρχές και τους κανόνες που οφείλει να ακολουθεί όποιος αναζητεί την αλήθεια.

Πρακτικά προβλήματα αποκαλούμε όσα συνδέονται με τη σκόπιμη πράξη ή δραστηριότητα του ανθρώπου. Τα πρακτικά προβλήματα εξετάζουν η ηθική φιλοσοφία, με την οποία συνδέεται η κοινωνική φιλοσοφία, αφού κάθε ανθρώπινη πράξη συνδέεται με την κοινωνία, καθώς και η πολιτική φιλοσοφία.

Η ηθική, στην κοινή χρήση του όρου, συνδέεται με τα ήθη, δηλαδή τα καθιερωμένα πρότυπα συμπεριφοράς που έχουν επικρατήσει σε μια κοινωνία, είτε από παράδοση είτε με τη σιωπηρή συμφωνία μεταξύ των μελών της. Η ηθική, ως κλάδος της φιλοσοφίας, αποτελεί τη στοχαστική μελέτη ορισμένων αξιών που αφορούν την ανθρώπινη συμπεριφορά και τους κανόνες που την διέπουν σ' ένα κοινωνικό σύνολο. Προσπαθεί να ορίσει το κριτήριο της ορθής πράξης, να εξετάσει τη φύση των ηθικών κρίσεων και επιχειρεί την επίλυση πρακτικών ηθικών προβλημάτων.

Η πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία εξετάζει τους κανόνες, που πρέπει να διέπουν μία οργανωμένη πολιτική κοινωνία, και ασχολείται με την πολιτική οργάνωση του κράτους, τη νομιμότητα της πολιτικής εξουσίας, τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών, την ιδιοκτησία, την οργάνωση του κράτους, τα πολιτεύματα, τους νόμους και τους θεσμούς, καθώς και με την πολιτική συμπεριφορά ατόμων και κοινωνικών ομάδων.

6. Διαίρεση της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

Συνήθως, η ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας για λόγους μεθοδολογικούς και διδακτικούς διαιρείται σε τρεις περιόδους:

1) Αρχαϊκή περίοδος. Η προσωκρατική φιλοσοφία (6ος-5ος αι. π.Χ.)

Αρχίζει με τον Θαλή τον Μιλήσιο και τερματίζεται με την εμφάνιση του Σωκράτη. Η φιλοσοφία στην πρώτη αυτή φάση είναι «κοσμολογική», δηλαδή επιδιώκει να εξηγήσει το κοσμικό πρόβλημα, να βρει την αρχή και την ουσία του κόσμου, αλλά και «οντολογική», δηλαδή προσπαθεί να εξετάσει το «ον», την κοσμική πραγματικότητα που οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι τη φαντάζονται υλική. Οι Προσωκρατικοί προσπαθούν να δώσουν μια ορθολογική ερμηνεία του κόσμου, ενδιαφέρονται όμως και για την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου καθώς και για την πολιτική οργάνωση της κοινωνίας της εποχής τους.

2) Κλασική ή αττική περίοδος (5ος-4ος αι. π.X.)

Η περίοδος αυτή αρχίζει με τον Σωκράτη, περιλαμβάνει τους Σοφιστές και τον Πλάτωνα και τερματίζεται με τον θάνατο του Αριστοτέλη (322 π.Χ.). Θεωρείται η ακμή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και εκδηλώνεται στην Αθήνα της εποχής του Περικλή. Εδώ, επίσης, εντάσσονται και οι λεγόμενες σωκρατικές σχολές (Κυνική, Μεγαρική, Κυρηναϊκή), οι οποίες ιδρύθηκαν από μαθητές και φίλους του Σωκράτη που ζητούσαν, όπως αυτός, τις προϋποθέσεις και τα κριτήρια της θεμελίωσης του ενάρετου βίου.

Η δημιουργία ελεύθερων θεσμών δίνει τη δυνατότητα στους Σοφιστές, κατόχους εξαιρετικής σοφίας και γνώσης, όπως ο Πρωταγόρας, ο Πρόδικος, ο Ιππίας, ο Γοργίας, να έλθουν από τις ελληνικές αποικίες στην Αθήνα και να ασκήσουν τη σοφιστική τέχνη, δηλαδή τη ρητορική και τη διαλεκτική, διδάσκοντας την αρετή και την πολιτική τέχνη. Ορισμένοι σοφιστές είναι σύγχρονοι με τους νεότερους εκπροσώπους της προσωκρατικής φιλοσοφίας αλλά και με τον Σωκράτη. Η φιλοσοφία από κοσμολογική γίνεται τώρα ανθρωπολογική, στρέφεται δηλαδή προς τον άνθρωπο. Η στροφή αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή στον Σωκράτη, ο οποίος έθεσε ως σκοπό της φιλοσοφίας την ηθική και πνευματική βελτίωση του ανθρώπου. Η φιλοσοφία συστηματοποιείται την περίοδο αυτή κυρίως στις σχολές των Αθηνών, την Ακαδημία και το Λύκειο, που ίδρυσαν, αντίστοιχα, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, οι σημαντικότεροι φιλόσοφοι της αρχαιότητας.

3) Μετακλασική περίοδος. Ελληνιστική-Pωµαϊκή φιλοσοφία.   Ύστερη αρχαιότητα. (3ος αι. π.X. - 6ος αι. µ.Χ.)

Η περίοδος αυτή διαρκεί από τον θάνατο του Αριστοτέλη, το έτος 322 π.Χ., μέχρι το τέλος του Nεοπλατωνισμού, τον 6ο αιώνα μ.Χ., όταν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε με διάταγμα τις φιλοσοφικές σχολές των Αθηνών (529 μ.X.).

Η ελληνιστική φιλοσοφία είναι δημιούργημα των νέων συνθηκών που έφερε ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) και σχετίζεται με την ίδρυση των ελληνικών κρατών σε διάφορες περιοχές της Ασίας και της Aιγύπτου. Η ελληνιστική φιλοσοφία ανθεί επίσης στις ακμάζουσες ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας και διαδίδεται μέσω της ελληνικής γλώσσας. Η Αθήνα παραμένει το μεγάλο πνευματικό κέντρο, ενώ ιδρύονται φιλοσοφικές σχολές και σε πόλεις της Ασίας και της Αφρικής. Τη διδασκαλία του Σωκράτη συνεχίζουν οι λεγόμενες σωκρατικές σχολές. Παράλληλα, αναπτύσσονται ο Επικουρισμός, ο Στωικισμός και ο Σκεπτικισμός, φιλοσοφικά ρεύματα που κυριαρχούν στους ελληνιστικούς χρόνους και ασχολούνται κυρίως με τη φυσική, τη λογική και την ηθική.

Οι θεωρίες των φιλοσόφων αυτής της εποχής, κυρίως οι ηθικές, θέτουν ως βάση τους την ατομική ευδαιμονία του ανθρώπου και προτρέπουν την καθιέρωση ενός ορισμένου τρόπου συμπεριφοράς και μιας ορισμένης επιλογής ζωής. Επιβιώνουν και στα ρωμαϊκά χρόνια, όταν η ελληνιστική φιλοσοφία τερματίζεται το έτος 31 π.Χ., με την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας και την επικράτηση του Οκταβιανού Αυγούστου, ο οποίος υποτάσσει το ελληνιστικό βασίλειο της Αλεξάνδρειας. Ο Ελληνισμός παύει να έχει δική του πολιτική οντότητα, όμως η ελληνική φιλοσοφία κυριαρχεί στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες αναβιώνει ο Πλατωνισμός και το ενδιαφέρον για τον Aριστοτέλη. Στον 1ο αι. μ.X. αναπτύσσεται στην Αλεξάνδρεια ο Νεοπλατωνισμός, μια φιλοσοφία που διακρίνεται από εκλεκτικισμό και φέρνει στην επικαιρότητα τα συγγράμματα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Kύριος εκπρόσωπος της φιλοσοφίας αυτής, που θα κυριαρχήσει στην ύστερη αρχαιότητα, εποχή κατά την οποία διαμορφώνεται ο χριστιανικός στοχασμός, είναι ο Πλωτίνος, ο οποίος έζησε τον 3ο αιώνα μ.X.

 

7. Η παράδοση της ελληνικής φιλοσοφίας

Τα κείμενα των φιλοσόφων της αρχαιότητας, μαρτυρίες του γραπτού λόγου, συγκεντρώνουν σήμερα, όπως και παλαιότερα, το ενδιαφέρον μας. Οι πηγές είναι άμεσες, δηλαδή τα συγγράμματα των ίδιων των φιλοσόφων, και έμμεσες, δηλαδή η δοξογραφική γραμματεία, οι Bιογραφίες, οι Aνθολογίες, τα Aπανθίσματα.

Άµεσες πηγές
Οι πηγές αυτές έχουν υποστεί σημαντικές απώλειες. Ολόκληρη η προσωκρατική και η ελληνιστική φιλοσοφία, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, έχει χαθεί. Πολλά όμως έργα, όπως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ή των Στωικών και της νεοπλατωνικής σχολής, έχουν σωθεί.

Έµµεσες πηγές
Με την ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας ασχολήθηκε η μεταγενέστερη αρχαιότητα και μας έδωσε μια σειρά εργασίες που είναι γνωστές ως δοξογραφίες, βιογραφίες, πραγματείες.

1. Δοξογραφική γραµµατεία

H δοξογραφική γραμματεία διέσωσε τις γνώμες (δόξαι ή δόγματα) των φιλοσόφων της πρώιμης αρχαιότητας. Την αρχή έκανε ο Αριστοτέλης, ο οποίος στα συγγράμματά του προβαίνει σε ανασκόπηση των αντιλήψεων των προηγούμενων φιλοσόφων· έπειτα ο μαθητής του Θεόφραστος μάς δίνει πληροφορίες για τους Προσωκρατικούς στο βιβλίο του Φυσικών δόξαι. Aργότερα ο Αέτιος (6ος αι. μ.X.) έκανε Συναγωγή των αρεσκόντων τοις φιλοσόφοις, συλλογή φυσικών δογμάτων, από την οποία προέκυψαν επιτομές με ανθολογημένα κείμενα των φιλοσόφων της αρχsαιότητας, όπως το Aνθολόγιον του Ιωάννη Στοβαίου (5ος αι. μ.X.).

2. Βιογραφίες φιλοσόφων

Σε αυτό το είδος λογοτεχνίας εντάσσονται προσπάθειες καταγραφής ανεκδοτολογικού υλικού, αρχειακές πληροφορίες για τη ζωή και τα έργα Eλλήνων φιλοσόφων. Τα Απομνημονεύματα λ.χ. του Ξενοφώντα μάς δίνουν πληροφορίες για τη ζωή και τη φιλοσοφία του Σωκράτη. Ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος, μαθητής του Αριστοτέλη, ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος, ο Διογένης ο Λαέρτιος κ.ά. ασχολήθηκαν με αρχειακό και ανεκδοτολογικό υλικό σχετικά με τους βίους των φιλοσόφων.

3. Άλλες πηγές

Σε άλλη ομάδα συγγραμμάτων, που αποτελούν έμμεσες πηγές, ανήκουν οι Ιστορίες των φιλοσοφικών σχολών, οι Φιλοσοφικές Aνθολογίες και τα Απανθίσματα, όπως οι Δειπνοσοφισταί του Αθήναιου και η Ποικίλη Ιστορία του Αιλιανού, οι Χρονογραφίες, όπως τα Χρονικά του Απολλόδωρου, καθώς και τα Υπομνήματα, δηλαδή τα σχόλια πάνω σε έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη από σχολιαστές που ανήκουν στη νεοπλατωνική σχολή.

8. Η σηµασία και η επικαιρότητα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

Ποια είναι, όμως, η σημασία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας; Γιατί αυτά που είπαν οι αρχαίοι Έλληνες πριν από τόσο πολλά χρόνια μάς ενδιαφέρουν ακόμη; Και πώς μπορούν να χρησιμεύσουν σε μας σήμερα, στη δική μας εποχή, που έχει τα δικά της προβλήματα και που διαφέρει τόσο πολύ από αυτήν της αρχαιότητας;

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία είναι σημαντική όχι μόνο για την ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά και γιατί ασχολείται με θέματα που είναι ακόμη επίκαιρα και συνεχίζουν να προβληματίζουν τους σημερινούς φιλοσόφους, αλλά και να τους εμπνέουν. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ήταν αυτοί οι οποίοι πρώτοι έθεσαν τις βάσεις και τα θεμέλια της επιστήμης και της φιλοσοφίας και ασχολήθηκαν συστηματικά με τα περισσότερα από τα θέματα με τα οποία και σήμερα ασχολούνται οι φιλόσοφοι. Οι φιλοσοφικές θεωρίες τους έχουν διαμορφώσει τον τρόπο της σκέψης μας και έχουν θέσει τις βάσεις του φιλοσοφικού στοχασμού του δυτικού κόσμου. Αν και ο φιλοσοφικός στοχασμός έχει αναπόφευκτα στην εποχή μας περάσει και σε άλλου είδους προβληματισμούς και έχει αναπτύξει νέες και διαφορετικές θεωρίες, αφού ασχολείται και με προβλήματα που δεν είχαν διατυπωθεί στο παρελθόν, όμως πολλά από τα θέματα της φιλοσοφίας παραμένουν τα ίδια, κυρίως στους τομείς της ηθικής και της πολιτικής φιλοσοφίας. Συγχρόνως, στην εποχή μας, πολλές από τις ιδέες της αρχαιότητας, κυρίως αυτές που αφορούν την ηθική, την πολιτική και την κοινωνική ζωή, επανέρχονται στο προσκήνιο του φιλοσοφικού προβληματισμού, επειδή οι σύγχρονοι φιλόσοφοι θεωρούν πως η αρχαία φιλοσοφία είναι δυνατόν να βοηθήσει και σήμερα στην επίλυση καίριων προβλημάτων του ανθρώπου και της κοινωνίας.

  1. Τι σήμαινε η λέξη σοφία και ποιος λογιζόταν σοφός κατά την ελληνική αρχαιότητα;
  2. Τι σημαίνει η λέξη φιλοσοφία κατά την ελληνική αρχαιότητα;
  3. Μπορείτε να σκεφτείτε κάποιους λόγους που έκαναν ή κάνουν τους ανθρώπους να φιλοσοφούν;
  4. Ποια προβλήματα της φιλοσοφίας ονομάζουμε θεωρητικά και ποια πρακτικά;
  5. Ποιο είναι το αντικείμενο της ηθικής φιλοσοφίας;
  6. Ποιο είναι το αντικείμενο της πολιτικής φιλοσοφίας;
  7. Σε πόσες περιόδους διαιρείται η ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας;
  8. Με τι ασχολείται η φιλοσοφία και με τι η ιστορία της φιλοσοφίας;
  9. Με τι ασχολείται η φιλοσοφία και με τι η ιστορία της φιλοσοφίας;
  10. Ποιες είναι οι άμεσες και ποιες οι έμμεσες πηγές της φιλοσοφίας;
  11. Γιατί πρέπει να γνωρίσουμε τον στοχασμό των Eλλήνων φιλοσόφων της αρχαιότητας;

 

Leave a Comment

Posted on December 21, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 9

by

Nα βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

******************************************************

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

 

KEIMENO

Η πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα1

Απ' αυτό συνάγεται ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα2 και ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο πολιτικό3, και ότι αυτός που εξαιτίας της φύσης του και όχι εξαιτίας των περιστάσεων ζει εκτός πόλεως είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος4, όπως ακριβώς είναι και εκείνος που αποδοκιμάστηκε από τον Όμηρο: ο άνθρωπος χωρίς συγγενικούς δεσμούς, χωρίς νομικές δεσμεύσεις και χωρίς σπίτι5 […] Ότι λοιπόν η πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα και πιο σημαντική από το κάθε άτομο είναι φανερό6. ∆ιότι, εάν το άτομο δεν είναι αύταρκες, όταν αποκοπεί από την πόλη, θα βρεθεί στην ίδια μοίρα που βρίσκονται τα άλλα μέρη εν σχέσει προς το όλον7, και εκείνος που δεν μπορεί να είναι μέλος μιας κοινωνίας λόγω της αυτάρκειάς του δεν την χρειάζεται την κοινωνία, αυτός δεν είναι μέρος της πόλεως και είναι κατά συνέπεια είτε θηρίο είτε θεός8. Όλων λοιπών των ανθρώπων η ορμή προς μία τέτοια κοινωνία ανάγεται στην ίδια τους τη φύση9, και εκείνος που πρώτος συγκρότησε μια τέτοια κοινωνία είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών10.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 1-5 και Α, 1252b - 1253a 33)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα. Στο χωρίο αυτό, ο Αριστοτέλης αναπτύσσει αναλυτικότερα την άποψή του ότι η πόλη είναι φυσικό δημιούργημα, αναφέροντας συγκεκριμένα ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, προορισμένο να ζει σε μια οργανωμένη πολιτική κοινωνία.
  2. Η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα: η δημιουργία της πόλης αποτελεί μια φυσική κατασκευή, είναι ένα φυσικό δημιούργημα, είναι δηλ. στη φύση των ανθρώπων να δημιουργούν πόλεις.
    Απόψεις του Πλάτωνα για τη γένεση της πόλης
  3. Ο άνθρωπος είναι… ζώο πολιτικό: ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικὸν ζῷον (ζῷον: ζωντανός οργανισμός). Η γνωστή αυτή φράση δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος από τη φύση του δραστηριοποιείται πολιτικά, αλλά ότι ασχολείται φυσικά με την πολιτική δραστηριότητα, ότι δηλ. η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια, ώστε μόνο σε μια πόλη να μπορεί να επιτύχει την ολοκλήρωσή του.
    Η φυσική κοινωνικότητα των ανθρώπων και η δημιουργία των πρώτων κοινωνιών (κείμενο)   «Ο άνθρωπος φύσει πολιτικόν ζώον» (κείμενο)
  4. Είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος: ο άνθρωπος ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας, είτε γιατί είναι κακός και έχει θέσει τον εαυτό του εκτός κοινωνίας είτε γιατί είναι θεός, δεν έχει δηλ. ανάγκη τους άλλους ανθρώπους.
  5. Ο άνθρωπος χωρίς... χωρίς σπίτι: ο Όμηρος στην Ιλιάδα αποδοκιμάζει όποιον ζει μ' αυτόν τον τρόπο (Όμηρος, Ιλιάδα, Ι, 63: ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιος). Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν μια τέτοια ζωή δυστυχισμένη και κατακριτέα.
  6. Πιο σημαντική από το κάθε άτομο: η πόλη είναι πιο σημαντική από κάθε άτομο, έχει δηλαδή προτεραιότητα σε σχέση με το άτομο, με την έννοια ότι ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να εκπληρώσει τη λειτουργία του (το έργον) εκτός της πόλεως.
  7. Εάν το άτομο… τα άλλα μέρη εν σχέσει προς το όλον: ο Αριστοτέλης εδώ κάνει μια αναλογία ανάμεσα στη σχέση του ατόμου με την πόλη και του χεριού με το υπόλοιπο ανθρώπινο σώμα. Υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει απομονωμένος από τους άλλους ανθρώπους, όπως ένα χέρι δεν μπορεί να είναι αποκομμένο από το σώμα. Το παράδειγμα, όμως, είναι παραπλανητικό, αφού ένας άνθρωπος μπορεί να λειτουργήσει, έστω και ανεπαρκώς, χωρίς την πόλη, ενώ ένα χέρι δεν μπορεί ποτέ να λειτουργήσει χωρίς το σώμα.
  8. Είτε θηρίο είτε θεός: πρόκειται για τη γνωστή φράση του Αριστοτέλη που χαρακτηρίζει όποιον ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας. Οι άνθρωποι ξεχωρίζουν από τα άλλα ζώα, γιατί διαθέτουν ορθό λόγο και δύναμη της διάνοιας. Αν κάποιος αδιαφορεί για την κοινωνική συμβίωση και θεωρεί πως είναι αυτάρκης, τότε θα πρέπει αυτός να είναι ή θεός ή θηρίο.
  9. Η ορμή… τη φύση: εννοεί ότι η ορμή των ανθρώπων να δημιουργήσουν μια τέτοια κοινωνία είναι φυσική, έστω και αν η πόλη αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης τέχνης. Η πόλη είναι ένα φυσικό δημιούργημα, μία φυσική κατασκευή.
  10. Εκείνος που πρώτος… είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών: αναφέρεται στον θεμελιωτή της πολιτικής κοινωνίας, σε αυτόν που πρώτος οργάνωσε την κοινωνική και πολιτική συμβίωση των ανθρώπων, θεωρώντας τον ευεργέτη της ανθρωπότητας. Ο Αριστοτέλης υπονοεί εδώ ότι η πόλη αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης τέχνης. Η θέση αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Διαφορά και υπεροχή του ανθρώπου από τα άλλα ζώα

Ότι λοιπόν ο άνθρωπος είναι ζώο κοινωνικό περισσότερο από τη μέλισσα και κάθε άλλο αγελαίο ζώο είναι φανερό. ∆ιότι η φύση, κατά τη γνώμη μας, δεν κάνει τίποτα άσκοπα. Και απ' όλα τα ζώα μόνον ο άνθρωπος έχει το χάρισμα του έναρθρου λόγου. Ο άναρθρος λόγος φανερώνει το λυπηρό και το ηδονικό. Γι' αυτό τον διαθέτουν και τα άλλα ζώα (αυτή είναι η δυνατότητα της φύσης τους, να έχουν δηλαδή την αίσθηση του λυπηρού και του ηδονικού και αυτά τα αισθήματα να τα δηλώνουν το ένα στο άλλο). Όμως ο έναρθρος λόγος υπάρχει για να εκφράσει το συμφέρον και το βλαβερό και συνακόλουθα το δίκαιο και το άδικο επίσης. ∆ιότι αυτό είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα ζώα, δηλαδή αυτός μόνο να αντιλαμβάνεται τι είναι καλό και τι κακό, τι δίκαιο και τι άδικο και τα άλλα. Και η συμμετοχή-κοινωνία σ' αυτά θεμελιώνει την οικία και την πόλη. Σύμφωνα με τη φύση των πραγμάτων, η πόλη είναι πιο σημαντική από την οικία και τον καθένα από μας.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 7-19)

2 Ο άνθρωπος είναι το χειρότερο ζώο όταν ζει χωρίς νόμους

∆ιότι, όπως ο άνθρωπος, όταν πετύχει την πλήρη ηθικοπολιτική του ανάπτυξη, είναι το τελειότερο ζώο, έτσι είναι το χειρότερο απ' όλα, όταν ζει χωρίς νόμους και σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Η χειρότερη μορφή αδικίας είναι βεβαίως εκείνη που διαθέτει όπλα. Και ο άνθρωπος γεννιέται έχοντας ως όπλα τις δυνατότητές του για διανοητικές και ηθικές αρετές. Αυτά όμως μπορεί να τα χρησιμοποιήσει κατεξοχήν και για αντίθετους σκοπούς. Γι' αυτό ο άνθρωπος χωρίς αρετή είναι το πιο ανόσιο και άγριο ζώο και σχετικά με τις σαρκικές και γαστριμαργικές απολαύσεις το χειρότερο απ' όλα. Αντίθετα, η δικαιοσύνη συνάπτεται με τους θεσμούς της πολιτικής κοινωνίας. ∆ιότι το σύστημα απονομής δικαιοσύνης είναι η τάξη της πολιτικής κοινωνίας και η δικαιοσύνη είναι απόφανση περί του δικαίου.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 31-1253b 39)

3 Η κριτική του Τόμας Χομπς (1588-1679) στην άποψη του Αριστοτέλη

Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των ανδρών, που έγραψαν σχετικά με τις κοινοπολιτείες, υποθέτουν ή απαιτούν από μας ή μας παρακαλούν να πιστέψουμε ότι ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα γεννημένο να ταιριάζει στην κοινωνία. Οι Έλληνες τον αποκαλούν «ζῷον πολιτικόν»· και πάνω σ' αυτή τη βάση διαμορφώνουν τη θεωρία τους για την πολιτική κοινωνία, λες και για τη διατήρηση της ειρήνης και τη διακυβέρνηση της ανθρωπότητας το μόνο πράγμα που είναι απαραίτητο είναι να συμφωνήσουν οι άνθρωποι να συνάψουν ορισμένες συμφωνίες και καταστάσεις μεταξύ τους, τις οποίες οι ίδιοι θα πρέπει στη συνέχεια να αποκαλούν νόμους. Αυτό το αξίωμα, παρόλο που γίνεται παραδεκτό από τους περισσότερους, είναι, παρόλα αυτά, βεβαιότατα λάθος· και είναι ένα λάθος που προκύπτει από τη σχεδόν ανύπαρκτη κατανόηση της ανθρώπινης φύσης που έχουμε. Γιατί αυτοί που θα ρίξουν μια πιο κοντινή ματιά στις αιτίες λόγω των οποίων οι άνθρωποι πλησιάζουν ο ένας τον άλλο και βρίσκουν ευχαρίστηση ο ένας από την παρέα του άλλου, εύκολα θα διαπιστώσουν ότι αυτό συμβαίνει όχι γιατί από τη φύση δε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, αλλά ότι συμβαίνει τυχαία. Επομένως, δεν αναζητούμε από τη φύση μας την κοινωνία αυτή καθ' εαυτή, αλλά επειδή είναι δυνατόν να λάβουμε τιμή ή κέρδος από αυτήν.

(Τόμας Χομπς, Φιλοσοφικές υποτυπώσεις περί κυβερνήσεως και κοινωνίας, 1651)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ

  1. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζῷον, δηλαδή ότι είναι στη φύση του ανθρώπου να ζει σε πόλεις και ότι έτσι μόνο μπορεί να εκπληρώσει τις φυσικές του δυνατότητες. Πώς θεμελιώνει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν;
  2. Πώς χαρακτηρίζει στο κείμενο ο Αριστοτέλης τον άνθρωπο που ζει εκτός της πολιτικής κοινωνίας;
  3. Συμφωνείτε με την άποψη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικό και πολιτικό ον; Άραγε, αυτό συνεπάγεται ότι κάποιος που δε ζει σε πολιτική κοινωνία δεν είναι πραγματικά άνθρωπος;

KEIMENO

1. Ευδαιμονία, επιθυμία και ηδονή

Ας αναλογιστούμε ότι από τις επιθυμίες άλλες είναι φυσικές κι άλλες χωρίς ουσία2, και ότι από τις φυσικές επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες κι άλλες απλώς φυσικές· από τις αναγκαίες, τέλος, επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες για την ευδαιμονία, άλλες για την αποφυγή σωματικών ενοχλήσεων και άλλες για την ίδια τη ζωή3. Η σωστή θεώρηση αυτών των πραγμάτων4 ξέρει να ανάγει καθετί που επιλέγουμε και καθετί που αποφεύγουμε στην υγεία του σώματος και την ηρεμία της ψυχής, αφού σε τούτο συνίσταται ο σκοπός της ευτυχισμένης ζωής. Για χάρη αυτού του στόχου κάνουμε ό,τι κάνουμε: για να μην αισθανόμαστε πόνο και να μη μας κυριεύει ο φόβος […] Την ηδονή5, βλέπεις, τη χρειαζόμαστε, όταν η στέρησή της μας προξενεί πόνο· όταν δεν αισθανόμαστε πόνο, δε χρειαζόμαστε πια την ηδονή. Και για τούτο η ηδονή είναι αρχή και τέλος της ευτυχισμένης ζωής6. Γιατί έχουμε διαγνώσει ότι είναι το πρώτο και σύμφυτο αγαθό μέσα μας7.

(Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 127, 128 και 129)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Ο Επίκουρος (Σάμος 341-Aθήνα 270 π.Χ.) έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου ίδρυσε τον Kήπο, χώρο διδασκαλίας και διαβίωσης. Από το πλούσιο έργο του σώζονται μόνο τρεις επιστολές και μια συλλογή με σαράντα γνωμικά ή αξιώματα με τίτλο Κύριαι δόξαι, που μας παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, καθώς και μια συλλογή 81 ηθικών αφορισμών με τίτλο Eπικούρου προσφώνησις. Στην Επιστολή προς Μενοικέα, από όπου είναι το κείμενο, ο Επίκουρος προτρέπει να μελετάμε και να επιλέγουμε όσα προκαλούν την ευδαιμονία.
    Eπιθυμίες: ο Επίκουρος διακρίνει δύο είδη επιθυμιών, τις φυσικές και τις κενές (μάταιες, χωρίς ουσία, ανόητες, κενές περιεχομένου). Tις φυσικές επιθυμίες διακρίνει σε τρία είδη: α) φυσικές και αναγκαίες (λ.χ. η επιθυμία για νερό), β) φυσικές αλλά όχι αναγκαίες (λ.χ. η επιθυμία για εκλεκτά φαγητά) και γ) μη φυσικές και μη αναγκαίες, δηλ. αυτές που προέρχονται από την ανθρώπινη κενοδοξία/ματαιοδοξία (λ.χ. η επιθυμία για κοινωνική άνοδο).
  2. Aναγκαίες επιθυμίες: αναγκαίες επιθυμίες είναι για τον Επίκουρο εκείνες που, αν δεν ικανοποιηθούν, οδηγούν στην αύξηση του πόνου ή στον θάνατο. Στις αναγκαίες επιθυμίες συγκαταλέγεται η υγεία (αποφυγή της ασθένειας και του πόνου) και αυτές που συμβάλλουν στη διατήρηση της ζωής (διατροφή, έρωτας, φιλία, ασφάλεια κ.ά.).
  3. Σωστή θεώρηση των πραγμάτων: ο Επίκουρος έδινε πρακτικές οδηγίες για το τι πρέπει να επιλέγουμε και τι να αποφεύγουμε, προκειμένου να εξασφαλίσουμε υγιή ζωή και αταραξία της ψυχής.
  4. Hδονή: για τον Επίκουρο υπάρχουν δύο είδη ηδονών: οι ηδονές των αισθήσεων, όπως όταν τρώω και απομακρύνεται ο πόνος της έλλειψης, και οι ψυχικές ή στατικές ηδονές, όπως, όταν έχω φάει, οπότε το αίσθημα πληρότητας δίνει μια σταθερή ηδονή.
  5. Hδονή ως σκοπός της ευτυχισμένης ζωής: κατά τον Επίκουρο, ο πόνος και η χαρά, η λύπη και η ηδονή, δηλαδή η ευχαρίστηση, είναι αντίθετες καταστάσεις. Οι άνθρωποι προσπαθούν να ελαχιστοποιήσουν τις πρώτες και να μεγιστοποιήσουν τις δεύτερες. Η ηδονή ως εσωτερική τέρψη είναι σκοπός της ευτυχισμένης ζωής, γιατί είναι η αιτία και το κίνητρο κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας.
  6. Hδονή, το πρώτο και σύμφυτο αγαθό: η ηδονή είναι αγαθό που επιδιώκουν από τη φύση τους όλα τα έμψυχα όντα. Για να είναι κανείς ευτυχισμένος και να αποφύγει το άγχος, πρέπει να δεχθεί, κατά τον Eπίκουρο, τέσσερις αλήθειες. Αυτή είναι η περίφημη Επικούρεια Τετραφάρμακος:

  7. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

    1 Ηδονή και φρόνηση

    Όταν λοιπόν υποστηρίζουμε ότι ο τελικός σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων κι αυτές που συνίστανται στην αισθησιακή απόλαυση, όπως ορισμένοι νομίζουν –από άγνοια κι επειδή διαφωνούν με εμάς παίρνουν στραβά τα λόγια μας– αλλά εννοούμε το να μην έχει κανείς σωματικό πόνο και ταραχή ψυχική. Γιατί τη γλύκα στη ζωή δεν τη φέρνουν τα απανωτά φαγοπότια και τα γλέντια […] ούτε τα ψάρια και τα άλλα εδέσματα που προσφέρονται σ' ένα πολυδάπανο τραπέζι, αλλά ο νηφάλιος στοχασμός, αυτός που διερευνά τους λόγους για τους οποίους προτιμάμε αποφεύγουμε καθετί και αποδιώχνει τις δοξασίες που με τόση ταραχή γεμίζουν την ψυχή μας. Αφετηρία για όλα αυτά και συνάμα το υπέρτατο αγαθό είναι η φρόνηση. Για τούτο κι από τη φιλοσοφία προτιμότερη είναι η φρόνηση, από την οποία απορρέουν όλες οι αρετές: η φρόνηση που μας διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς χαρούμενα, αν η ζωή του δεν έχει γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη κι ούτε πάλι μπορεί να 'χει η ζωή του γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη, αν δεν έχει και χαρά.

    (Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 131-132)

    2 Σοφία και φιλία

    (α) Ο ευγενικός άνθρωπος ενδιαφέρεται, πάνω απ' όλα, για τη σοφία και τη φιλία από αυτό το ένα είναι θνητό αγαθό, το άλλο αθάνατο.

    (Ἐπικούρου προσφώνησις, 78)

    (β) Aπό όσα παρέχει η σοφία για την ευτυχία της ζωής συνολικά, το κατά πολύ πιο σημαντικό είναι η απόκτηση φίλων.

    (Ἐπίκουρος, Kύριαι δόξαι, 27)

    (γ) H φιλία σέρνει τον χορό ολόγυρα στην οικουμένη, καλώντας μας όλους να σηκωθούμε για τον ύμνο [της ευτυχίας].

    (Ἐπικούρου προσφώνησις, 52)

    3 Aπελευθέρωση της ψυχής

    Δεν ελευθερώνουν την ψυχή από την ταραχή και δε φέρνουν την αληθινή χαρά τα αμέτρητα πλούτη ούτε η τιμή κι ο θαυμασμός του κόσμου ούτε οποιοδήποτε άλλο πράγμα απ' όσα ανάγονται σε απροσδιόριστα αίτια.

    (Ἐπικούρου προσφώνησις, 81)

    4 Για τη φιλοσοφία

    O Eπίκουρος έλεγε ότι φιλοσοφία είναι η δραστηριότητα που με λόγους και συλλογισμούς κάνει τη ζωή ευτυχισμένη.

    (Σέξτος Ἐμπειρικός, Πρὸς ἠθικούς, XI, 170)

    ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

    1. Σε τι συνίσταται η ευτυχισμένη ζωή, σύμφωνα με τον Eπίκουρο; Πώς σχετίζεται με τις επιθυμίες και τις ηδονές; Βλ. και παράλληλο κείμενο (1).
    2. Tι είναι η φιλοσοφία σύμφωνα με τον Eπίκουρο; Βλ. παράλληλο κείμενο (4).
    3. Αφού διαβάσετε τα παράλληλα κείμενα (1) και (2), να υπογραμμίσετε και να σχολιάσετε τις αρετές που ο Επίκουρος θεωρεί απαραίτητες (αναγκαίες) για την ευτυχισμένη ζωή.

Leave a Comment

Posted on December 21, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 8

by

Nα βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

******************************************************

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

 

******************************************************

Aταραξία: Tο «τέλος» της «σκεπτικής αγωγής»

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τον Σκεπτικισμό στην τελευταία φάση του, μέσα από το έργο του ιατρού και φιλόσοφου Σέξτου του Εμπειρικού1 ο οποίος θεωρούσε ότι η φιλοσοφία έχει «αγωγικό» και «θεραπευτικό» χαρακτήρα. Xρησιμοποιούσε την έκφραση «σκεπτική αγωγή» (κατεύθυνση) για να αναφερθεί στη σκεπτική θεωρία και σχολή. Θα δούμε ότι στόχος του σκεπτικού φιλοσόφου είναι να προσφέρει στον άνθρωπο ελευθερία στην πράξη, να του προκαλέσει την αβεβαιότητα για δεδομένες αλήθειες, και την «εποχή», την άρνηση δηλαδή εκφοράς κρίσης για το αγαθό και το κακό. Η αταραξία, η απάθεια και η εσωτερική γαλήνη, στάσεις που ελευθερώνουν τον άνθρωπο από ακούσιες και άλογες συγκινήσεις, προβάλλονται επίσης από τους Σκεπτικούς ως οδοί που οδηγούν στην ευδαιμονία.

KEIMENO

Πώς μπορώ να είμαι ευτυχισμένος;

Διότι αυτός που έχει τη γνώμη ότι κάτι είναι εκ φύσεως καλό ή κακό βρίσκεται σε διαρκή ταραχή2: όταν του λείπουν αυτά που θεωρεί πως είναι καλά, πιστεύει ότι τον καταδιώκουν τα εκ φύσεως κακά, και κυνηγάει, όπως νομίζει, αυτά που είναι αγαθά· όταν πάλι αποκτήσει αυτά που θεωρεί αγαθά, πέφτει σε ακόμη μεγαλύτερη ταραχή, από την παράλογη και πέρα από κάθε μέτρο έπαρσή του, και, από φόβο μήπως αλλάξουν τα πράγματα, κάνει τα πάντα για να μην χάσει αυτά που θεωρεί αγαθά3. Απεναντίας, αυτός που δεν ορίζει με βεβαιότητα ποια είναι εκ φύσεως καλά ή κακά ούτε αποφεύγει ούτε επιδιώκει κάτι με ζήλο, μένει γι' αυτό ατάραχος4 […] Έτσι λοιπόν, και οι Σκεπτικοί5 είχαν την ελπίδα ότι θα ανακτήσουν την αταραξία, κρίνοντας οριστικά την αναντιστοιχία μεταξύ των αντικειμένων της αίσθησης και των αντικειμένων της σκέψης, καθώς όμως δεν κατάφεραν να το επιτύχουν, κατέληξαν στην εποχή6· με τη σειρά της η αταραξία ακολούθησε ως σύμπτωμα την εποχή, όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα7.

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 27 και Ι, 29)

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 27 και Ι, 29)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Ο Σέξτος Εμπειρικός ήταν γιατρός και έζησε τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ. Τα ιατρικά του έργα έχουν χαθεί, σώζονται όμως σε τρία βιβλία οι Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, όπου περιέχονται μια γενική έκθεση του Σκεπτικισμού και ανασκευές αντιλήψεων άλλων φιλοσοφιών. Οι ανασκευές αυτές υπάρχουν και στα έργα αυτού Πρὸς δογματικούς, Πρὸς ἠθικούς, Πρὸς μαθηματικούς. Ιδρυτής του σκεπτικισμού είναι ο Πύρρων ο Ηλείος, σύγχρονος του Αριστοτέλη. Αυτός δίδασκε πως η αληθινή φύση των πραγμάτων δε φανερώνεται σε μας και αμφισβητούσε τη δυνατότητα ορθής γνώσης, συνεπώς και ορθής πράξης. Yποστήριζε ότι για όλα τα θέματα υπάρχουν λόγοι αντίθετοι και ισοδύναμοι («ισοσθένεια»).
  2. Eκ φύσεως καλό ή κακό… ταραχή: εδώ ο Σέξτος υποστηρίζει πως η ανθρώπινη ταραχή οφείλεται στη λανθασμένη γνώμη ότι υπάρχει εκ φύσεως το «αγαθόν» και το «κακόν», ενώ αυτό είναι θέμα συμβάσεων και συνηθειών (νόμῳ). Οι Σκεπτικοί θεωρούσαν γενικά πως η ανθρώπινη επιθυμία οδηγεί στον φαύλο κύκλο της διαρκούς ταραχής.
  3. Αγαθά: ο άνθρωπος επιδιώκει αυτά που πιστεύει ότι είναι αγαθά εξαιτίας της έλλειψής τους. Η έλλειψη «αγαθών» οδηγεί στην επιθυμία απόκτησής τους, ενώ η μη δυνατότητα πραγματοποίησης φέρνει ταραχή. H απόκτηση «αγαθών» προκαλεί την ίδια και μεγαλύτερη ταραχή εξαιτίας του φόβου της απώλειάς τους.
    Απόψεις του Δημόκριτου για τη σχέση ανάμεσα στην ευδαιμονία και την απόκτηση υλικών αγαθών
  4. Aταραξία: το αίτημα της αταραξίας είναι η αρχή και το τέλος (σκοπός) της σκεπτικής φιλοσοφίας. Η επίτευξη της αταραξίας επιτυγχάνεται σε θέματα γνώσης και ηθικής με την «εποχή». H αταραξία είναι «σκοπός βίου» και συνδέεται με την ευδαιμονία.
  5. Σκεπτικοί: διακρίνονται στην αρχαιότητα σε Πυρρώνειους, που ακολουθούν τη διδασκαλία του Πύρρωνα, και σε Ακαδημεικούς, οι οποίοι ονομάζονται έτσι επειδή ανήκαν στην Ακαδήμεια του Πλάτωνα. Με τον Αρκεσίλαο (316-242/1 π.X.) και τον Καρνεάδη (214-129 π.X.), η πλατωνική Ακαδημία εισήλθε σε μια μακρά περίοδο σκεπτικισμού ασκώντας κριτική στους Στωικούς και στον δογματισμό τους. Οι Πυρρώνειοι δεν αρνούνται κατηγορηματικά ότι η γνώση είναι δυνατή, ενώ οι Ακαδημεικοί αρνούνται με έμφαση πως η γνώση είναι εφικτή. Περί το 200 μ.Χ. ο Σέξτος συστηματοποίησε τον Ακαδημεικό σκεπτικισμό.
  6. Εποχή: η «εποχή» ορίζεται από τους Σκεπτικούς ως διακοπή ή αναστολή της κρίσης. Χαρακτηρίζεται από τη μη συναίνεση ή συγκατάθεση σε δογματικές θέσεις που σχετίζονται με το πρόβλημα της δυνατότητας της γνώσης.
  7. Όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα: στους Σκεπτικούς η ευδαιμονία ταυτίζεται με την αταραξία, που εμφανίζεται ταυτόχρονα με την «εποχή», δηλ. την αναστολή κρίσης. Εδώ η σχέση της εποχής με την αταραξία δίνεται με την εικόνα σώματος και σκιάς.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 H στάση του σκεπτικού φιλοσόφου

Γι' αυτό λοιπόν λέμε ότι, ως προς τα ζητήματα γνώμης, ο τελικός σκοπός του Σκεπτικού είναι η αταραξία, ενώ ως προς όσα επιβάλλει η ανάγκη, ο μετριασμός των παθών. Ορισμένοι μάλιστα από τους διαπρεπείς Σκεπτικούς πρόσθεσαν σ' αυτά και την εφαρμογή της εποχής στα ζητήματα έρευνας.

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 30)

2 Η σχετικότητα του αγαθού

Δεν υπάρχει εκ φύσεως καλό ή κακό· αν κάτι είναι φύσει καλό ή κακό, οφείλει να είναι τέτοιο για όλους, ακριβώς όπως το χιόνι είναι κρύο για όλους. Όμως δεν υπάρχει τίποτα που να είναι για όλους καλό ή κακό· συνεπώς δεν υπάρχει φύσει καλό ή κακό. Διότι θα πρέπει να πούμε: είτε όλα όσα θεωρεί κάποιος καλά είναι όντως καλά είτε όχι καλά. Και δεν μπορούμε όλα να τα πούμε καλά, γιατί το ίδιο πράγμα, όπως η ηδονή για τον Επίκουρο, θεωρείται καλή, ενώ για τον Αντισθένη θεωρείται κακό· γιατί θα προκύψει ότι το ίδιο πράγμα είναι ταυτόχρονα καλό και κακό.

(Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων...συναγωγή, 9, 101)

3 Το αγαθό δεν ορίζεται

Οι Ακαδημεικοί και οι Πυρρώνειοι σκεπτικοί, οι οποίοι δε δέχονται ότι μπορεί να υπάρξει επιστημονική απόδειξη πάνω στα θέματα που ερευνούμε, λένε πως κάθε συγκατάθεση είναι οπωσδήποτε απερίσκεπτη και ενδέχεται να είναι και λαθεμένη· και επίσης ότι είναι αδύνατο να αληθεύουν όλες οι απόψεις που διατυπώνουν οι διάφοροι φιλόσοφοι για το καλό και το κακό, καθ' ότι αντικρουόμενες μεταξύ τους, και ότι μπορεί να είναι όλες εσφαλμένες, κι έτσι το αγαθό να μην ταυτίζεται ούτε με την ηδονή ούτε με την αταραξία ούτε με την αρετή ούτε με την ενάρετη δράση ούτε με οτιδήποτε άλλο έχουν πει οι φιλόσοφοι.

(Γαληνός, Περὶ ψυχῆς παθῶν καὶ ἁμαρτημάτων, 60-61)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

  1. Ποιο πλεονέκτημα έχει όποιος τηρεί τη διανοητική στάση της «εποχής», σύμφωνα με το κείμενο και το παράλληλο κείμενο (1); Mπορεί να ισχύει αυτή η στάση στην καθημερινή ζωή;
  2. Mε ποιο τρόπο προβάλλεται η σχετικότητα του καλού και κακού στο παράλληλο κείμενο (2); Eίναι η διάκριση του καλού και του κακού «φύσει» ή «θέσει», δηλαδή θέμα σύμβασης;
  3. Στο παράλληλο κείμενο (3) γίνεται λόγος για τη σχετικότητα της αντίληψης. Μπορείτε να θυμηθείτε άλλους φιλοσόφους της αρχαιότητας που έχουν μιλήσει για το ίδιο πρόβλημα και να αναφερθείτε στις απόψεις τους; (Βλ. κεφάλαιο 2: Σοφιστές και Σοφιστική κίνηση).

******************************************************

KEIMENO

Το κακό, η φυγή της ψυχής και η «ομοίωση με τον θεό»1

Εφόσον τα κακά2 βρίσκονται εδώ και «τριγυρίζουν αναγκαστικά σε τούτον εδώ τον τόπο», και η ψυχή3 θέλει να αποφύγει τα κακά, πρέπει να φύγουμε από εδώ. – Σε τι συνίσταται λοιπόν αυτή η φυγή; – «Στο να γίνουμε όμοιοι με τον θεό», λέει ο Πλάτων. Και τούτο επιτυγχάνεται «αν με τη φρόνηση γίνουμε δίκαιοι και ευσεβείς» και γενικά ενάρετοι4. – Αν λοιπόν γινόμαστε όμοιοί του μέσω της αρετής, δε θα γινόμαστε όμοιοι με κάτι που διαθέτει αρετή5; Και ποιος θεός θα είναι αυτός; Δε θα είναι αυτός που περισσότερο φαίνεται να έχει αυτά τα χαρίσματα, δηλαδή η Ψυχή του κόσμου6 και αυτός που κυβερνά μέσα της, ο οποίος διαθέτει φρόνηση θαυμαστή7; Άλλωστε, είναι εύλογο, εφόσον βρισκόμαστε εδώ, μ' αυτόν να γινόμαστε όμοιοι8.

(Πλωτῖνος, Ἐννεάδες, Ι, 2, [19], 1-10)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. H ομοίωση με τον θεό: ο Πλωτίνος αρχίζει την πραγμάτευση των αρετών στο έργο του Εννεάδες με μια παραδοχή της άποψης του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία, για να αποφύγει ο άνθρωπος το κακό, πρέπει να εξομοιωθεί με τον Θεό. H ὁμοίωσις θεῷ είναι το τέλος ή ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής και επιτυγχάνεται μέσω των αρετών.
    Η ομοίωση με το θεό
  2. Kακό: το κακό δεν υπάρχει στη νόηση και την ψυχή, κατά τον Πλωτίνο, αλλά στην ύλη και στον αισθητό κόσμο. Αποτελεί έλλειψη του Αγαθού, η οποία προκαλείται από το σκότος.
  3. Ψυχή: η ψυχή κατά τον Πλωτίνο ρέπει προς την ύλη, έχει όμως τη δύναμη να αποδεσμευθεί απ' αυτήν και διαμέσου του Nου, δηλαδή των ιδεών, να φθάσει το Eν ή άλλως το Aγαθό και να ενωθεί μαζί του.
  4. Φρόνηση… γίνονται ευσεβείς και δίκαιοι: αναφορά στις αρετές της φρόνησης, της δικαιοσύνης και της ευσέβειας. Η τελευταία δεν υπάρχει ανάμεσα στις αρετές που αναφέρει ο Πλάτων.
  5. Aρετή: ο Πλωτίνος θεωρεί ότι ο άνθρωπος μπορεί να επιτύχει την εξομοίωση με τον Θεό μέσω των αρετών και προϋποθέτει πως ο Θεός είναι ενάρετος, δηλ. η ὁμοίωσις προϋποθέτει την ὁμοιότητα. H αναγωγή της ψυχής προς τον νοητό κόσμο (ιδέες, Nους), η απαλλαγή της από τα αισθητά φαινόμενα, η θέαση των νοητών και η εξομοίωση με τον Θεό προϋποθέτουν όμως μια εσωτερική απελευθέρωση από την επίγεια ζωή μέσω της κάθαρσης.
  6. Ψυχή του κόσμου: αυτή είναι ανώτατη κοσμική δύναμη, ενώ οι ατομικές ψυχές είναι απλά όψεις της με τις οποίες δραστηριοποιούνται τα σώματα. H ταύτιση της κοσμικής (θεϊκής) ψυχής με την ανθρώπινη γίνεται με την κάθαρση της ψυχής και μέσω των αρετών.
    Η αληθινή ψυχαγωγία: από τα αισθητά στα νοητά [πηγή: Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα]
  7. Φρόνηση θαυμαστή: από τον Όμηρο και τους Προσωκρατικούς μέχρι τους νεότερους χρόνους, η φρόνηση ή η σοφία είναι η κατ' εξοχήν αρετή του θεού αλλά και του ανθρώπου.
  8. Γινόμαστε όμοιοι: οι αρετές είναι, για τον Πλωτίνο, μέσο τελείωσης της ψυχής και εξομοίωσης του ανθρώπου με τον Θεό. Ο άνθρωπος είναι στη φιλοσοφία του Πλωτίνου ένα πλάσμα ελεύθερο να πραγματοποιήσει τον πραγματικό του εαυτό, να ενωθεί με το Εν ή Αγαθό και να εξομοιωθεί με τον Θεό. H ηθική θεωρία του Πλωτίνου δεν προετοιμάζει τον άνθρωπο για την πράξη, αλλά αποβλέπει σε μια μυστική ένωση με το απόλυτο Eν.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Aς φύγουμε για την αγαπημένη μας πατρίδα

Ποιος είναι λοιπόν ο δρόμος της φυγής και πώς θα τον ακολουθήσουμε; Θα ξανοιχτούμε όπως –καθώς, αλληγορικά μου φαίνεται, λέει ο ποιητής– ο Οδυσσέας από τη μάγισσα Κίρκη ή την Καλυψώ, ο οποίος δεν αρκέστηκε να παραμείνει εκεί, παρόλο που είχε ηδονές των ματιών και βρισκόταν ανάμεσα σε πολύ αισθητή ομορφιά. H πατρίδα μας, απ' όπου ήρθαμε, κι ο πατέρας μας είναι Eκεί […] «Κλείνοντας τα μάτια» άλλαξε την όρασή σου και ξύπνα μιαν άλλη, που ενώ την έχουν όλοι, λόγοι τη χρησιμοποιούν.

(Πλωτῖνος, Ἑννεάδες, I.6. [1] 8. 17-27)

2 Ωραία ψυχή και εσωτερική όραση

Kατά τον Πλωτίνο, την ομορφιά της ψυχής και του νοητού κόσμου τη γνωρίζουμε, όταν καταλάβουμε ότι η ομορφιά στην τέχνη βασίζεται στη μορφή. Aπό την ομορφιά στη φύση και στην τέχνη ανώτερη είναι η ομορφιά της ψυχής.

Πώς θα δεις τώρα τι ομορφιά έχει μια καλή ψυχή;
Αποσύρσου στον εαυτό σου και κοίτα· και αν δεις τον εαυτό σου να μην είναι ακόμη ωραίος, όπως ο δημιουργός του αγάλματος που πρέπει να γίνει ωραίο αφαιρεί, λαξεύει, λειαίνει και καθαρίζει μέχρις ότου φανεί πάνω στο άγαλμα ένα ωραίο πρόσωπο, έτσι κι εσύ αφαίρεσε τα περιττά και ίσιωσε τα στραβά, και όσα είναι σκοτεινά κάνε τα να γίνουν λαμπρά καθαρίζοντάς τα, και μην πάψεις να σμιλεύεις το άγαλμά σου, ως ότου λάμψει πάνω του η θεόμορφη λαμπρότητα της αρετής…

(Πλωτῖνος, Ἐννεάδες, I.6 [1]. 9.1 κ.ε.)

3 Η φύση του Αγαθού

[Αγαθό είναι] εκείνο από το οποίο εξαρτώνται τα πάντα και στο οποίο όλα τα όντα αποβλέπουν, έχοντάς το ως αρχή και έχοντάς το ανάγκη· ενώ αυτό δεν έχει ανάγκη τίποτα, είναι αύταρκες, χωρίς τίποτα που να χρειάζεται, μέτρο και όριο των πάντων, παρέχοντας από τον εαυτό του νου και ουσία και ψυχή και ζωή και νοητική ενέργεια. Και μέχρις εκεί όλα είναι ωραία· το ίδιο είναι πάνω από την ομορφιά και βασιλεύει στον χώρο του νοητού, επέκεινα από τα ανώτερα όντα.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

  1. Ποιες αρετές διαθέτει ο Θεός, σύμφωνα με τον Πλωτίνο;
  2. Πώς ορίζει το Aγαθό ο Πλωτίνος στο παράλληλο κείμενο (3);
  3. Σε τι διαφέρει η ομορφιά της ψυχής από την ομορφιά της φύσης και της τέχνης; [Παράλληλα κείμενα (1) και (2)].

Leave a Comment

Updated on December 21, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 7

by

Nα διαλέξεις  έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

******************************************************

KEIMENO

Το ιδεώδες του στωικού σοφού1

Για καθετί που είναι να κάνεις, εξέτασε αυτά που προέχουν2 και τις συνέπειες του πράγματος3, και μετά να το επιχειρήσεις. Αλλιώς στην αρχή θα το κάνεις με ενθουσιασμό, επειδή τίποτα δεν αναλογίστηκες από αυτά που θα ακολουθήσουν, και μετά, όταν εμφανιστούν κάποιες δυσκολίες, θα τα παρατήσεις ντροπιασμένος […] Άνθρωπε, πρώτα εξέτασε τη φύση του πράγματος· μάθε μετά και τη δική σου φύση4, αν δηλαδή μπορείς να το αντέξεις, θέλεις να αγωνιστείς στο πένταθλο να γίνεις παλαιστής; Κοίταξε τα χέρια σου, τους μηρούς, δοκίμασε τη μέση σου. Γιατί, άλλος γεννήθηκε για το ένα, άλλος για το άλλο πράγμα. Νομίζεις ότι, κάνοντάς τα αυτά, μπορείς να τρως με τον ίδιο τρόπο, να πίνεις με τον ίδιο τρόπο, να επιθυμείς και να αποστρέφεσαι το ίδιο; Πρέπει να ξαγρυπνήσεις, να κοπιάσεις, να εγκαταλείψεις τους δικούς σου […] Εξέτασέ τα αυτά, και δες αν, με τούτα, θέλεις να ανταλλάξεις την απάθεια, την ελευθερία, την αταραξία5 αλλιώς μην πλησιάζεις· όχι όπως τα παιδιά – τώρα φιλόσοφος, αργότερα φοροεισπράκτορας, έπειτα ρήτορας και μετά επίτροπος του Kαίσαρα. Aυτά τα πράγματα δε συμφωνούν μεταξύ τους. Ένας άνθρωπος πρέπει να είναι είτε καλός είτε κακός· ή το κυρίαρχο μέρος σου της ψυχής6 πρέπει να καλλιεργείς ή τα εξωτερικά πράγματα· ή για τα μέσα να δουλεύεις ή για τα έξω7· πράγμα που σημαίνει ή του φιλοσόφου τη θέση να κρατάς8 ή αυτή ενός κοινού ανθρώπου.

(Ἐπίκτητος, Ἐγχειρίδιον, 29)

(Ἐπίκτητος, Ἐγχειρίδιον, 29)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Ο Επίκτητος (50/55-130/135 μ.Χ.), ο οποίος γεννήθηκε στην Iεράπολη της Φρυγίας, ήταν δούλος στη Pώμη, όπου ως απελεύθερος δίδασκε αρχικά και αργότερα στη Νικόπολη της Ηπείρου. Oι διδασκαλίες του έχουν καταγραφεί και συγκεντρωθεί από τον μαθητή του Αρριανό στο σύντομο Εγχειρίδιον, οδηγό ήθους, που περιέχει επιλογή σκέψεών του από το μεγαλύτερο έργο του, τις Διατριβές (από το οποίο σώζονται 4 βιβλία από τα 8 που είχε γράψει).
  2. Αυτά που προέχουν: όσα προηγούνται και προαπαιτούνται, όταν πρέπει να κάνουμε μια επιλογή ή να πάρουμε μια απόφαση. O Eπίκτητος διαχωρίζει, επίσης, αυτά που είναι στο χέρι μας από αυτά που δεν είναι στο χέρι μας να κάνουμε ή να αποφύγουμε (τὰ ἐφ' ἡμῖν από τὰ οὐκ ἐφ' ἡμῖν) και θεωρεί πως η διάκριση αυτή μας καθιστά ελεύθερους και ευδαίμονες.
  3. Tις συνέπειες του πράγματος: τα επακόλουθα των προσωπικών επιλογών στη συμπεριφορά και τη ζωή μας. Οι Στωικοί θεωρούν πως η λογική σκέψη και η προσεκτική εξέταση των καταστάσεων μας οδηγούν σε αποφάσεις συνειδητές και έλλογες με στόχο την ενάρετη συμπεριφορά.
  4. Tη φύση: η πραγματική «φύση» του ανθρώπου συνίσταται στη λογικότητά του, η οποία του επιβάλλει έναν τρόπο κατάλληλης συμπεριφοράς από την οποία απορρέει η ευδαιμονία του. Bάση της ηθικής των Στωικών είναι να φροντίζει κάποιος τον εαυτό του και να ζει σε εσωτερική αρμονία με τον κόσμο.
  5. Aπάθεια, ελευθερία, αταραξία: απαλλαγή από τα πάθη είναι η κατάσταση, όπου τα συναισθήματα (πάθη, όπως ηδονή, λύπη, επιθυμία, φόβος) δεν ταράσσουν υπερβολικά την ψυχή (ἀταραξία). Η απάθεια των Στωικών στόχευε στην εὐπάθεια, δηλαδή σε ευχάριστη ψυχική κατάσταση και θετική διάθεση της ψυχής.
    Τέλος εποχής; [πηγή: Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα]
  6. Tο κυρίαρχο μέρος της ψυχής: το ἡγεμονικόν, δηλαδή ο νους και η λογική ικανότητα που οδηγούν στην αρετή.
  7. Tα μέσα… τα έξω: θεμέλιο της στωικής ηθικής ήταν η απόλυτη διάκριση ανάμεσα «στα μέσα» και «στα έξω». Τα πρώτα είναι τα πράγματα που εξαρτώνται από τον ίδιο τον άνθρωπο (όπως η σωστή κρίση, η συνείδηση και η βούληση)· τα δεύτερα είναι όσα δεν εξαρτώνται από αυτόν (όπως η υγεία, ο πλούτος, η δόξα και η κοινωνική θέση). Η στωική στάση ζωής ήταν επίμονη φροντίδα για «τα μέσα», διαρκής επιστροφή και αναδίπλωση στον εαυτό (Μάρκος Αυρήλιος: ἔνδον σκάπτε), με παράλληλη αδιαφορία ή, τουλάχιστον, ανοχή για τα συμβάντα της εξωτερικής πραγματικότητας.
    Πλάτων, «Απολογία Σωκράτους», 29d-30a-b: αυτογνωσία και ψυχής επιμέλεια (παράλληλο κείμενο)
  8. Του φιλοσόφου τη θέση: στην προσπάθεια του ανθρώπου για ενάρετη συμπεριφορά, ο «σοφός» αποτελεί πρότυπο και ιδεώδες. Ο στωικός σοφός μπορεί να είναι ένα ανέφικτο ιδεώδες για τους συνηθισμένους ανθρώπους, δείχνει όμως το ενδιαφέρον της αρχαίας ηθικής για το τι είδους άνθρωποι πρέπει να είμαστε. Για τον Στωικό ο σκοπός της ζωής ταυτίζεται με τον ενάρετο βίο και το ηθικό αγαθό είναι το μόνο πράγμα που αξίζει.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Ένας δρόμος που οδηγεί στην ελευθερία

Ο ανεμπόδιστος άνθρωπος, αυτός, στον οποίο τα πράγματα έρχονται όπως θέλει, είναι ελεύθερος. Αυτός, όμως, που μπορεί ή να τον ανακόψουν ή να τον εξαναγκάσουν ή να τον εμποδίσουν ή, παρά τη θέλησή του, να τον μπλέξουν σε κάτι, είναι δούλος. Και ποιος είναι ακώλυτος; Αυτός που δεν επιθυμεί τίποτε από τα ξένα. Και ποια πράγματα είναι ξένα; Αυτά που δεν εξαρτάται από εμάς ούτε να τα έχουμε ούτε να μην τα έχουμε· ούτε να τα έχουμε σε μια ορισμένη κατάσταση με έναν ορισμένο τρόπο. Επομένως, το σώμα είναι ξένο, τα μέρη του είναι ξένα, η περιουσία είναι ξένο πράγμα. Αν, λοιπόν, πάσχεις για κάτι από αυτά σαν να είναι δικό σου, θα τιμωρηθείς όπως αξίζει σε αυτόν που επιθυμεί ξένα πράγματα. Αυτός ο δρόμος οδηγεί στην ελευθερία, αυτή μόνο είναι η απαλλαγή από τη δουλεία, να μπορείς κάποτε με όλη σου την ψυχή να πεις το: οδήγησέ με Δία, και συ Πεπρωμένο, εκεί που από παλιά με έχετε ορίσει.

(Ἐπίκτητος, Δ΄ Διατριβή, α΄ «Περὶ ἐλευθερίας», § 128-131)

2 Στροφή στον εαυτό και ανεκτικότητα απέναντι στους άλλους

Μοναξιές γυρεύουν οι άνθρωποι, εξοχές και παραθαλάσσια και βουνά· και συ πολλάκις τυχαίνει να τα λαχταράς. Όλ' αυτά όμως είναι καλά για τους απαίδευτους, αφού μπορείς, όποια στιγμή θελήσεις, ν' αποτραβηχθείς στον εαυτό σου. Γιατί πουθενά ησυχότερα κι αμεριμνότερα δεν αποτραβιέται ο άνθρωπος παρά μέσα στην ψυχή του, και μάλιστα εκείνος που έχει τακτοποιημένα τα εσωτερικά του έτσι που, όταν τα βλέπει, καταλαμβάνεται από τέλεια καλή διάθεση. Και καλή διάθεση εννοώ την αρμονική διάθεση. Συχνά λοιπόν δίνε του εαυτού σου του είδους τούτου απομόνωση και ανανέωνέ τον. Σύντομες να είναι και βασικές οι αρχές εκείνες που, άμα τις συλλογισθείς, αρκούν για να σου πλύνουν την ψυχή και να σε στείλουν πίσω τέτοιον που να μην αγανακτείς μ' εκείνα στα οποία επιστρέφεις. Ας δούμε όμως με τι αγανακτείς. Με την κακία των ανθρώπων; Ξανασκέψου την αρχή ότι τα λογικά ζώα έγιναν το ένα χάριν του άλλου και ότι η ανεκτικότης είναι μέρος της δικαιοσύνης και ότι άθελα αμαρτάνουν οι άνθρωποι και ότι τόσους που εχθρεύθηκαν, υποπτεύθηκαν, μίσησαν, τους πήρε ο χάρος κι έγιναν στάχτη και τότε παύσε ν' αγανακτείς.

(Μάρκος Αὐρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Δ, 3)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

  1. Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Επίκτητος, δούλος που απέκτησε την ελευθερία του ο ίδιος, δίνει την άποψή του για την πραγματική ελευθερία. Σε ποια βασική παραδοχή στηρίζεται ο συλλογισμός του; Συμφωνείτε με την άποψή του;
  2. Στο παράλληλο κείμενο (2) ο Μάρκος Αυρήλιος, Pωμαίος αυτοκράτορας, υποστηρίζει ότι η στροφή προς τον εαυτό μας και η ενδοσκόπηση, που χαρίζει αρμονική διάθεση, μας οπλίζει με την ανεκτικότητα απέναντι στην κακία των άλλων ανθρώπων. Μπορείτε να σκεφτείτε περιπτώσεις της καθημερινής ζωής σας που θα ήταν ίσως ωφέλιμο να τις αντιμετωπίζετε με λιγότερη αγανάκτηση και με περισσότερη ανεκτικότητα, δηλαδή με «στωικότητα»;

KEIMENO

Πώς μπορώ να είμαι ευτυχισμένος;

Διότι αυτός που έχει τη γνώμη ότι κάτι είναι εκ φύσεως καλό ή κακό βρίσκεται σε διαρκή ταραχή2: όταν του λείπουν αυτά που θεωρεί πως είναι καλά, πιστεύει ότι τον καταδιώκουν τα εκ φύσεως κακά, και κυνηγάει, όπως νομίζει, αυτά που είναι αγαθά· όταν πάλι αποκτήσει αυτά που θεωρεί αγαθά, πέφτει σε ακόμη μεγαλύτερη ταραχή, από την παράλογη και πέρα από κάθε μέτρο έπαρσή του, και, από φόβο μήπως αλλάξουν τα πράγματα, κάνει τα πάντα για να μην χάσει αυτά που θεωρεί αγαθά3. Απεναντίας, αυτός που δεν ορίζει με βεβαιότητα ποια είναι εκ φύσεως καλά ή κακά ούτε αποφεύγει ούτε επιδιώκει κάτι με ζήλο, μένει γι' αυτό ατάραχος4 […] Έτσι λοιπόν, και οι Σκεπτικοί5 είχαν την ελπίδα ότι θα ανακτήσουν την αταραξία, κρίνοντας οριστικά την αναντιστοιχία μεταξύ των αντικειμένων της αίσθησης και των αντικειμένων της σκέψης, καθώς όμως δεν κατάφεραν να το επιτύχουν, κατέληξαν στην εποχή6· με τη σειρά της η αταραξία ακολούθησε ως σύμπτωμα την εποχή, όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα7.

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 27 και Ι, 29)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Ο Σέξτος Εμπειρικός ήταν γιατρός και έζησε τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ. Τα ιατρικά του έργα έχουν χαθεί, σώζονται όμως σε τρία βιβλία οι Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, όπου περιέχονται μια γενική έκθεση του Σκεπτικισμού και ανασκευές αντιλήψεων άλλων φιλοσοφιών. Οι ανασκευές αυτές υπάρχουν και στα έργα αυτού Πρὸς δογματικούς, Πρὸς ἠθικούς, Πρὸς μαθηματικούς. Ιδρυτής του σκεπτικισμού είναι ο Πύρρων ο Ηλείος, σύγχρονος του Αριστοτέλη. Αυτός δίδασκε πως η αληθινή φύση των πραγμάτων δε φανερώνεται σε μας και αμφισβητούσε τη δυνατότητα ορθής γνώσης, συνεπώς και ορθής πράξης. Yποστήριζε ότι για όλα τα θέματα υπάρχουν λόγοι αντίθετοι και ισοδύναμοι («ισοσθένεια»).
  2. Eκ φύσεως καλό ή κακό… ταραχή: εδώ ο Σέξτος υποστηρίζει πως η ανθρώπινη ταραχή οφείλεται στη λανθασμένη γνώμη ότι υπάρχει εκ φύσεως το «αγαθόν» και το «κακόν», ενώ αυτό είναι θέμα συμβάσεων και συνηθειών (νόμῳ). Οι Σκεπτικοί θεωρούσαν γενικά πως η ανθρώπινη επιθυμία οδηγεί στον φαύλο κύκλο της διαρκούς ταραχής.
  3. Αγαθά: ο άνθρωπος επιδιώκει αυτά που πιστεύει ότι είναι αγαθά εξαιτίας της έλλειψής τους. Η έλλειψη «αγαθών» οδηγεί στην επιθυμία απόκτησής τους, ενώ η μη δυνατότητα πραγματοποίησης φέρνει ταραχή. H απόκτηση «αγαθών» προκαλεί την ίδια και μεγαλύτερη ταραχή εξαιτίας του φόβου της απώλειάς τους.
  4. Aταραξία: το αίτημα της αταραξίας είναι η αρχή και το τέλος (σκοπός) της σκεπτικής φιλοσοφίας. Η επίτευξη της αταραξίας επιτυγχάνεται σε θέματα γνώσης και ηθικής με την «εποχή». H αταραξία είναι «σκοπός βίου» και συνδέεται με την ευδαιμονία.
  5. Σκεπτικοί: διακρίνονται στην αρχαιότητα σε Πυρρώνειους, που ακολουθούν τη διδασκαλία του Πύρρωνα, και σε Ακαδημεικούς, οι οποίοι ονομάζονται έτσι επειδή ανήκαν στην Ακαδήμεια του Πλάτωνα. Με τον Αρκεσίλαο (316-242/1 π.X.) και τον Καρνεάδη (214-129 π.X.), η πλατωνική Ακαδημία εισήλθε σε μια μακρά περίοδο σκεπτικισμού ασκώντας κριτική στους Στωικούς και στον δογματισμό τους. Οι Πυρρώνειοι δεν αρνούνται κατηγορηματικά ότι η γνώση είναι δυνατή, ενώ οι Ακαδημεικοί αρνούνται με έμφαση πως η γνώση είναι εφικτή. Περί το 200 μ.Χ. ο Σέξτος συστηματοποίησε τον Ακαδημεικό σκεπτικισμό.
  6. Εποχή: η «εποχή» ορίζεται από τους Σκεπτικούς ως διακοπή ή αναστολή της κρίσης. Χαρακτηρίζεται από τη μη συναίνεση ή συγκατάθεση σε δογματικές θέσεις που σχετίζονται με το πρόβλημα της δυνατότητας της γνώσης.
  7. Όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα: στους Σκεπτικούς η ευδαιμονία ταυτίζεται με την αταραξία, που εμφανίζεται ταυτόχρονα με την «εποχή», δηλ. την αναστολή κρίσης. Εδώ η σχέση της εποχής με την αταραξία δίνεται με την εικόνα σώματος και σκιάς.
H στάση του σκεπτικού φιλοσόφου

Γι' αυτό λοιπόν λέμε ότι, ως προς τα ζητήματα γνώμης, ο τελικός σκοπός του Σκεπτικού είναι η αταραξία, ενώ ως προς όσα επιβάλλει η ανάγκη, ο μετριασμός των παθών. Ορισμένοι μάλιστα από τους διαπρεπείς Σκεπτικούς πρόσθεσαν σ' αυτά και την εφαρμογή της εποχής στα ζητήματα έρευνας.

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 30)

2 Η σχετικότητα του αγαθού

Δεν υπάρχει εκ φύσεως καλό ή κακό· αν κάτι είναι φύσει καλό ή κακό, οφείλει να είναι τέτοιο για όλους, ακριβώς όπως το χιόνι είναι κρύο για όλους. Όμως δεν υπάρχει τίποτα που να είναι για όλους καλό ή κακό· συνεπώς δεν υπάρχει φύσει καλό ή κακό. Διότι θα πρέπει να πούμε: είτε όλα όσα θεωρεί κάποιος καλά είναι όντως καλά είτε όχι καλά. Και δεν μπορούμε όλα να τα πούμε καλά, γιατί το ίδιο πράγμα, όπως η ηδονή για τον Επίκουρο, θεωρείται καλή, ενώ για τον Αντισθένη θεωρείται κακό· γιατί θα προκύψει ότι το ίδιο πράγμα είναι ταυτόχρονα καλό και κακό.

(Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων...συναγωγή, 9, 101)

 Το αγαθό δεν ορίζεται

Οι Ακαδημεικοί και οι Πυρρώνειοι σκεπτικοί, οι οποίοι δε δέχονται ότι μπορεί να υπάρξει επιστημονική απόδειξη πάνω στα θέματα που ερευνούμε, λένε πως κάθε συγκατάθεση είναι οπωσδήποτε απερίσκεπτη και ενδέχεται να είναι και λαθεμένη· και επίσης ότι είναι αδύνατο να αληθεύουν όλες οι απόψεις που διατυπώνουν οι διάφοροι φιλόσοφοι για το καλό και το κακό, καθ' ότι αντικρουόμενες μεταξύ τους, και ότι μπορεί να είναι όλες εσφαλμένες, κι έτσι το αγαθό να μην ταυτίζεται ούτε με την ηδονή ούτε με την αταραξία ούτε με την αρετή ούτε με την ενάρετη δράση ούτε με οτιδήποτε άλλο έχουν πει οι φιλόσοφοι.

(Γαληνός, Περὶ ψυχῆς παθῶν καὶ ἁμαρτημάτων, 60-61

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

  1. Ποιο πλεονέκτημα έχει όποιος τηρεί τη διανοητική στάση της «εποχής», σύμφωνα με το κείμενο και το παράλληλο κείμενο (1); Mπορεί να ισχύει αυτή η στάση στην καθημερινή ζωή;
  2. Mε ποιο τρόπο προβάλλεται η σχετικότητα του καλού και κακού στο παράλληλο κείμενο (2); Eίναι η διάκριση του καλού και του κακού «φύσει» ή «θέσει», δηλαδή θέμα σύμβασης;

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

 

 

Leave a Comment

Posted on December 21, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 6

by

KEIMENO

Ο ορισμός της φιλίας1

Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν οι άνθρωποι και θέλουν να τους έχουν φίλους τους και ποιους μισούν2, καθώς και για ποιον λόγο3 –αφού όμως πρώτα δώσουμε τον ορισμό της φιλίας και της αγάπης. Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι αγαπώ κάποιον και θέλω να τον έχω φίλο μου θα πει θέλω γι' αυτόν καθετί που το θεωρώ καλό, όχι για να κερδίσω κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου· κάνω μάλιστα και ό,τι μπορώ για να αποκτήσει αυτά τα καλά εκείνος4. Φίλος είναι το πρόσωπο που αγαπά με τον ίδιο τρόπο που είπαμε και αγαπιέται με τον ίδιο τρόπο: όσοι πιστεύουν ότι η σχέση τους είναι αυτού του είδους, θεωρούν ότι είναι φίλοι5. Με όλα αυτά να τα έχουμε δεχτεί, καταλήγουμε πια –υποχρεωτικά– στο ότι φίλος είναι αυτός που χαίρεται με τα καλά και λυπάται με τα δυσάρεστα που συμβαίνουν στον φίλο του – και αυτό όχι για κανένα άλλο λόγο παρά μόνο για χάρη εκείνου6.

(Ἀριστοτέλης, Ρητορική, Β, 1380b 35-1381a 10)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Στην αρχαιότητα, η λέξη «φιλία» δήλωνε κάθε αμοιβαία έλξη ανάμεσα σε δύο άτομα. Αναφέρεται, όχι μόνο σε όλες σχεδόν τις στενές προσωπικές σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους που δε συνδέονται με οικογενειακούς δεσμούς (όπως είναι η σημασία της λέξης σήμερα), αλλά και σε όλα τα είδη των οικογενειακών σχέσεων, όπως των γονιών προς τα παιδιά τους, των παιδιών προς τους γονείς, των συγγενών μεταξύ τους, καθώς και στις σχέσεις των ζευγαριών.
  2. Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν… και ποιους μισούν: φίλος είναι οποιοσδήποτε είναι αγαπητός σε εμάς (πατέρας, μητέρα, παιδιά, αδέλφια, φίλοι, συνάδελφοι, συμπολίτες, συμπατριώτες). Το αρχαίο ρήμα φιλεῖν (φιλέω, -ῶ ), από το οποίο προέρχονται οι λέξεις φίλος και φιλία, στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει «αγαπώ».
  3. Καθώς και για ποιο λόγο: αναφέρεται στα πράγματα που είναι άξια να αγαπηθούν (αρχ.: αἱ φιλήσεις), στο αντικείμενο της αγάπης (αρχ.: τὸ φιλητόν), αυτό που κινεί την αγάπη και γεννάει τη φιλία. Τρία είναι αυτά που είναι άξια να αγαπηθούν και να προκαλέσουν τη φιλία: το αγαθό, το ευχάριστο και το χρήσιμο. Τρία είναι και τα είδη της φιλίας: φιλία για τη χρησιμότητα (διὰ τὸ χρήσιμον), φιλία για την ευχαρίστηση (διὰ τὸ ἡδύ) και φιλία για την αρετή (διὰ τὸ ἀγαθόν).
  4. Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι αγαπώ κάποιον… εκείνος: πρόκειται για τον γενικό ορισμό της φιλίας: «ο Α και ο Β είναι φίλοι αν και μόνον αν (α) γνωρίζουν ο ένας τον άλλο, (β) νιώθουν αμοιβαία εύνοια προς όφελος του άλλου, (γ) νιώθουν αγάπη ο ένας για τον άλλο και (δ) και οι δύο αναγνωρίζουν τα (β) και (γ)». Ο ορισμός αυτός αναφέρεται κυρίως στη «φιλία για το αγαθό» (στη φιλία των αγαθών ανθρώπων), αποτελεί όμως τη βάση και για τα τρία είδη φιλίας.
  5. Φίλος είναι… θεωρούν ότι είναι φίλοι: για να είναι κάποιοι φίλοι, χρειάζεται και οι δύο να αναγνωρίζουν τη φιλία τους. Η εύνοια, η ευνοϊκή διάθεση, είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη φιλία, αλλά όχι επαρκής. Χρειάζεται δηλαδή κάποιος να είναι ευνοϊκά διατεθειμένος προς κάποιον άλλο, για να μπορέσει να γίνει φίλος του. Η εύνοια, όμως, από μόνη της δεν είναι αρκετή για να γίνει κανείς φίλος με κάποιον, αφού η φιλία δημιουργείται από την αγάπη που φέρνει η συναναστροφή και η αμοιβαιότητα.
  6. Με όλα αυτά… για χάρη εκείνου: η πιο αληθινή φιλία είναι αυτή των αγαθών ανθρώπων, η οποία δεν επιδιώκει το προσωπικό όφελος αλλά το όφελος του φίλου. Όμως, αυτές οι φιλίες είναι σπάνιες, όπως σπάνιοι είναι και οι πραγματικά αγαθοί άνθρωποι, και, όπως αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης, ένας άνθρωπος είναι πραγματικά τυχερός αν καταφέρει να έχει μία ή δύο τέτοιες φιλίες στη διάρκεια της ζωής του.

    ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

    1 Κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους

    [Η φιλία είναι…] αρετή ή προϋποθέτει την αρετή, και επιπλέον είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή. Πραγματικά, κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους, κι ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά. Ακόμη και οι πλούσιοι άνθρωποι, όπως και αυτοί που έχουν αξιώματα και εξουσία, έχουν – όλος ο κόσμος το πιστεύει– ιδιαίτερα μεγάλη ανάγκη από φίλους. Αλήθεια, ποιο το όφελος όλης αυτής της καλής τους κατάστασης, αν δεν υπάρχει η δυνατότητα της ευεργεσίας, η οποία γίνεται κατά κύριο λόγο και στην πιο αξιέπαινη μορφή της προς τους φίλους; Και από την άλλη, πώς θα μπορούσε όλη αυτή η καλή κατάσταση να διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί δίχως τους φίλους; Γιατί όσο μεγαλύτερη είναι, τόσο επισφαλέστερη είναι. Αλλά και στη φτώχεια και στις άλλες δυστυχίες της ζωής οι άνθρωποι θεωρούν τους φίλους ως το μόνο καταφύγιο.

    (Ἁριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1155a 1-12)

    2 Το αντικείμενο της αγάπης

    Ίσως όμως τα πράγματα θα γίνονταν σαφέστερα σε σχέση με το θέμα αυτό, αν πρώτα γνωρίζαμε ποιο είναι ακριβώς το αντικείμενο της αγάπης, αυτό που γεννάει τη φιλία. Γιατί δε φαίνεται να κινεί την αγάπη και να γεννάει τη φιλία το καθετί, παρά μόνο αυτό που είναι άξιο να αγαπηθεί και να προκαλέσει τη φιλία, και τέτοιο θεωρείται πως είναι το αγαθό, το ευχάριστο, και το χρήσιμο.

    (Ἀριστοτέλης, Ἠθικἀ Νικομάχεια, Θ, 1155b 17-21)

    3 Φιλία για τη χρησιμότητα και φιλία για την ευχαρίστηση

    Αυτοί λοιπόν που αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για τη χρησιμότητα, δεν αγαπούν τον άλλον καθεαυτόν, αλλά για το αγαθό που μπορεί να πάρουν από αυτόν. Το ίδιο και στην περίπτωση που οι άνθρωποι αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για χάρη της ευχαρίστησης· πραγματικά, οι άνθρωποι αγαπούν τους χαριτολόγους όχι για τον χαρακτήρα τους, αλλά γιατί τους είναι ευχάριστοι […] Αυτές, λοιπόν, οι φιλίες είναι φιλίες για έναν λόγο συμπτωματικό, αφού το πρόσωπο που αγαπιέται δεν αγαπιέται επειδή είναι αυτό που είναι, αλλά επειδή εξασφαλίζει σ' αυτόν που το αγαπάει κάποιο αγαθό ή κάποια ευχαρίστηση. Ε, αυτού του είδους οι φιλίες διαλύονται εύκολα, αν τα δύο μέρη δεν παραμένουν αυτό που ήταν· πραγματικά, αν ο ένας δεν είναι πια ευχάριστος χρήσιμος στον άλλον, ο άλλος παύει να τον αγαπάει.

    (Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1156a 10-14 και Θ, 1156a 19-24)

    EΡΩΤΗΣΕΙΣ

    1. Ποιος είναι ο ορισμός της φιλίας, κατά τον Αριστοτέλη; Με ποιες προϋποθέσεις μπορούν δύο άνθρωποι να πιστεύουν πως είναι φίλοι;
    2. Στο παράλληλο κείμενο (1), για ποιους λόγους θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι «η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή» και «κανείς δε θα ήθελε να ζει χωρίς φίλους»;
    3. Στα παράλληλα κείμενα (2) και (3), ο Αριστοτέλης αναφέρεται στα τρία είδη φιλίας που, κατά τη γνώμη του, δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους. Ποια είναι αυτά, πώς διαφέρουν μεταξύ τους και γιατί οι φιλίες που δημιουργούνται για την ευχαρίστηση και τη χρησιμότητα διαλύονται εύκολα;Η αρχαία ελληνική λαϊκή αντίληψη για τη φιλία είναι δυνατόν να συνοψιστεί στη ρήση του ποιητή Σιμωνίδη που έλεγε «να ωφελείς τους φίλους σου και να βλάπτεις τους εχθρούς σου». Να συγκρίνετε την άποψη αυτή με τη χριστιανική εντολή «αγαπάτε αλλήλους»

    Η πόλη είναι η πιο σημαντική κοινωνία που περιέχει όλες τις άλλες1

    Επειδή βλέπουμε2 ότι κάθε πόλη3 αποτελεί μια μορφή κοινωνίας4 και ότι κάθε κοινωνία έχει συσταθεί αποσκοπώντας σε κάποιο αγαθό (διότι όλοι οι άνθρωποι ό,τι κάνουν το κάνουν για να κατακτήσουν αυτό που τους φαίνεται αγαθό), είναι φανερό ότι όλες οι κοινωνίες αποσκοπούν βεβαίως σε κάποιο αγαθό5, η κοινωνία όμως που είναι η πιο σημαντική απ' όλες και που εμπεριέχει όλες τις άλλες6 είναι αυτό που κατεξοχήν επιδιώκει το αγαθό, και μάλιστα το πιο σημαντικό. Και αυτή είναι η καλούμενη πόλη και πολιτική κοινωνία […] Η πόλη δεν είναι λοιπόν τίποτε άλλο παρά η τέλεια κοινωνία που αποτελείται από περισσότερες κώμες και διαθέτει, μπορούμε να πούμε, τη μέγιστη δυνατή αυτάρκεια7· συγκροτήθηκε βεβαίως για την εξασφάλιση των αναγκαίων για τη ζωή προϋποθέσεων, όμως υπάρχει χάριν της ευδαιμονίας. Γι' αυτό κάθε πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα8, εφόσον αυτό ισχύει και για τις πρώτες μορφές κοινωνίας9. Διότι αυτή συνιστά γι' αυτές το σκοπό τους και η φύση είναι σκοπός10. ∆ιότι ό,τι είναι το κάθε πράγμα, αφού ολοκληρωθεί η ανάπτυξή του, αυτό λέμε ότι είναι η φύση του, πως π.χ. του ανθρώπου, του ίππου, της οικίας11.

    (Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1252a 1-7 και Α, 1252b 27-34)

    ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

    1. Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη αποτελούν ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Στο Α' βιβλίο των Πολιτικών ο Αριστοτέλης παρουσιάζει την άποψή του ότι η πόλη αποτελεί την υψηλότερη μορφή κοινωνίας και, ειδικότερα, εκθέτει την άποψή του για την οικία. Αναφέρει, επίσης, πώς δημιουργήθηκε η πόλη και γιατί αυτή αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα και, ακόμη, ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση κοινωνικό και πολιτικό ζώο.
    2. Επειδή βλέπουμε… σημαντικό: πρόκειται για την εναρκτική πρόταση των Πολιτικών, όπου παρουσιάζεται η κεντρική ιδέα όλης της πραγματείας, σύμφωνα με την οποία η πόλη αποτελεί την υπέρτατη μορφή κοινωνίας, η οποία εμπεριέχει όλες τις άλλες και είναι αυτή που, κατεξοχήν, επιδιώκει το αγαθό, και μάλιστα το πιο σημαντικό.
    3. Πόλη: η οργανωμένη πολιτική κοινωνία. Ο όρος πόλις είναι εδώ νοηματικά ισοδύναμος με το κράτος. Η παραδοσιακή πόλη-κράτος της αρχαιότητας, πριν από την εκστρατεία του Μ. Αλέξανδρου, είχε μικρή έκταση.
    4. Κοινωνία: ο όρος κοινωνία χρησιμοποιείται με διαφορετικές σημασίες. Εδώ σημαίνει την κοινότητα, την πολιτική κοινωνία. Αναφέρεται στην κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων, του οίκου και της κώμης, που αποτελούν φυσικές κοινότητες.
    5. Σε κάποιο αγαθό: το αγαθό είναι η ευδαιμονία της πόλης αλλά και του κάθε πολίτη χωριστά.
    6. Η κοινωνία… εμπεριέχει όλες τις άλλες: εννοεί την πόλη, που είναι η τελειότερη συμβιωτική κοινότητα και εμπερικλείει όλες τις άλλες συμβιώσεις. Παρέχει το θεσμικό πλαίσιο και ένα πλέγμα σχέσεων και προϋποθέσεων, για να πραγματώσει ο άνθρωπος τις ηθικές και πνευματικές του δυνάμεις. Αποτελεί την προέκταση μικρότερων και ατελέστερων μορφών κοινωνικής συμβίωσης, όπως οι οικογένειες ή άλλες βασικές σχέσεις (λ.χ. άντρα –γυναίκα).
    7. Η πόλη… αυτάρκεια: η πόλη είναι μια τέλεια κοινωνία η οποία διαθέτει επάρκεια υλικών, σωματικών και ψυχικών αγαθών, που είναι απαραίτητα για την ευδαιμονία. Πλήρης αυτάρκεια εξασφαλίζεται μόνο μέσα στην κοινωνία της πόλης.
    8. Κάθε πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα: ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει εδώ πως το κράτος οφείλει τη δημιουργία του στην ανθρώπινη φύση.
    9. Για τις πρώτες μορφές κοινωνίας: ο Αριστοτέλης εννοεί εδώ την οικία και την κώμη (το χωριό, την κωμόπολη). Η πόλη δημιουργήθηκε σταδιακά μέσα από την εξέλιξη αυτών.
    10. Διότι αυτή συνιστά… σκοπός: εδώ είναι φανερός ο τελεολογικός χαρακτήρας της αριστοτελικής πολιτικής φιλοσοφίας, δηλ. η αναζήτηση τελικού ή τελικών αιτίων ή σκοπών για την εξήγηση των πραγμάτων (των φαινομένων, των πράξεων, των όντων), όπως ακριβώς είδαμε στην εναρκτική πρόταση των Ηθικών Νικομαχείων στην ενότητα 1η του κεφαλαίου. Ενώ όμως η ηθική αποβλέπει στο αγαθό του ατόμου, η πολιτική στοχεύει στο κοινό αγαθό, στο αγαθό της πόλης.
    11. Διότι… της οικίας: η ερμηνεία των όντων πρέπει να αναζητείται στην τελική μορφή που αυτά λαμβάνουν και όχι στην αρχή της ανάπτυξής τους, αφού η φύση τους προκύπτει από τον προορισμό και όχι από την προέλευσή τους.

    ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

    Η συγκρότηση της πόλης

    Η κοινωνία λοιπόν που συγκροτήθηκε κατά έναν φυσικό τρόπο για να καλύπτει τις καθημερινές βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου είναι η οικογένεια. Τα μέλη αυτής της οικογένειας ο Χαρώνδας τα ονομάζει ομόσιτα, ενώ ο Επιμενίδης ο Κρητικός ομοτράπεζα. Η μορφή κοινωνίας που πρώτη συγκροτήθηκε από τη συνένωση περισσότερων οικογενειών για να καλύψει υπερκαθημερινές ανάγκες του ανθρώπου είναι η κώμη. Ο φυσικός χαρακτήρας της κώμης φαίνεται να έγκειται κατεξοχήν στο γεγονός ότι αποτελεί προέκταση της οικογένειας. Και γι' αυτό ορισμένοι ονομάζουν τα μέλη της κώμης ομογάλακτα, παιδιά και παιδιά των παιδιών.

    (Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1252b 9-18)

    Η πόλη υπάρχει όταν υπάρχει επικοινωνία

    Γίνεται σαφές, λοιπόν, ότι η πόλη δεν προϋποθέτει απλώς συγκατοίκηση στον ίδιο τόπο και δεν έγινε με σκοπό μόνο να μην αδικούνται οι άνθρωποι μεταξύ τους και να εξυπηρετούνται με αμοιβαίες παροχές. Όλα αυτά είναι απαραίτητα για τη σύσταση της πόλης, αλλά και πάλι η ύπαρξη όλων αυτών δε συνεπάγεται ακόμη την ύπαρξη πόλης. Αντίθετα πόλη είναι οι σχέσεις συνύπαρξης των οικογενειών και των γενών με σκοπό το ευ ζην, προκειμένου να επιτευχθεί τέλεια και αυτάρκης ζωή. Αυτό όμως δεν είναι εφικτό, αν οι πολίτες δεν κατοικούν στον ίδιο τόπο και δε συνάπτουν γάμους μεταξύ τους. Έτσι καθιερώθηκαν συγγένειες εξ αγχιστείας στις πόλεις, ενώσεις γενών σε φατρίες, κοινές γιορτές με θυσίες και κοινές διασκεδάσεις. Κάτι τέτοιο όμως είναι έργο φιλίας, γιατί φιλία είναι η συμβίωση ως ελεύθερη επιλογή.

    (Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1280b 29-34)

    3 Είναι η φιλία που ενώνει τις πόλεις

    Φαίνεται επίσης ότι η φιλία συνέχει και τις πόλεις, και οι νομοθέτες νοιάζονται πιο πολύ γι' αυτήν παρά για τη δικαιοσύνη (πολύ φυσικό, αφού η ομόνοια φαίνεται πως είναι κάτι παρόμοιο με τη φιλία): αυτήν επιθυμούν κατά κύριο λόγο, και κοιτάζουν κατά κύριο λόγο να διώξουν από την πόλη τη διχόνοια, που τι άλλο είναι παρά μίσος και έχθρα; Αν οι άνθρωποι είναι φίλοι μεταξύ τους, δεν την έχουν ανάγκη τη δικαιοσύνη, ενώ αν είναι δίκαιοι, χρειάζονται επιπλέον και τη φιλία, και η πιο γνήσια μορφή δικαιοσύνης θεωρείται πως έχει όλα τα χαρακτηριστικά της φιλίας.

    (Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1155a 22-31)

    Η ομόνοια είναι πολιτική φιλία

    Ομόνοια σε μια πόλη υπάρχει όταν οι πολίτες της αποφασίζουν όλοι μαζί τα αξιώματα να μοιράζονται με διαδικασίες εκλογής ή να συνάψουν συμμαχία με τους Λακεδαιμόνιους ή ο κυβερνήτης τους να είναι ο Πιττακός σε διάστημα χρόνου κατά το οποίο θα το ήθελε και ο ίδιος. Όταν όμως ο καθένας από τους δύο θέλει (όπως στις «Φοίνισσες») την εξουσία για τον εαυτό του, τότε υπάρχει εμφύλια αναταραχή: ομόνοια δεν είναι να έχουν και ο ένας και ο άλλος το ίδιο πράγμα στο νου τους, ό,τι και αν είναι αυτό, αλλά και ο ένας και ο άλλος να έχουν στο νου τους το ίδιο πράγμα για το ίδιο πρόσωπο, όταν λ.χ. και ο λαός και οι ευγενείς θέλουν την εξουσία να την έχουν οι «άριστοι»· γιατί έτσι όλοι έχουν αυτό που θέλουν. Η ομόνοια λοιπόν φαίνεται να είναι πολιτική φιλία, και αυτό ακριβώς λένε όλοι ότι είναι· σχετίζεται, πράγματι, με το δημόσιο συμφέρον και με όλα αυτά που ρυθμίζουν και διαμορφώνουν τη ζωή μας.

    (Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια Ι, 1167a 28-1167b 2)

    ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

    1. Τι εννοεί ο Αριστοτέλης με τον όρο «κοινωνία»; Διαφέρει ο όρος αυτός από τον τρόπο που τον χρησιμοποιούμε εμείς σήμερα;
    2. Ποιος είναι ο σκοπός της κοινωνίας; Ταυτίζεται ή όχι με τον σκοπό του ατόμου; Πώς συνδέεται η τελεολογική αντίληψη του Αριστοτέλη με τη θεωρία του για την πόλη;
    3. Τι εννοεί ο Αριστοτέλης όταν αναφέρει στο κείμενο ότι η πόλη «συγκροτήθηκε βεβαίως για την εξασφάλιση των αναγκαίων για τη ζωή προϋποθέσεων, όμως υπάρχει χάριν της ευδαιμονίας»; Σχολιάστε σε μια παράγραφο.
    4. Στο κείμενο και στα παράλληλα κείμενα (1) και (2), ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η οικία (η οικογένεια) αποτελεί τη θεμελιώδη μορφή της πολιτικής κοινωνίας, αφού η πόλη δημιουργείται, όταν οι οικίες συνενώνονται. Συμφωνείτε με την άποψη αυτή; Θεωρείτε ότι η άποψη αυτή μπορεί να συμβιβαστεί με τον ατομικισμό που επικρατεί στην εποχή μας;ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

      Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

      ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

 

Leave a Comment

Updated on December 20, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 5

by

Πολιτικές υποθήκες

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις απόψεις του Ηράκλειτου για τον πόλεμο, ως κοσμική και κοινωνική δύναμη, καθώς και για το νόμο και τη δικαιοσύνη, που συνδέονται με την πολιτική πραγματικότητα της εποχής του1. Θα γνωρίσουμε, επίσης, τις πολιτικές αντιλήψεις του Δημόκριτου για το δημοκρατικό πολίτευμα και την ευθύνη των πολιτών για τη διασφάλιση της σωστής λειτουργίας του.

KEIMENO

1 Πόλεμος πατήρ πάντων

O πόλεμος2 είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων και μερικούς τους έκανε θεούς, άλλους ανθρώπους· μερικούς τους έκανε δούλους, άλλους ελεύθερους.

(Ἡράκλειτος, απόσπ. 53)

2 Πόλη και νόμος

(α) Όσοι μιλούν μυαλωμένα3 πρέπει να στηρίζονται σ' αυτό που είναι κοινό σε όλους, πως μια πόλη πρέπει να στηρίζεται στον νόμο της, και με πολύ μεγαλύτερη εμπιστοσύνη· γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από έναν νόμο, τον θείο4· γιατί αυτός έχει όση δύναμη θέλει και όχι μόνο φτάνει για όλους, παρά μένει και υπόλοιπο.

(Ἡράκλειτος, απόσπ. 114)

(β) O λαός5 πρέπει να υπερασπίζεται τον νόμο6 όπως τα τείχη της πόλης.

(Ἡράκλειτος, απόσπ. 44)

3 Mια καλά κυβερνημένη πόλη

Πρέπει να δίνουμε τη μεγαλύτερη σημασία στα ζητήματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι καλή η διακυβέρνησή της7, και να αποφεύγονται οι φιλονικίες, που καταπατούν την ισότητα και η βίαιη επιβολή μιας ισχύος που βλάπτει το κοινό καλό8. Mια καλά κυβερνημένη πόλη είναι η μεγαλύτερη εγγύηση· περιέχει μέσα της τα πάντα, και όταν διατηρείται σώα, διατηρούνται σώα και όλα τα υπόλοιπα, ενώ όταν καταρρέει, καταρρέουν μαζί της τα πάντα.

(∆ημόκριτος, απόσπ. 252)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. O Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο περίπου το 544/540 π.X., σε εποχή μεγάλης ακμής της πόλης, που δημιουργήθηκε από το εμπόριο. Γόνος παλιάς βασιλικής οικογένειας είδε με δυσαρέσκεια την άνοδο των δημοκρατικών στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Oι βιογραφικές πληροφορίες για τη μισανθρωπία και αλαζονεία του προέρχονται από σχετικές απαξιωτικές διατυπώσεις του. Πολύ δημοφιλής η ρήση του Τὰ πάντα ῥεῖ.
    Ηράκλειτος [πηγή: Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα]
  2. O πόλεμος (έρις, ανταγωνισμός) είναι προσφιλής μεταφορά στον Hράκλειτο. Ως δράση και αντίδραση αντίθετων δυνάμεων, εξασφαλίζει κατά τον Ηράκλειτο την αλλαγή, την τάξη και την αρμονία του κόσμου. Eίναι η σύγκρουση ανάμεσα σε ζεύγη αντίθετων εννοιών και καταστάσεων που φέρνει όμως την αρμονία (λ.χ. βίος-θάνατος, ἀρχή-πέρας, κόρος-λιμός, δίκη-ἔρις, εἰρήνη-πόλεμος). Εκφράζει τη συνεχή αλλαγή όλων των πραγμάτων και των καταστάσεων, τον μετρημένο ανταγωνισμό στον φυσικό και στον κοινωνικό κόσμο. O πόλεμος, δηλαδή η σύγκρουση, που διέπει όλα τα συμβάντα και ρυθμίζει τη λειτουργία της φύσης, είναι επίσης κοινός, δηλαδή καθολικός παράγοντας, που ρυθμίζει τις διαφορές και τις συγκρούσεις των ανθρώπων. Ενεργεί κατά ανάλογο τρόπο με τον λόγο («λόγον ξυνόν»), που συνέχει τους ανθρώπους και τον κόσμο.
    Ο πόλεμος (η έρις και η πάλη των αντιθέτων) κατά τον Ηράκλειτο
  3. Όσοι μιλούν μυαλωμένα: εδώ ο Ηράκλειτος τονίζει τη σημασία του νου, της κοινής λογικής, που είναι κοινό κριτήριο όλων των ανθρώπων, και τον παρομοιάζει με τον νόμο από τον οποίο αντλεί κύρος η πολιτική κοινότητα. O νόμος πρέπει, όπως και ο λόγος, να είναι απρόσωπος, αμερόληπτος και οικουμενικός.
  4. Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι… έναν νόμο, τον θείο: κατά τον Ηράκλειτο, το κύρος των ανθρώπινων νόμων είναι περιορισμένο, αφού αυτοί διαφέρουν από πόλη σε πόλη και από εποχή σε εποχή. Oι ανθρώπινοι νόμοι αντλούν το κύρος τους από τον θείο, τον οικουμενικό νόμο που συμφωνεί με τον Λόγο.
  5. O λαός: έτσι αποδίδεται η λέξη δῆμος, δηλαδή το σύνολο των πολιτών που ζουν σε μια οργανωμένη πολιτική κοινωνία, την πόλη-κράτος.
  6. Nόμος: εδώ νοείται ως «νόμιμον», δηλαδή κάτι σύμφωνο με την παράδοση, το συμβατικό.
  7. Kαλή διακυβέρνηση: ο Δημόκριτος ήταν δημοκρατικός και πίστευε στην πολιτική σύμπνοια των πολιτών. Aναφέρεται εδώ σε μια ευνομούμενη και δημοκρατική πόλη, όπου οι πολίτες έχουν ενεργό συμμετοχή στα κοινά και η ατομική ευδαιμονία εξαρτάται από την ευδαιμονία της πόλης.
  8. Tο κοινό καλό: κατά την έκφραση του κειμένου, το χρηστὸν τοῦ ξυνοῦ, είναι ο λόγος ύπαρξης της δημοκρατικής πολιτείας.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 H αξία της δημοκρατίας

Η φτώχεια στα δημοκρατικά καθεστώτα είναι τόσο προτιμότερη από τη λεγόμενη ευημερία που εξασφαλίζουν οι τύραννοι όσο προτιμότερη είναι η ελευθερία από τη δουλεία.

(Δημόκριτος, απόσπ. 251)

2 Πειθώ Λόγου, Nόμος και ανθρώπινες πράξεις

Όποιος χρησιμοποιεί, για να προωθήσει την αρετή, τις παραινέσεις και την πειθώ του λόγου, θα 'χει καλύτερα αποτελέσματα, παρά αν χρησιμοποιήσει τον νόμο και τον καταναγκασμό. Γιατί είναι πολύ πιθανό να αμαρτάνει κρυφά εκείνος που μόνο ο νόμος τον αποτρέπει από την αδικία, ενώ εκείνος που οδηγείται από την πίστη στο πρέπον, δε θα κάνει τίποτα άπρεπο ούτε κρυφά ούτε φανερά. Γι' αυτό, όποιος κάνει το σωστό με σύνεση κι επίγνωση αναδεικνύεται γενναίος και ευθύς άνθρωπος.

(Δημόκριτος, απόσπ. 181)

3 Nόμοι, ελευθερία και ανθρώπινες κακίες

Oι νόμοι δε θα εμπόδιζαν τους ανθρώπους να ζουν όπως θα ήθελε ο καθένας, αν οι άνθρωποι δεν έβλαπταν ο ένας τον άλλο· διότι ο φθόνος προκαλεί την έναρξη της διαμάχης.

(Δημόκριτος, απόσπ. 245)

  1. Τι είναι ο πόλεμος, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, και πώς επηρεάζει τη φύση και την κοινωνία;
  2. Να εντοπίσετε αντιθέσεις, αναλογίες και μεταφορές στα αποσπάσματα του Ηράκλειτου.
  3. Πώς εξασφαλίζεται η ευημερία της πόλης σύμφωνα με τον Δημόκριτο; Συμφωνεί με την άποψη του Hράκλειτου για το κύρος του νόμου (κείμενο 2β);
  4. Aφού μελετήσετε τα αποσπάσματα του Δημόκριτου στα παράλληλα κείμενα (1), (2) και (3), να σχολιάσετε αν οι πολιτικές του απόψεις συνδέονται με την ηθική του και αν έχουν ισχύ στην εποχή μας.
  5. «Oι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, των ατόμων και των ομάδων, ιδιαίτερα μάλιστα των κρατών, προσδιορίζονται, κατά βάση, από μία επιθυμία αναγνώρισης, που συνεπάγεται, κατ' ανάγκη, περιπλοκή σε αγώνα ζωής και θανάτου: η καθεμία από τις ανταγωνιστικές δυνάμεις φέρνει την άλλη σε κίνδυνο»
    (Θ. Bέικος, Eν πολέμω, Aθήνα 1993, σελ. 27).
    Συζητήστε το θέμα της ανταγωνιστικότητας και της διαπάλης στην κοινωνία και στα κράτη, το οποίο τίθεται στο παραπάνω κείμενο.

Σοφιστική τέχνη και Σοφιστής

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τη σημασία των όρων σοφιστική τέχνη και σοφιστής. Θα δούμε πώς εννοεί τη σοφιστική τέχνη και το τι είναι ο σοφιστής ο Πρωταγόρας, ο ιδρυτής της σοφιστικής κίνησης, μέσα από ένα νεανικό έργο του Πλάτωνα, τον ομώνυμο διάλογο, όπου γίνεται λόγος για τη δυνατότητα να διδαχθεί η αρετή. Θα συζητήσουμε τους λόγους για τους οποίους οι Σοφιστές κατακρίθηκαν ή επαινέθηκαν στην εποχή τους, δηλαδή τους λόγους που προκάλεσαν τον έπαινο ή τον ψόγο για την επαγγελματική τους δραστηριότητα, που ήταν κυρίως η διδασκαλία της ρητορικής και η εξάσκηση των νέων στον πολιτικό λόγο.

Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ

KEIMENO

Σοφιστική τέχνη και σοφιστής κατά τον Πρωταγόρα

Εγώ πάντως υποστηρίζω1 ότι η σοφιστική τέχνη είναι παλιά2, αλλά ότι όσοι την ασκούσαν τα παλιά χρόνια, επειδή φοβούνταν τον φθόνο που προκαλεί, πρόβαλλαν ως προστατευτικό κάλυμμα3 άλλοι την ποίηση, όπως ο Όμηρος, ο Ησίοδος, ο Σιμωνίδης, κι άλλοι τις μυστηριακές τελετές και τις προφητείες, όπως οι οπαδοί του Oρφέα και του Μουσαίου· άλλοι πάλι [...] ακόμη και τη γυμναστική[…] Τη μουσική χρησιμοποίησε για προκάλυμμα και […] ο Αγαθοκλής, σοφιστής μεγάλος…

Παραδέχομαι ότι είμαι σοφιστής4 κι ότι μορφώνω ανθρώπους5, κι έχω την εντύπωση πως με αυτόν τον τρόπο, δηλαδή ομολογώντας το κανείς πως είναι σοφιστής, προφυλάγεται πιο αποτελεσματικά παρά αν το αρνείται […] Και το μάθημα αυτό συνίσταται στο να μπορείς να αντιμετωπίζεις σωστά από τη μια τις υποθέσεις του σπιτιού σου6, δηλαδή πώς να διοικείς το σπίτι σου με τον πιο σωστό τρόπο, κι από την άλλη τα κοινά7, δηλαδή πώς να γίνεις ασυναγώνιστος στο να χειρίζεσαι τις υποθέσεις της πόλης. Και να μιλάς γι' αυτές8 [...] Ακριβώς αυτό, είπε, είναι το πράγμα που αναλαμβάνω να φέρω σε πέρας.

(Πλάτων, Πρωταγόρας, 316d-e, 317b και 318e-319a)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Eγώ πάντως υποστηρίζω: ο Πρωταγόρας υποστηρίζει το επάγγελμα που ασκεί, τη σοφιστική τέχνη, στο απόσπασμα αυτό που προέρχεται από τον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα. Ο Πλάτων λέει γι' αυτόν ότι ήταν ο πρώτος που υιοθέτησε το όνομα σοφιστής και ζητούσε αμοιβή για την εκπαίδευση που παρείχε. Eπισκέφθηκε την Aθήνα το 443 π.Χ. και τότε ο Περικλής του ανέθεσε να γράψει το «σύνταγμα» (Πολιτεία) της αθηναϊκής αποικίας Θούριοι της K. Iταλίας. Συνδεόταν με προσωπική φιλία με τον Περικλή και πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Aθήνα και στις πόλεις της K. Iταλίας.
    Πρωταγόρας Πρωταγόρας, αντιλήψεις
  2. Σοφιστική τέχνη… παλαιά: ο Πρωταγόρας αναγνωρίζει την αρχαιότητα της σοφιστικής τέχνης που αυτός ασκεί. Συνδέει τη δραστηριότητά του με την προηγούμενη παράδοση, με προσωπικότητες που είχαν διακριθεί για τη σοφία και τη σύνεση, όπως οι μεγάλοι ποιητές, μουσικοί και ραψωδοί, οι μάντεις, οι επτά σοφοί και άλλοι εφευρέτες ή επινοητές πρακτικών δεξιοτήτων.
  3. Προστατευτικό κάλυμμα: ο Πρωταγόρας πιστεύει ότι όσοι ασκούσαν παλαιότερα τη σοφιστική τέχνη αναγκάζονταν να κρύβουν τη δραστηριότητά τους αυτή, που ήταν η διδασκαλία της πρακτικής και πολιτικής σοφίας, από φόβο μήπως εγείρουν τον φθόνο και την κριτική. Ο ίδιος όμως τολμά να το ομολογεί.
  4. Σοφιστής: από το ρήμα «σοφίζομαι» που σημαίνει μηχανεύομαι τεχνάσματα, φαντάζομαι, επινοώ. Από αυτήν προκύπτει η σημασία «έμπειρος», «επιδέξιος», «αυθεντία» σε κάποια εργασία, επιστήμη ή οποιαδήποτε τέχνη, λ.χ. στα μαθηματικά ή στη ναυπηγική. Συνδέεται η λέξη σοφιστής με τη σοφία και τον σοφό, που ήταν αρχικά ο έμπειρος σε μηχανική τέχνη ή σε κάποια ευγενή τέχνη, αλλά και ο συνετός, ο πολυμαθής, εκείνος που έχει ασφαλή κρίση, που είναι επινοητής άγνωστων αληθειών.
  5. Μορφώνω ανθρώπους: αναφορά στην εκπαίδευση που έκανε τον νέο ικανό στον λόγο και στη συζήτηση. Από τον 5ο αι. π.Χ. η λέξη σοφιστής χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τους δασκάλους της ευγλωττίας, δηλαδή τους καθηγητές της γραμματικής, της ρητορικής κ.ά., που πρόσφεραν ανώτερη μόρφωση στους νέους.
    Οι σοφιστές και η ανώτερη εκπαίδευση στην κλασική Αθήνα
  6. Τις υποθέσεις του σπιτιού σου: παροχή γνώσεων χρήσιμων στην ιδιωτική ζωή.
  7. Τα κοινά: γνώσεις αναγκαίες για την κοινωνική και πολιτική ζωή.
  8. Στο να χειρίζεσαι... γι' αυτές: διδασκαλία σε όσους επιδιώκουν σταδιοδρομία στην πολιτική και στη δημόσια ζωή. Εκπαίδευση στην ανάπτυξη πειστικών επιχειρημάτων μέσω της ρητορικής τέχνης.
    Επιχειρηματολογία Αξιολόγηση και διατύπωση επιχειρημάτων (κείμενο)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Η κριτική του Πλάτωνα εναντίον των Σοφιστών

∆ιαπιστώθηκε, πρώτον, ότι είναι [δηλ. ο σοφιστής] αμειβόμενος κυνηγός πλούσιων νέων ανθρώπων […] δεύτερον, κάτι σαν χονδρέμπορος των μαθημάτων που θρέφουν την ψυχή […] τρίτον, λιανοπωλητής των ίδιων αυτών πραγμάτων […] τέταρτον, μας φάνηκε ως βιοτέχνης που πουλάει δικής του κατασκευής μαθήματα […] πέμπτον, ένα είδος αθλητή στο αγώνισμα των λόγων, ο οποίος επάγγελμά του έχει την εριστική […] ωστόσο δεχτήκαμε, συγκαταβατικά, ότι ο σοφιστής καθαρίζει την ψυχή από δοξασίες που στέκονται εμπόδιο στη μάθηση.

(Πλάτων, Σοφιστής, 231d-6e)

2 Η κριτική του Αριστοτέλη για τους σοφιστές και τη σοφιστική

[…] γιατί η σοφιστική είναι φαινομενική σοφία, όχι πραγματική, κι ο σοφιστής άτομο που κερδίζει χρήματα από φαινομενική σοφία και όχι από πραγματική.

(Αριστοτέλης, Σοφιστικοὶ Ἔλεγχοι Ι, 165a 21)

3 Η αποδοχή των Σοφιστών: «Σοφιστὴς κοινὸν ἦν ὄνομα»

Ο Πόπλιος Αίλιος Αριστείδης, ρήτορας και λόγιος του 2ου αι. μ.Χ., από τη Mυσία της M. Aσίας, όταν ακμάζει η δεύτερη σοφιστική, υποστηρίζει στο παρακάτω απόσπασμα ότι ο όρος σοφιστής χρησιμοποιήθηκε για σημαντικές προσωπικότητες της αρχαιότητας με αρνητική αλλά και θετική σημασία.

Έχω την εντύπωση ότι δε γνωρίζουν [όσοι επικρίνουν] καν τι δήλωνε η λέξη «φιλοσοφία» στους Έλληνες και τι σήμαινε, και γενικά ότι δεν ξέρουν τίποτε γι' αυτά τα πράγματα. ∆εν έχει αποκαλέσει ο Ηρόδοτος «σοφιστή» τον Σόλωνα; ∆εν έχει επίσης αποκαλέσει έτσι τον Πυθαγόρα; ∆εν έχει χαρακτηρίσει και ο Ανδροτίων τους Επτά –εννοώ τους Επτά Σοφούς– «σοφιστές»; Έτσι δε χαρακτήρισε και τον Σωκράτη, τον περίφημο εκείνον [...] Η γνώμη μου είναι ότι «σοφιστής» ήταν ένας όρος αρκετά κοινός, κι ότι «φιλοσοφία» σήμαινε, κατά κάποιο τρόπο, να ασχολείσαι με τις ωραίες τέχνες και να καταπιάνεσαι με διανοήματα– κι όχι αυτό που υποδηλώνει τώρα ο όρος, αλλά εν γένει την πνευματική καλλιέργεια […] και πως αυτός που κατεξοχήν τα έβαλε με αυτόν τον όρο είναι, νομίζω, ο Πλάτων.

(Αριστείδης, Λόγοι 46 (II 407 Dindorf): Πρὸς Πλάτωνα ὑπὲρ τῶν τεττάρων λόγος)

4 Σοφία και Σοφιστές: «Δεινότης πολιτική και δραστήριος σύνεσις»

O Πλούταρχος (1ος αι. μ.X.), μιλώντας για τον Aθηναίο Mνησίφιλο, σύμβουλο του Θεμιστοκλή, μας δίνει πληροφορίες χρήσιμες για την κατανόηση του έργου των Σοφιστών.

[...] Ούτε ρήτορας ήταν ούτε σ' αυτούς που αποκλήθηκαν «φυσικοί φιλόσοφοι» συγκαταλεγόταν, αλλά είχε κάνει επάγγελμά του ό,τι χαρακτηριζόταν τότε ως «σοφία», ενώ στην πραγματικότητα ήταν απλώς πολιτική ικανότητα και γνώση πως να ενεργείς αποτελεσματικά· τη σοφία αυτή ο Μνησίφιλος –με μιά αδιάσπαστη συνέχεια που έφθασε ως τον Σόλωνα– την κρατούσε σαν να ήταν η διδασκαλία κάποιας αίρεσης. Οι μετέπειτα, που την ανάμιξαν με τις δικανικές τέχνες και μετατόπισαν την εφαρμογή της από τα δημόσια πράγματα στη θεωρία, αποκλίθηκαν «σοφιστές».

(Πλούταρχος, Bίοι Παράλληλοι, «Θεμιστοκλῆς» 2, 6)

EΡΩΤΗΣΕΙΣ

  1. Ποια κριτική ασκήθηκε στις δραστηριότητες των Σοφιστών και από ποιους; Πώς χαρακτηρίζονται οι Σοφιστές από τον Πλούταρχο; [Παράλληλο Κείμενο (4)].
  2. Πώς ορίζεται η φιλοσοφία στο παράλληλο κείμενο (3);

Με ποιον τρόπο προσδιορίζει το έργο του σοφού στο παρακάτω ποίημα ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο οποίος έχει επηρεαστεί από τη δεύτερη σοφιστική, που διαμορφώθηκε στην ελληνιστική εποχή; Συζητήστε το θέμα αυτό στην τάξη αξιοποιώντας τις παρακείμενες εικόνες, το παράλληλο κείμενο (3) και την Εισαγωγή.

Σοφοί δε προσιόντων

Οι άνθρωποι γνωρίζουν τα γινόμενα.
Τα μέλλοντα γνωρίζουν οι θεοί,
πλήρεις και μόνοι κάτοχοι πάντων των φώτων.
Εκ των μελλόντων οι σοφοί τα προσερχόμενα
αντιλαμβάνονται. Η ακοή

αυτών κάποτε εν ώραις σοβαρών σπουδών
ταράττεται. Η μυστική βοή
τούς έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων.
Και την προσέχουν ευλαβείς. Ενώ εις την οδόν
έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί.

(K. Π. Καβάφης, Ποιήματα Α΄, εκδ. Ίκαρος, Aθήνα 1963)

Aφού μελετήσετε τα παράλληλα κείμενα (1) και (2), να συζητήσετε στην τάξη αν συμφωνείτε με την κριτική που ασκήθηκε εναντίον των Σοφιστών για τον επαγγελματισμό τους στην εποχή τους. Πώς νομίζετε ότι θα αντιμετωπίζονταν οι Σοφιστές τη σημερινή εποχή;

Nα βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ ΤΟΥ ΧΟΠΕΡ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις.

Leave a Comment

Updated on December 20, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 4

by

Δικαιοσύνη, φύση – νόμος και πολιτική οργάνωση

Στην ενότητα αυτή θα συζητήσουμε τη διάκριση που έκανε ο σοφιστής Αντιφών1 ανάμεση στη φύση και το νόμο, καθώς και τις αντιλήψεις των Σοφιστών για τη δικαιοσύνη. Τα θέματα αυτά σχετίζονται με προβληματισμούς της αρχαίας και της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας και τη νομιμοποίηση της κρατικής εξουσίας.

KEIMENO

H αντίθεση Νόμου και Φύσης

∆ικαιοσύνη είναι να μην παραβαίνεις τους νόμους και τα έθιμα της πόλης2, της οποίας είσαι πολίτης3. Ο άνθρωπος θα αποκόμιζε από τη δικαιοσύνη την πιο μεγάλη ωφέλεια4 για το άτομό του, αν μπροστά σε άλλους ανθρώπους τηρούσε τους νόμους ως κάτι σημαντικό, ενώ αντίθετα, άμα είναι μόνος του χωρίς άλλους μπροστά του, ακολουθούσε τις επιταγές της φύσης. Γιατί οι επιταγές του νόμου είναι αυθαίρετες, ενώ της φύσης είναι αναγκαίες κι οι επιταγές των νόμων είναι συμβατικές5 και όχι από τη φύση, ενώ οι επιταγές της φύσης6 είναι ακριβώς το αντίθετο […] Όποιος παραβαίνει τους νόμους και τα έθιμα7, αν δεν υποπέσει στην αντίληψη αυτών που τα έχουν αποδεχθεί, αποφεύγει και την ντροπή και την τιμωρία8 ενώ, αν δε μείνει απαρατήρητος, δεν τα αποφεύγει. Απεναντίας, άμα παραβιάζει τις εγγενείς απαιτήσεις της φύσης πέρα από ένα όριο, το κακό γι' αυτόν δε μετριάζεται διόλου, αν μείνει απαρατήρητος απ' όλους τους ανθρώπους, ούτε γίνεται μεγαλύτερο, αν υποπέσει στην αντίληψη όλων των ανθρώπων.

(Ἀντιφῶν, απόσπ. 44Α)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Ο σοφιστής Αντιφών ο Aθηναίος (5ος αι. π.X.) ήταν δάσκαλος του τυράννου Διονυσίου στις Συρακούσες και ένας από τους συνομιλητές του Σωκράτη. Κυριότερα έργα του είναι το Περὶ ἀληθείας και το Περὶ ὁμονοίας. Στο κείμενο της ενότητας αναφέρεται στην αντίθεση ανάμεσα στον νόμο και τη φύση, στη συμβατικότητα των κοινωνικών θεσμών και τη φυσική πραγματικότητα. Tο φύσει ήταν γι' αυτόν η πραγματικότητα και η αλήθεια, ενώ το νόμῳ ήταν απλή συνθήκη, την οποία μπορεί κανείς να αλλάζει σύμφωνα με το συμφέρον του.
  2. Δικαιοσύνη είναι… της πόλης: δίνεται ένας ορισμός της δικαιοσύνης που ήταν διαδεδομένος στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Η δικαιοσύνη ταυτίζεται με τα νόμιμα της καθεμιάς πόλης, δηλαδή με τους νόμους και τα έθιμά της.
  3. Πολίτης: η ιδιότητα του πολίτη προϋποθέτει την πόλη-κράτος και πολίτευμα που στηρίζεται στους νόμους. H πόλη είναι ανώτερη οργάνωση με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και λειτουργικότητα που αναδεικνύει πολίτες με πολιτική σκέψη και βούληση.
  4. Την πιο μεγάλη ωφέλεια: ο Αντιφών υιοθετεί την κοινή παραδοχή ότι με τις πράξεις του ο άνθρωπος επιδιώκει τη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια γι' αυτόν τον ίδιο και κάνει διάκριση ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο.
  5. Συμβατικές: διατυπώνεται η ιδέα ότι ο νόμος είναι καρπός μιας συμφωνίας, μιας σύμβασης. Επομένως, σύμφωνα με τον Αντιφώντα, η νομοθεσία έχει τεχνητό και αυθαίρετο χαρακτήρα. Τον 17ο και 18ο αι. διατυπώθηκε από τους φιλοσόφους Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, η οποία υποστηρίζει ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες στηρίζονται σε ένα είδος συμφωνίας για την ίδρυση της οργανωμένης πολιτικής κοινότητας (κράτος).
  6. Οι επιταγές της φύσης: εννοεί κυρίως τις βιολογικές λειτουργίες και δραστηριότητες, τις οποίες πολλές φορές περιορίζουν οι νόμοι, όπως επισημαίνει λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο: «Έχουν θεσπιστεί νόμοι για τα μάτια, τι πρέπει να βλέπουν και τι δεν πρέπει […] το ίδιο και για τα αυτιά, τι πρέπει να ακούνε και τι δεν πρέπει […] και για τη γλώσσα, τι πρέπει να λέει και τι δεν πρέπει […] και για τα πόδια, πού πρέπει να πηγαίνουν και πού δεν πρέπει […] και για το νου, τι πρέπει να επιθυμεί και τι δεν πρέπει».
  7. Τους νόμους και τα έθιμα: το γραπτό δίκαιο αφενός και, αφετέρου, οι άγραφοι νόμοι των ηθών και των κανόνων της ορθής συμπεριφοράς.
  8. Ντροπή και τιμωρία (αἰσχύνη και ζημία): αναφορά στην κοινωνική αποδοκιμασία και τη δικαστική τιμωρία από τη νομοθεσία, η οποία με τους νόμους τιμωρεί μια αξιόποινη πράξη.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 O μύθος του Πρωταγόρα για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας

Μ' αυτά λοιπόν τα εφόδια ζούσαν τον πρώτο καιρό οι άνθρωποι σκόρπιοι· πολιτείες δεν υπήρχαν. Το αποτέλεσμα ήταν να τους αφανίζουν τα θηρία [...] ένιωσαν έτσι την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να χτίζουν πολιτείες για να σωθούν. Κάθε φορά όμως που συγκεντρώνονταν αδικούσαν ο ένας τον άλλο, γιατί δεν κάτεχαν την πολιτική τέχνη, με αποτέλεσμα να σκορπίζονται πάλι και να αφανίζονται. Τότε ο ∆ίας, που ανησυχούσε μήπως το γένος μας χαθεί ολότελα από το πρόσωπο της γης, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να μονοιάσουν οι πολιτείες και να φιλιώσουν οι άνθρωποι.

(Πλάτων, Πρωταγόρας, 320 c κ.ε., 322 d-d)

2 O νόμος είναι συνθήκη

O νόμος καταντά απλώς σύμβαση και εγγύηση για τα δικαιώματα του ενός απέναντι στον άλλο.

(Λυκόφρων, απόσπ. 3)

3 Η κατάσταση της φύσης κατά τον Xομπς

Είναι λοιπόν φανερό ότι όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγμένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου. Και μάλιστα αυτός ο πόλεμος είναι πόλεμος των πάντων εναντίον πάντων. Διότι ο πόλεμος δε συνίσταται μόνο σε μάχες ή στην έμπρακτη σύγκρουση· αλλά καλύπτει όλο το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η βούληση για ένοπλη αναμέτρηση είναι επαρκώς γνωστή.

(Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν ή Ύλη, Mορφή και Eξουσία μιας Eκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Kοινότητας, τόμ. A', εισαγ. Aιμ. Mεταξόπουλος, μτφρ. Γρ. Πασχαλίδης και Aιμ. Mεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, Aθήνα 1989, σελ. 195-196)

4 Oι απαρχές των πολιτικών κοινωνιών κατά τον Λοκ

Επειδή οι άνθρωποι είναι, πως ελέχθη, εκ φύσεως ελεύθεροι, ίσοι και ανεξάρτητοι, κανένας δεν μπορεί να τεθεί έξω από αυτή την κατάσταση και να υπαχθεί στην πολιτική εξουσία κάποιου άλλου, χωρίς τη συγκατάθεσή του. Ο μόνος τρόπος, με τον οποίο οιοσδήποτε απεκδύεται της φυσικής του ελευθερίας και αναδέχεται τα δεσμά της πολιτικής κοινωνίας, είναι η σύναψη συμφωνίας με άλλους ανθρώπους για να συνενωθούν και να συμπήξουν μία κοινότητα, ούτως ώστε να κατορθώσουν να ζουν με άνεση, ασφάλεια και ειρήνη αναμεταξύ τους, έχοντας εξασφαλίσει την απόλαυση των ιδιοκτησιών τους και μεγαλύτερη ασφάλεια έναντι όσων δεν μετέχουν στην κοινότητά τους.

(Τζον Λοκ, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως,
Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, εισαγ.–μτφρ.–σχόλια Πασχ. M. Kιτρομηλίδης, εκδ. Γνώση, Aθήνα 1990, σελ. 157)

5 Tο κοινωνικό συμβόλαιο κατά τον Ρουσσώ

[...] Ό,τι χάνει ο άνθρωπος με το κοινωνικό συμβόλαιο, είναι η φυσική του ελευθερία και ένα απεριόριστο δικαίωμα σε όσα του αρέσουν και μπορεί να τα αποκτήσει· ό,τι κερδίζει είναι η ελευθερία του πολίτη και η ιδιοκτησία όσων κατέχει.

(Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Το κοινωνικό συμβόλαιο, επιμ.–σημ.–εισαγ.–επίμετρο Bασ. Γρηγοροπούλου, μτφρ. Bασ. Γρηγοροπούλου και Aλβ. Σταϊνχάουερ, εκδ. Πόλις, Aθήνα 2004, σελ. 67)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

  1. Γιατί η φύση και ο νόμος βρίσκονται σε αντίθεση, κατά τον Αντιφώντα;
  2. Ποιος είναι ο ρόλος των νόμων στην κοινωνία, την πολιτεία και την ατομική ζωή, σύμφωνα με τον Αντιφώντα; Συμφωνείτε με την άποψή του;
  3. Στο παράλληλο κείμενο (1) ο σοφιστής Πρωταγόρας διατυπώνει μια άποψη για τη δικαιοσύνη και τη σημασία της στη ζωή των ανθρώπων. Να τη συγκρίνετε με την άποψη του Αντιφώντα και να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στους δυο σοφιστές.
  4. Mε ποιον τρόπο οι άνθρωποι ξεπέρασαν το πρωτόγονο στάδιο ζωής και οδηγήθηκαν στην πολιτική οργάνωση; [Παράλληλο κείμενο (1)].

Σχετικότητα της γνώσης και αγνωστικισμός

Στην ενότητα αυτή θα εξετάσουμε τη φράση του Πρωταγόρα «για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος», με την οποία προβάλλεται η σχετικότητα της γνώσης και αμφισβητείται η ύπαρξη μιας αλήθειας κοινής για όλους τους ανθρώπους. Θα γνωρίσουμε τους όρους «μέτρο» και «κριτήριο» με τους οποίους μετριάζεται ο σχετικισμός τόσο σε φιλοσοφικά ζητήματα όσο και στην καθημερινή ζωή. Θα δούμε, επίσης, τις αντιλήψεις των σοφιστών Πρωταγόρα, Πρόδικου και Κριτία για τους θεούς, που σχετίζονται με τον προβληματισμό τους για την καταγωγή, τη λειτουργία και τον σκοπό της θρησκείας και του πολιτισμού.

KEIMENO

1 «Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος1»: Tα κριτήρια της γνώσης

Γιατί εγώ υποστηρίζω, βέβαια, ότι η αλήθεια είναι όπως την έχω γράψει, δηλαδή ότι καθένας μας είναι μέτρο και για όσα υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν κι ότι πραγματικά είναι αναρίθμητες οι διαφορές2 του ενός από τον άλλο ως προς αυτό, αφού άλλα πράγματα υπάρχουν και φαίνονται σύμφωνα με την άποψη του ενός και άλλα σύμφωνα με την άποψη του άλλου3…

(Πλάτων, Θεαίτητος, 166d)

2 Η συζήτηση για τους θεούς

Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα4 ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν.

(Πρωταγόρας, DK A3)

Τον ήλιο και το φεγγάρι και τα ποτάμια και τις πηγές και γενικά όλα όσα επενεργούν ευεργετικά στη ζωή οι παλαιοί τα εξέλαβαν, λόγω της ωφελιμότητάς τους5, για θεούς, ακριβώς όπως οι Αιγύπτιοι6 τον Νείλο.

(Πρόδικος, απόσπ. DK B35)

Οι παλαιοί νομοθέτες επινόησαν7 τον θεό σαν, κατά κάποιο τρόπο, επιτηρητή των σωστών πράξεων και σφαλμάτων του ανθρώπου, ώστε –από φόβο για τη θεϊκή τιμωρία– κανένας να μην αδικεί κρυφά8 τον διπλανό του.

(Κριτίας, απόσπ. DK 88 B25)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Μέτρο… άνθρωπος: το απόσπασμα αυτό είναι από τον διάλογο του Πλάτωνα Θεαίτητος και συνήθως ονομάζεται Απολογία ή Υπεράσπιση του Πρωταγόρα. O Πρωταγόρας, αρχηγέτης της σοφιστικής, με τη διδασκαλία του ότι «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» υπογραμμίζει τον σχετικό χαρακτήρα της γνώσης, δέχεται ότι ο κάθε άνθρωπος είναι το κριτήριο για όλα τα θέματα, τα συγκεκριμένα και τα αφηρημένα, και εισάγει στη φιλοσοφία τον σχετικισμό. Η διδασκαλία αυτή εκφράζει τη θέση ότι κάθε γνώμη λογίζεται εξίσου αληθινή με οποιαδήποτε άλλη.
    Βασικές θέσεις της θεωρίας του σχετικισμού  Δημόκριτος, αποσπ. 9 Β: Η σχετικότητα της γνώσης (παράλληλο κείμενο)
  2. Αναρίθμητες διαφορές: ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι επειδή η γνώση και η εμπειρία ποικίλλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, γι' αυτόν τον λόγο υπάρχουν διαφορές στις αντιλήψεις και τις κρίσεις των ανθρώπων για την υλική πραγματικότητα. H γνώση είναι, συνεπώς, σχετική. Το ίδιο ισχύει για τα ήθη και τις συνήθειες σε διαφορετικούς πολιτισμούς και λαούς.
  3. Υπάρχουν και φαίνονται… άλλου: ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για την ποικιλία των γνωμών και συνηθειών που αφορά όχι μόνο στη γνώση αλλά και την αξιολόγηση των πραγμάτων. Θεωρούσε ότι για κάθε πράγμα είναι δυνατόν να δοθούν δυο διαφορετικές εξηγήσεις, ανάλογα με το πώς «φαίνεται» σε μένα ή σε σένα.
  4. Δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: στάση αγνωστικισμού. O Πρωταγόρας αναγνωρίζει πως ο άνθρωπος έχει περιορισμένες δυνατότητες και η ζωή του είναι σύντομη, γι' αυτό δεν μπορεί να έχει κανείς βέβαιη γνώση για τίποτε, κατά συνέπεια ούτε για τους θεούς. Tα ερωτήματα που έθετε φαίνονταν να υπονομεύουν τη δημόσια λατρεία των θεών.
    Αγνωστικισμός (λήμμα)
  5. Λόγω της ωφελιμότητάς τους: οι φυσικές δυνάμεις, οι πλούσιοι φυσικοί πόροι και τα αγαθά από τη γεωργική δραστηριότητα αναγνωρίστηκαν στην αρχαιότητα από τους ανθρώπους ως θεοί. Με την παρατήρηση αυτή ο Πρόδικος, μαθητής του Πρωταγόρα, εξηγεί την πίστη στους θεούς με πράγματα υλικά, που συντηρούν και ωφελούν την ανθρώπινη ζωή, και θεωρεί πως η θρησκεία έχει ανθρώπινη προέλευση. Εξαιτίας αυτών των απόψεων κατηγορήθηκε για αθεΐα.
     Πρόδικος ο Κείος (λήμμα)
  6. Όπως οι Αιγύπτιοι: σύγκριση με τις συνήθειες άλλων τόπων και κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτόν οι Σοφιστές μπορούσαν να δείχνουν τη σχετικότητα των πίστεων, των ηθών αλλά και των νόμων.
  7. Επινόησαν: ο Κριτίας, θείος του Πλάτωνα, μαθητής του Σωκράτη και ένας από τους τριάκοντα τυράννους, αναζητά τις απαρχές της θρησκείας και την προέλευση της ιδέας του θεού και υποστηρίζει εδώ ότι οι θεοί είναι επινόηση των ανθρώπων, είναι δηλ. αποτέλεσμα μιας σύμβασης ή συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων.
    Κριτίας
  8. Να μην αδικεί κρυφά: εδώ υποστηρίζει πως οι άνθρωποι είναι δίκαιοι, επειδή φοβούνται την τιμωρία των θεών και όχι από κάποιο αίσθημα δικαίου. Οι νόμοι δεν μπορούν, χωρίς τη βοήθεια της θρησκείας, να αντιμετωπίσουν την κρυφή παρανομία και την αναρχία.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Σχετικότητα των κριτηρίων

Το απόσπασμα του σκεπτικού φιλοσόφου και ιατρού Σέξτου του Εμπειρικού (2ος-3ος αι. μ.Χ.) που παραθέτουμε ερμηνεύει με σαφήνεια τους όρους της φράσης του Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν:
Επίσης, κατά τον Πρωταγόρα, μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος, για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν· με τον όρο «μέτρο» εννοεί το κριτήριο, με τον όρο «χρήματα» τα πράγματα, ώστε τελικά να υποστηρίζει ότι το κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος: για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν. Κατά συνέπεια δέχεται μόνο ό,τι φαίνεται στον καθένα ατομικά, εισάγοντας έτσι τη σχετικότητα […]

(Σέξτος ὁ Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 216)

2 «όλα τα πράγματα στην κατάλληλη περίσταση είναι σωστά, στην ακατάλληλη αταίριαστα»

…Και είναι σωστό να κάνεις καλό στους φίλους, αταίριαστο όμως να κάνεις κάτι τέτοιο στους εχθρούς· κι άπρεπο να ξεφεύγεις από τους εχθρούς, καλό όμως να ξεφεύγεις από τους αντιπάλους σου αθλητές στο στάδιο […] Προχωρώ σε πράγματα που τα θεωρούν αταίριαστα πολιτείες ολόκληρες και λαοί: λ.χ. για τους Λακεδαιμονίους είναι σωστό να γυμνάζονται οι κοπέλες και να κυκλοφορούν ξεμπράτσωτες και χωρίς χιτώνα, ενώ για τους Ίωνες αυτό είναι ντροπή. Και το θεωρούν σωστό [στη Σπάρτη] να μη μαθαίνουν τα παιδιά μουσική και γράμματα, ενώ για τους Ίωνες είναι ντροπή να μην τα γνωρίζουν όλ' αυτά […]

(Ἀνώνυμος, ∆ισσοί λόγοι, «Περὶ καλοῦ καὶ αἰσχροῦ», 7-10, 18-20)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

  1. Nα εξηγήσετε με δικά σας λόγια τη φράση του Πρωταγόρα «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» (Mπορείτε να χρησιμοποιήσετε και τα παράλληλα κείμενα).
  2. Γιατί ο Πρωταγόρας θεωρήθηκε εισηγητής του σχετικισμού;
  3. Στους Δελφούς ήταν γραμμένο το απόφθεγμα μέτρον ἄριστον. Με ποιον τρόπο ο όρος μέτρον χρησιμοποιείται στη φράση αυτή και ποια σημασία έχει στη φράση του Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν;
  4. Με ποιο πνεύμα προσέγγισαν οι Σοφιστές τις καθημερινές συνήθειες και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πόλεων και των κοινωνιών στις οποίες δίδαξαν; Δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός της σοφιστικής κίνησης ως «αρχαίος Διαφωτισμός»; 

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ ΤΟΥ ΧΟΠΕΡ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ

 

Leave a Comment

Updated on December 21, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 3

by

Επίκουρος, ηδονή και ευδαιμονία

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε την ηθική διδασκαλία του Επίκουρου1 η οποία ονομάζεται ηθικός ηδονισμός, επειδή στηρίζεται στην έννοια της ηδονής, που θεωρείται κυρίαρχο συστατικό της ευτυχισμένης ζωής. Η διάκριση των επιθυμιών και των ηδονών και η εξάλειψη κάθε πόνου και φόβου είναι, για τον Επίκουρο, προϋπόθεση της ευδαιμονίας. Θα δούμε, επίσης, ότι αυτός πρότεινε την απλή και μετρημένη ζωή και θεωρούσε ως ιδανικό της ζωής την ψυχική γαλήνη, την αταραξία.

Επίκουρος επικούρεια φιλισοφία

KEIMENO

1. Ευδαιμονία, επιθυμία και ηδονή

Ας αναλογιστούμε ότι από τις επιθυμίες άλλες είναι φυσικές κι άλλες χωρίς ουσία2, και ότι από τις φυσικές επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες κι άλλες απλώς φυσικές· από τις αναγκαίες, τέλος, επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες για την ευδαιμονία, άλλες για την αποφυγή σωματικών ενοχλήσεων και άλλες για την ίδια τη ζωή3. Η σωστή θεώρηση αυτών των πραγμάτων4 ξέρει να ανάγει καθετί που επιλέγουμε και καθετί που αποφεύγουμε στην υγεία του σώματος και την ηρεμία της ψυχής, αφού σε τούτο συνίσταται ο σκοπός της ευτυχισμένης ζωής. Για χάρη αυτού του στόχου κάνουμε ό,τι κάνουμε: για να μην αισθανόμαστε πόνο και να μη μας κυριεύει ο φόβος […] Την ηδονή5, βλέπεις, τη χρειαζόμαστε, όταν η στέρησή της μας προξενεί πόνο· όταν δεν αισθανόμαστε πόνο, δε χρειαζόμαστε πια την ηδονή. Και για τούτο η ηδονή είναι αρχή και τέλος της ευτυχισμένης ζωής6. Γιατί έχουμε διαγνώσει ότι είναι το πρώτο και σύμφυτο αγαθό μέσα μας7.

(Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 127, 128 και 129)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Ο Επίκουρος (Σάμος 341-Aθήνα 270 π.Χ.) έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου ίδρυσε τον Kήπο, χώρο διδασκαλίας και διαβίωσης. Από το πλούσιο έργο του σώζονται μόνο τρεις επιστολές και μια συλλογή με σαράντα γνωμικά ή αξιώματα με τίτλο Κύριαι δόξαι, που μας παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, καθώς και μια συλλογή 81 ηθικών αφορισμών με τίτλο Eπικούρου προσφώνησις. Στην Επιστολή προς Μενοικέα, από όπου είναι το κείμενο, ο Επίκουρος προτρέπει να μελετάμε και να επιλέγουμε όσα προκαλούν την ευδαιμονία.
  2. Eπιθυμίες: ο Επίκουρος διακρίνει δύο είδη επιθυμιών, τις φυσικές και τις κενές (μάταιες, χωρίς ουσία, ανόητες, κενές περιεχομένου). Tις φυσικές επιθυμίες διακρίνει σε τρία είδη: α) φυσικές και αναγκαίες (λ.χ. η επιθυμία για νερό), β) φυσικές αλλά όχι αναγκαίες (λ.χ. η επιθυμία για εκλεκτά φαγητά) και γ) μη φυσικές και μη αναγκαίες, δηλ. αυτές που προέρχονται από την ανθρώπινη κενοδοξία/ματαιοδοξία (λ.χ. η επιθυμία για κοινωνική άνοδο).
  3. Aναγκαίες επιθυμίες: αναγκαίες επιθυμίες είναι για τον Επίκουρο εκείνες που, αν δεν ικανοποιηθούν, οδηγούν στην αύξηση του πόνου ή στον θάνατο. Στις αναγκαίες επιθυμίες συγκαταλέγεται η υγεία (αποφυγή της ασθένειας και του πόνου) και αυτές που συμβάλλουν στη διατήρηση της ζωής (διατροφή, έρωτας, φιλία, ασφάλεια κ.ά.).
  4. Σωστή θεώρηση των πραγμάτων: ο Επίκουρος έδινε πρακτικές οδηγίες για το τι πρέπει να επιλέγουμε και τι να αποφεύγουμε, προκειμένου να εξασφαλίσουμε υγιή ζωή και αταραξία της ψυχής.
  5. Hδονή: για τον Επίκουρο υπάρχουν δύο είδη ηδονών: οι ηδονές των αισθήσεων, όπως όταν τρώω και απομακρύνεται ο πόνος της έλλειψης, και οι ψυχικές ή στατικές ηδονές, όπως, όταν έχω φάει, οπότε το αίσθημα πληρότητας δίνει μια σταθερή ηδονή.
  6. Hδονή ως σκοπός της ευτυχισμένης ζωής: κατά τον Επίκουρο, ο πόνος και η χαρά, η λύπη και η ηδονή, δηλαδή η ευχαρίστηση, είναι αντίθετες καταστάσεις. Οι άνθρωποι προσπαθούν να ελαχιστοποιήσουν τις πρώτες και να μεγιστοποιήσουν τις δεύτερες. Η ηδονή ως εσωτερική τέρψη είναι σκοπός της ευτυχισμένης ζωής, γιατί είναι η αιτία και το κίνητρο κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας.
  7. Hδονή, το πρώτο και σύμφυτο αγαθό: η ηδονή είναι αγαθό που επιδιώκουν από τη φύση τους όλα τα έμψυχα όντα. Για να είναι κανείς ευτυχισμένος και να αποφύγει το άγχος, πρέπει να δεχθεί, κατά τον Eπίκουρο, τέσσερις αλήθειες. Αυτή είναι η περίφημη Επικούρεια Τετραφάρμακος:
Ο θεός δεν εμπνέει φόβο,
ο θάνατος δε φέρνει ταραχή,
το αγαθό αποκτιέται εύκολα
και το κακό υποφέρεται εύκολα.		 Ἄφοβον ὁ θεός,
ἀνύποπτον ὁ θάνατος,
καὶ τἀγαθόν μὲν εὔκτητον.
τὸ δὲ δεινόν εὐεκκαρτέρητον.

(Φιλόδημος, Προς σοφιστάς, IV 10-14)

 

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Ηδονή και φρόνηση

Όταν λοιπόν υποστηρίζουμε ότι ο τελικός σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων κι αυτές που συνίστανται στην αισθησιακή απόλαυση, όπως ορισμένοι νομίζουν –από άγνοια κι επειδή διαφωνούν με εμάς παίρνουν στραβά τα λόγια μας– αλλά εννοούμε το να μην έχει κανείς σωματικό πόνο και ταραχή ψυχική. Γιατί τη γλύκα στη ζωή δεν τη φέρνουν τα απανωτά φαγοπότια και τα γλέντια […] ούτε τα ψάρια και τα άλλα εδέσματα που προσφέρονται σ' ένα πολυδάπανο τραπέζι, αλλά ο νηφάλιος στοχασμός, αυτός που διερευνά τους λόγους για τους οποίους προτιμάμε αποφεύγουμε καθετί και αποδιώχνει τις δοξασίες που με τόση ταραχή γεμίζουν την ψυχή μας. Αφετηρία για όλα αυτά και συνάμα το υπέρτατο αγαθό είναι η φρόνηση. Για τούτο κι από τη φιλοσοφία προτιμότερη είναι η φρόνηση, από την οποία απορρέουν όλες οι αρετές: η φρόνηση που μας διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς χαρούμενα, αν η ζωή του δεν έχει γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη κι ούτε πάλι μπορεί να 'χει η ζωή του γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη, αν δεν έχει και χαρά.

(Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 131-132)

2 Σοφία και φιλία

(α) Ο ευγενικός άνθρωπος ενδιαφέρεται, πάνω απ' όλα, για τη σοφία και τη φιλία από αυτό το ένα είναι θνητό αγαθό, το άλλο αθάνατο.

(Ἐπικούρου προσφώνησις, 78)

(β) Aπό όσα παρέχει η σοφία για την ευτυχία της ζωής συνολικά, το κατά πολύ πιο σημαντικό είναι η απόκτηση φίλων.

(Ἐπίκουρος, Kύριαι δόξαι, 27)

(γ) H φιλία σέρνει τον χορό ολόγυρα στην οικουμένη, καλώντας μας όλους να σηκωθούμε για τον ύμνο [της ευτυχίας].

(Ἐπικούρου προσφώνησις, 52)

3 Aπελευθέρωση της ψυχής

Δεν ελευθερώνουν την ψυχή από την ταραχή και δε φέρνουν την αληθινή χαρά τα αμέτρητα πλούτη ούτε η τιμή κι ο θαυμασμός του κόσμου ούτε οποιοδήποτε άλλο πράγμα απ' όσα ανάγονται σε απροσδιόριστα αίτια.

(Ἐπικούρου προσφώνησις, 81)

4 Για τη φιλοσοφία

O Eπίκουρος έλεγε ότι φιλοσοφία είναι η δραστηριότητα που με λόγους και συλλογισμούς κάνει τη ζωή ευτυχισμένη.

(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πρὸς ἠθικούς, XI, 170)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

  1. Nα καταγράψετε σε διάγραμμα την ταξινόμηση των επιθυμιών, σύμφωνα με τον Eπίκουρο, και να αναφέρετε ένα παράδειγμα για καθεμιά κατηγορία. Συμφωνείτε με την επικούρεια ανάλυση των επιθυμιών;
  2. Σε τι συνίσταται η ευτυχισμένη ζωή, σύμφωνα με τον Eπίκουρο; Πώς σχετίζεται με τις επιθυμίες και τις ηδονές; Βλ. και παράλληλο κείμενο (1).
  3. Ποιες ηδονές θα επιζητούσατε και ποιες θα αποφεύγατε, αν θα θέλατε να ζήσετε σαν επικούρειος; Με ποιον τρόπο χρησιμοποιούμε σήμερα τις λέξεις ηδονισμός και επικούρειος;
  4. Tι είναι η φιλοσοφία σύμφωνα με τον Eπίκουρο; Βλ. παράλληλο κείμενο (4).
  5. Αφού διαβάσετε τα παράλληλα κείμενα (1) και (2), να υπογραμμίσετε και να σχολιάσετε τις αρετές που ο Επίκουρος θεωρεί απαραίτητες (αναγκαίες) για την ευτυχισμένη ζωή.

Η αρετή είναι μεσότητα

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τη θεωρία του Αριστοτέλη σύμφωνα με την οποία η αρετή είναι μεσότητα ανάμεσα σε δύο άκρα, την έλλειψη και την υπερβολή. Θα μελετήσουμε επίσης τον ορισμό της αρετής ως «έξεως προαιρετικής» και ως τελειότητας του χαρακτήρα και θα εξετάσουμε τον κεντρικό ρόλο που αυτή καταλαμβάνει στην αριστοτελική ηθική.

KEIMENO

Αρετή, μεσότητα και ακρότητες1

Το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί, όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), το σωστό όμως γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γι' αυτό και το πρώτο είναι εύκολο, ενώ το άλλο είναι δύσκολο: είναι εύκολο, πράγματι να αποτύχεις στον στόχο σου και είναι δύσκολο να τον πετύχεις)· να γιατί η υπερβολή και η έλλειψη είναι χαρακτηριστικά της κακίας και η μεσότητα της αρετής: «καλοί με έναν μόνο τρόπο, κακοί με χίλιους τόσους τρόπους»2. Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη3, που α) επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, β) βρίσκεται στο μέσον, στο μέσον όμως το «σε σχέση προς εμάς»4· το μέσον αυτό καθορίζεται από τη λογική –πιο συγκεκριμένα, από τη λογική, πιστεύω, που καθορίζει ο φρόνιμος  άνθρωπος5· είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης6· και ακόμη με το νόημα ότι ορισμένες κακίες αποτελούν έλλειψη και άλλες πάλι υπερβολή σε σχέση με αυτό που πρέπει, είτε στα πάθη είτε στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον. Από την άποψη λοιπόν της ουσίας της, και όσο μας ενδιαφέρει ο ορισμός της φύσης της, η αρετή είναι μεσότητα, από την άποψη όμως του σωστού και του άριστου είναι, ασφαλώς, κάτι που βρίσκεται στο ψηλότερο σκαλί7.

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Β, 1106b 27-1107a 8)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Tο βασικό χαρακτηριστικό του ευδαίμονος βίου είναι η συμμόρφωση της ψυχικής μας ενεργητικότητας με την αρετή. Ο Αριστοτέλης διακρίνει τις αρετές σε διανοητικές και ηθικές. Οι ηθικές αρετές αφορούν τα πάθη, τα συναισθήματα και τις πράξεις των ανθρώπων και το πεδίο τους ορίζεται μερικές φορές αναφορικά με έναν τύπο συναισθήματος και άλλοτε με έναν τύπο πράξης. Όλες μαζί οι ηθικές αρετές συνιστούν το ήθος, δηλ. τον ηθικό πυρήνα του ανθρώπου. Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι ο τελικός σκοπός της ζωής είναι η ευδαιμονία. Εδώ, ο Αριστοτέλης εξετάζει τι είναι η αρετή, δίνει τον ορισμό της και τη συνδέει με την έννοια της μεσότητας που είναι αξιέπαινη, ενώ η υπερβολή και η έλλειψη είναι κατακριτέες.
  2. Το λάθος γίνεται… κακοί με χίλιους τόσους τρόπους: ο Αριστοτέλης αναφέρεται εδώ στους Πυθαγόρειους και στη διδασκαλία τους σχετικά με τις δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο, οι οποίες είναι αντίθετες μεταξύ τους.
  3. Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο: ο Αριστοτέλης ορίζει την αρετή ως έξηπροαιρετική, δηλ. μια μόνιμη κατάσταση και διάθεση της ψυχής που στηρίζεται στην προαίρεση (την ορθολογική επιλογή), σε μια συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Οι αρετές είναι έξεις, δεν είναι όμως όλες οι έξεις αρετές, αλλά μόνο όσες κρίνονται άξιες επαίνου.
  4. …βρίσκεται στο μέσον όμως το «σε σχέση προς εμάς»: η αρετή προέρχεται από την προαίρεση (την ελεύθερη βούληση, την ελεύθερη επιλογή), η οποία κρατείται σε μία μεσότητα σχετική με μας. Η μεσότητα αυτή καθορίζεται από τον λόγο, σύμφωνα δηλ. με τον καθορισμό που θα της απέδιδε κάθε φρόνιμος άνθρωπος. Η προαίρεση ορίζεται από τον Αριστοτέλη ως επιθυμία πραγμάτων που εμπίπτουν στη δική μας δύναμη, αφού από τη στιγμή που, ύστερα από διανοητική εργασία και διαβούλευση, κρίναμε τι πρέπει να επιλέξουμε και να προτιμήσουμε, έχουμε επιθυμίες πια σύμφωνες με τη διανοητική εργασία και τη διαβούλευσή μας.
  5. Ο φρόνιμος άνθρωπος: ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που πράττει σύμφωνα με τον ορθό λόγο, τη λογική του. Ο ενάρετος άνθρωπος είναι πάντοτε φρόνιμος, καθοδηγείται από την αρετή της φρόνησης και επιλέγει αυτό που είναι σωστό να πράξει.
  6. Υπερβολή και έλλειψη: η αρετή είναι μεσότητα (και όχι μετριότητα) μεταξύ δύο λανθασμένων τρόπων, της υπερβολής και της έλλειψης. Η υπερβολή και η έλλειψη είναι κακίες που νοούνται στο ηθικό πεδίο ως ηθικές μειονεξίες.
  7. Είναι μεσότητα… το μέσον: η αρετή αποτελεί μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, η μία κακία αποτελεί υπερβολή και η άλλη αποτελεί έλλειψη. Η μεσότητα δεν είναι απόλυτη, αλλά είναι μεσότητα «σε σχέση με εμάς», δηλ. σε σχέση με τον άνθρωπο που αποτελεί το υποκείμενο της ηθικής πράξης. Η μεσότητα ποικίλλει ανάλογα με τις περιστάσεις και τα πρόσωπα, όπως φαίνεται στο παράλληλο κείμενο (1), και γι' αυτό εναποτίθεται στον φρόνιμο άνθρωπο να την καθορίσει ανάλογα κάθε φορά.
  8. Από την άποψη… στο ψηλότερο σκαλί (μεσότης ἐστὶν ἡ ἀρετή, κατὰ δὲ τὸ ἄριστον καὶ τὸ εὖ ἀκρότης): η μεσότητα, από αξιολογική δηλ. άποψη, γίνεται και αυτή ακρότητα, δηλ. κάτι το απόλυτο.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1Η μεσότητα δεν είναι η ίδια για όλους

Το μέσον όμως το σε σχέση προς εμάς δε θα το ορίσουμε έτσι· γιατί αν για ένα άτομο είναι πολύ το να φάει δέκα «μερίδες» και λίγο να φάει δύο, δεν θα πει πως ο προπονητής θα ορίσει έξι «μερίδες», γιατί και αυτή η ποσότητα μπορεί να είναι πολλή γι' αυτόν που θα τη φάει ή λίγη: λίγη για έναν Μίλωνα, πολλή για τον αρχάριο στη γύμναση. Το διο ισχύει και στο τρέξιμο ή την πάλη. Συμπέρασμα: Ο ειδήμονας αποφεύγει την υπερβολή ή την έλλειψη και ψάχνει να βρει το μέσον· αυτό είναι η τελική του προτίμηση – φυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το πράγμα, αλλά το σε σχέση προς εμάς.

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Β, 1106a 36-1106b 7)

2Η μεσότητα δε βρίσκει εφαρμογή σε κάθε πράξη και σε κάθε πάθος

Εν πάση περιπτώσει η θεωρία αυτή της μεσότητας δε βρίσκει εφαρμογή σε κάθε πράξη και σε κάθε πάθος· υπάρχουν, πράγματι, πάθη που ήδη η λέξη που τα δηλώνει φέρνει στο μυαλό μας κάτι αρνητικό και τιποτένιο, π.χ. επιχαιρεκακία, αδιαντροπιά, φθόνος, και στην περίπτωση των πράξεων: μοιχεία, κλεψιά, φόνος· γιατί όλα αυτά –και όσα άλλα τέτοια– τα λέμε με τη βεβαιότητα ότι είναι αρνητικά και τιποτένια τα ίδια και όχι η υπερβολή ή η έλλειψή τους. ∆εν υπάρχει, λοιπόν, περίπτωση να κάνει ποτέ κανείς το σωστό σε σχέση με αυτά· αυτό είναι πάντοτε λάθος.

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Β, 1107a 8-15)

3Τρεις βασικοί τρόποι συμπεριφοράς

Φάνηκε λοιπόν καθαρά πως τρεις βασικοί τρόποι συμπεριφοράς υπάρχουν: δύο λανθασμένοι (κακίες), ο ένας της κατηγορίας της υπερβολής και ο άλλος της κατηγορίας της έλλειψης, και μία αρετή, η μεσότητα. Και οι τρεις τους βρίσκονται κατά έναν τρόπο σε αντίθεση μεταξύ τους: τα δύο άκρα προς το μέσον και μεταξύ τους, και το μέσον προς τα δύο άκρα. Όπως το ίσο είναι μεγαλύτερο σε σχέση προς το μικρότερο και μικρότερο σε σχέση προς το μεγαλύτερο, έτσι οι μεσότητες αποτελούν υπερβολή σε σχέση προς την έλλειψη και έλλειψη σε σχέση προς την υπερβολή τόσο στα πάθη όσο και στις πράξεις.

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Β, 1108b 11-19)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ

  1. Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης την αρετή; Δώστε το αντώνυμο της λέξης αυτής.
  2. Τι εννοεί ο Αριστοτέλης όταν λέει ότι η αρετή είναι μεσότητα; Πώς προσδιορίζει την υπερβολή και την έλλειψη;
  3. Ποιοι είναι οι τρεις τρόποι συμπεριφοράς στους οποίους αναφέρεται ο Αριστοτέλης στο παράλληλο κείμενο (3); Πώς αυτοί αποτυπώνονται στο σχεδιάγραμμα της αρετής που βρίσκεται στο περιθώριο του βιβλίου σας;
  4. Στον Δημόκριτο (απόσπ. 102) διαβάζουμε: «Σε κάθε πράγμα είναι καλό το ίσο· η υπερβολή και η έλλειψη δε μου αρέσει». Ποιες ομοιότητες έχει αυτή η άποψη με την αριστοτελική θεωρία για τη μεσότητα; Ποια εφαρμογή μπορεί να έχει η αριστοτελική θεωρία της μεσότητας στην καθημερινή ζωή;

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

 

Leave a Comment

Updated on December 19, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 2

by

(Για την Δ.)

Η θέση των γυναικών στην «ιδανική» πολιτεία1

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις αντιλήψεις του Πλάτωνα για τη συμμετοχή των γυναικών στη διακυβέρνηση της πολιτείας, για τις σχέσεις των δύο φύλων και για την ισοτιμία ανάμεσα στα φύλα, όπως παρουσιάζονται στο 5ο βιβλίο της Πολιτείας. Θα δούμε για ποιο λόγο ο Πλάτων υποστήριζε ότι οι γυναίκες είναι ίσες με τους άντρες στην αρετή και γιατί θεωρούσε ότι τα δύο φύλα πρέπει να ακολουθούν στην εκπαίδευση τον ίδιο τρόπο ζωής. Θα δούμε, επίσης, με ποιον τρόπο διεξάγεται ο διάλογος και πώς ο Πλάτων διαφοροποιείται από το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του.

KEIMENO

Ισοτιμία των φύλων στη συμμετοχή στην εξουσία

[Σωκράτης:] Επομένως, φίλε μου, δεν υπάρχει έργο (επιτήδευμα) σχετικά με τη διοίκηση της πολιτείας το οποίο να προσιδιάζει στη γυναίκα ως γυναίκα2, ούτε στον άνδρα ως άνδρα, αλλά οι φυσικές ικανότητες είναι κατά τρόπο όμοιο διάσπαρτες και στα δύο φύλα, κι είναι σύμφωνο με τη φύση να συμμετέχει η γυναίκα σε όλα τα έργα, το ίδιο και ο άνδρας, γενικώς όμως η γυναίκα είναι πιο αδύναμη από τον άνδρα3.
[Γλαύκων:] Βεβαίως.
[Σωκράτης:] Θα τα αναθέσουμε λοιπόν όλα στους άνδρες, και στις γυναίκες τίποτα;
[Γλαύκων:] Αυτό δε γίνεται.
[Σωκράτης:] Θα πούμε, φαντάζομαι, ότι μια γυναίκα είναι από τη φύση της κατάλληλη για το επάγγελμα του γιατρού κι η άλλη όχι, επίσης ότι η μια έχει καλλιτεχνική προδιάθεση κι η άλλη όχι.
[Γλαύκων:] Ασφαλώς.
[Σωκράτης:] Δεν υπάρχει επίσης γυναίκα με φυσική προδιάθεση για τη γυμναστική και για την πολεμική τέχνη κι από την άλλη γυναίκα ακατάλληλη για πόλεμο και χωρίς κλίση στη γυμναστική;
[Γλαύκων:] Κατά τη γνώμη μου, ναι.
[Σωκράτης:] Το ίδιο και γυναίκα με φυσική προδιάθεση για τη σοφία κι άλλη που μισεί τη γνώση; Επίσης άλλη που να 'ναι ψυχωμένη κι άλλη ξέψυχη;
[Γλαύκων:] Και αυτά.
[Σωκράτης:] Επομένως υπάρχει και γυναίκα κατάλληλη για το έργο του φύλακα και άλλη που δεν είναι κατάλληλη γι' αυτό. Ή μήπως και τους άνδρες που τους προορίζαμε για το έργο του φύλακα δεν τους επιλέξαμε με βάση αυτά τα φυσικά προσόντα4;
[Γλαύκων:] Ναι, με αυτά.
[Σωκράτης:] Συνεπώς η φυσική καταλληλότητα για το έργο του φύλακα είναι η ίδια και στη γυναίκα και στον άνδρα, με μόνη διαφορά ότι στη μια περίπτωση είναι πιο αδύναμη5, ενώ στην άλλη πιο ισχυρή.

(Πλάτων, Πολιτεία, Ε, 455d-456c)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ (ΓΙΑ ΒΟΗΘΕΙΑ ΣΟΥ)

  1. Στο 5ο βιβλίο της Πολιτείας (Πολιτεία, Ε, 449a-471c), ο Πλάτων υποστηρίζει πως οι φυσικές δυνάμεις και ικανότητες έχουν κατανεμηθεί εξίσου στα δύο φύλα. H μόνη εκ φύσεως διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι αυτή που αφορά στη διαδικασία της αναπαραγωγής, η οποία όμως δε θέτει φραγμό στις γυναίκες για ίση συμμετοχή στις υψηλότερες θέσεις μέσα στην «ιδανική» πολιτεία. Κατά τον Πλάτωνα, το φύλο δεν έχει καμία σχέση με τη διανοητική ανάπτυξη και τις ατομικές ικανότητες των προσώπων.
  2. Έργο που προσιδιάζει στη γυναίκα: η θέση της γυναίκας στην αρχαία Eλλάδα ήταν δυσμενής. Iδιαίτερα στην Αθήνα, υπήρχαν πολλές διακρίσεις σε βάρος των γυναικών. Οι Αθηναίες όλων των κοινωνικών τάξεων δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και ζούσαν μια ζωή περιορισμένη στο σπίτι.
    Η θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα
  3. Πιο αδύναμη από τον άνδρα: ο Πλάτων ενδιαφέρεται για την αγωγή, η οποία πρέπει να παρέχεται στην «ιδανική» πολιτεία, προσφέροντας σ' όλους τους πολίτες ίσες ευκαιρίες. Oι προτάσεις του για την ισότητα των φύλων, μολονότι «επαναστατικές», αποβλέπουν στο συμφέρον της πόλης και μετριάζονται από την παραδοχή ότι οι γυναίκες είναι πιο αδύναμες από τους άνδρες.
  4. Eπιλέξαμε με βάση τα φυσικά προσόντα: ο Πλάτων είναι ο πρώτος, και ο μόνος από τους συγχρόνους του, που ασκεί κριτική στο κοινωνικό σύστημα αναγνωρίζοντας τη σπατάλη των γυναικείων δυνατοτήτων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη της πολιτικής κοινωνίας. (Λέει χαρακτηριστικά ότι «μια πόλη που δε χρησιμοποιεί τις γυναίκες εξίσου όπως τους άνδρες είναι μία πόλη μισή· είναι όπως ένας άνθρωπος που δε χρησιμοποιεί και τα δύο του χέρια»).
  5. Φυσική καταλληλότητα και φύλα: εδώ ο Πλάτων εκφράζει την άποψη ότι οι γυναίκες δεν εμποδίζονται λόγω του φύλου τους να συμμετάσχουν στις αρμοδιότητες της πολιτείας. Έχει υπάρξει μεγάλη διαφωνία σχετικά με το κατά πόσο ο Πλάτων ήταν «φεμινιστής». Οπωσδήποτε, η ιδέα που υποστήριξε στην αρχή του κειμένου, ότι οι γυναίκες μπορούν να συμμετέχουν στη διοίκηση της πολιτείας, ήταν ιδιαίτερα πρωτοποριακή και επαναστατική για την εποχή του. Όμως, ορισμένοι έχουν παρατηρήσει ότι σε άλλα χωρία των διαλόγων του εκφράζεται υποτιμητικά για τις γυναίκες και ότι, στην πραγματικότητα, αυτό που επιθυμεί είναι να χρησιμοποιήσει προς όφελος της ιδανικής πολιτείας όσο το δυνατόν περισσότερο τις γυναίκες και όχι να τις χειραφετήσει.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Η αρετή είναι η ίδια για τον άνδρα και για τη γυναίκα

[Σωκράτης:] Μόνο για την αρετή έχεις αυτή την ιδέα, Μένων, ότι άλλη είναι η αρετή του άνδρα και άλλη της γυναίκας και ούτω καθεξής ή πιστεύεις τα ίδια και για την υγεία και για το μέγεθος και για τη δύναμη; Άλλη νομίζεις ότι είναι η υγεία του άντρα και άλλη της γυναίκας; Ή είναι παντού το ίδιο πράγμα, όταν είναι υγεία, είτε υπάρχει στον άντρα είτε και σε οποιονδήποτε άλλο;
[Μένων:] Μου φαίνεται ότι η υγεία είναι η ίδια και στον άντρα και στη γυναίκα.
[Σωκράτης:] Τότε λοιπόν και το μέγεθος και η δύναμη; Εάν μία γυναίκα είναι δυνατή, θα είναι δυνατή επειδή θα έχει τις ίδιες ιδιότητες και την ίδια δύναμη με τον δυνατό άνδρα; Με «την ίδια», εννοώ το εξής: η δύναμη δε διαφέρει καθόλου ως προς το ότι είναι δύναμη εάν βρίσκεται στον άνδρα ή στη γυναίκα, ή μήπως νομίζεις ότι διαφέρει;
[Μένων:] Όχι, καθόλου.
[Σωκράτης:] Η αρετή, λοιπόν, θα διαφέρει καθόλου, ως προς το ότι είναι αρετή, αν βρίσκεται στο παιδί ή στον γέροντα, τη γυναίκα ή τον άνδρα;
[Μένων:] Κάπως, μου φαίνεται, Σωκράτη, αυτό δεν είναι το ίδιο.
[Σωκράτης:] Γιατί όχι; Δεν υποστήριζες προηγουμένως ότι η αρετή του άνδρα είναι να διοικεί καλά την πολιτεία και της γυναίκας να διοικεί το σπίτι της;
[Μένων:] Μάλιστα.
[Σωκράτης:] Είναι όμως άραγε δυνατόν να διοικήσει κανείς καλά ή την πολιτεία ή το σπίτι ή οτιδήποτε άλλο, αν δεν τα διοικεί φρόνιμα και δίκαια;
[Μένων:] Όχι, βέβαια.
[Σωκράτης:] Αν τα διοικούν λοιπόν φρόνιμα και δίκαια, θα τα διοικούν με σωφροσύνη και δικαιοσύνη;
[Μένων:] Αναγκαστικά.
[Σωκράτης:] Τα ίδια πράγματα λοιπόν χρειάζονται και οι δύο, και ο άνδρας και η γυναίκα, αν πρόκειται να είναι ενάρετοι, σωφροσύνη και δικαιοσύνη.

(Πλάτων, Μένων, 72d-73b)

2 Ο ριζοσπαστισμός και η πρωτοτυπία του Πλάτωνα

[…] ο ριζοσπαστισμός και η πρωτοτυπία του Πλάτωνα συνίστανται στη στάση που κρατά απέναντι στις γυναίκες. Αποτελεί εκπληκτική καινοτομία να πιστεύει κανείς ότι οι κοινωνικοί ρόλοι των γυναικών δεν είναι φύσει, αλλά ότι οι γυναίκες μπορούν να κάνουν ό,τι κάνουν και οι άνδρες.

(Julia Αnnas, Πλάτων: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, μτφρ. Ε. Λεοντσίνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ. 62-63)

3 Η διάκριση των φύλων

Η διάκριση των φύλων, όπως ερμηνεύεται συνήθως, χρησιμοποιεί το φύλο αυθαίρετα ή παράλογα ως κριτήριο για την απονομή οφελών ή θέσεων. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, οι πλέον κραυγαλέες μορφές διάκρισης των φύλων είναι εκείνες όπου, για παράδειγμα, κάποιος αρνείται να προσλάβει μία γυναίκα στη δούλεψή του, παρά το γεγονός ότι το φύλο ουδεμία ορθολογική σχέση έχει με την επιτέλεση του συγκεκριμένου έργου. Η MacKinnon το κατονομάζει αυτό «προσέγγιση της διαφοράς» στη διάκριση των φύλων, διότι θεωρεί ότι πρόκειται για μεροληπτική ή άνιση αντιμετώπιση που δεν μπορεί να δικαιολογηθεί με βάση κάποια διαφορά ανάμεσα στα φύλα.

(Will Kymlicka, Η πολιτική φιλοσοφία της εποχής μας, εισ.–μτφρ. Γρ. Μολύβας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2005, σελ. 505)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ

  1. Ποια επαγγέλματα ή δραστηριότητες αναφέρει ο Πλάτων τα οποία μπορούν να ασκήσουν οι γυναίκες της «ιδανικής» πολιτείας;
  2. Γιατί η αρετή δεν είναι προνόμιο ορισμένου φύλου σύμφωνα με τον Πλάτωνα;
  3. Νομίζετε ότι ο ρόλος που δίνει στις γυναίκες ο Πλάτων είναι κάτι νέο και επαναστατικό ή συνδέεται με τις παραδόσεις και τις συνήθειες των Αθηναίων της εποχής;
  4. Ποιες αρετές αποδίδει ο Πλάτων εξίσου και στα δύο φύλα στο παράλληλο κείμενο (1); Παρατηρείται διαφοροποίηση στη σκέψη του σε σχέση με όσα αναφέρει στο απόσπασμα της Πολιτείας που μελετήσατε;
  5.  Να σχολιάσετε το κείμενο 3.

Η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τις απόψεις του Αριστοτέλη για τη φιλία, που δημιουργείται μεταξύ των ανθρώπων, και θα γνωρίσουμε τους λόγους για τους οποίους υποστηρίζει ότι «είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή». Θα εξετάσουμε τον ορισμό της φιλίας και θα συζητήσουμε τα τρία είδη φιλίας τα οποία ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι αναπτύσσονται ανάμεσα στους ανθρώπους.

KEIMENO

Ο ορισμός της φιλίας1

Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν οι άνθρωποι και θέλουν να τους έχουν φίλους τους και ποιους μισούν2, καθώς και για ποιον λόγο3 –αφού όμως πρώτα δώσουμε τον ορισμό της φιλίας και της αγάπης. Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι αγαπώ κάποιον και θέλω να τον έχω φίλο μου θα πει θέλω γι' αυτόν καθετί που το θεωρώ καλό, όχι για να κερδίσω κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου· κάνω μάλιστα και ό,τι μπορώ για να αποκτήσει αυτά τα καλά εκείνος4. Φίλος είναι το πρόσωπο που αγαπά με τον ίδιο τρόπο που είπαμε και αγαπιέται με τον ίδιο τρόπο: όσοι πιστεύουν ότι η σχέση τους είναι αυτού του είδους, θεωρούν ότι είναι φίλοι5. Με όλα αυτά να τα έχουμε δεχτεί, καταλήγουμε πια –υποχρεωτικά– στο ότι φίλος είναι αυτός που χαίρεται με τα καλά και λυπάται με τα δυσάρεστα που συμβαίνουν στον φίλο του – και αυτό όχι για κανένα άλλο λόγο παρά μόνο για χάρη εκείνου6.

(Ἀριστοτέλης, Ρητορική, Β, 1380b 35-1381a 10)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Στην αρχαιότητα, η λέξη «φιλία» δήλωνε κάθε αμοιβαία έλξη ανάμεσα σε δύο άτομα. Αναφέρεται, όχι μόνο σε όλες σχεδόν τις στενές προσωπικές σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους που δε συνδέονται με οικογενειακούς δεσμούς (όπως είναι η σημασία της λέξης σήμερα), αλλά και σε όλα τα είδη των οικογενειακών σχέσεων, όπως των γονιών προς τα παιδιά τους, των παιδιών προς τους γονείς, των συγγενών μεταξύ τους, καθώς και στις σχέσεις των ζευγαριών.
  2. Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν… και ποιους μισούν: φίλος είναι οποιοσδήποτε είναι αγαπητός σε εμάς (πατέρας, μητέρα, παιδιά, αδέλφια, φίλοι, συνάδελφοι, συμπολίτες, συμπατριώτες). Το αρχαίο ρήμα φιλεῖν (φιλέω, -ῶ ), από το οποίο προέρχονται οι λέξεις φίλος και φιλία, στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει «αγαπώ».
  3. Καθώς και για ποιο λόγο: αναφέρεται στα πράγματα που είναι άξια να αγαπηθούν (αρχ.: αἱ φιλήσεις), στο αντικείμενο της αγάπης (αρχ.: τὸ φιλητόν), αυτό που κινεί την αγάπη και γεννάει τη φιλία. Τρία είναι αυτά που είναι άξια να αγαπηθούν και να προκαλέσουν τη φιλία: το αγαθό, το ευχάριστο και το χρήσιμο. Τρία είναι και τα είδη της φιλίας: φιλία για τη χρησιμότητα (διὰ τὸ χρήσιμον), φιλία για την ευχαρίστηση (διὰ τὸ ἡδύ) και φιλία για την αρετή (διὰ τὸ ἀγαθόν).
  4. Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι αγαπώ κάποιον… εκείνος: πρόκειται για τον γενικό ορισμό της φιλίας: «ο Α και ο Β είναι φίλοι αν και μόνον αν (α) γνωρίζουν ο ένας τον άλλο, (β) νιώθουν αμοιβαία εύνοια προς όφελος του άλλου, (γ) νιώθουν αγάπη ο ένας για τον άλλο και (δ) και οι δύο αναγνωρίζουν τα (β) και (γ)». Ο ορισμός αυτός αναφέρεται κυρίως στη «φιλία για το αγαθό» (στη φιλία των αγαθών ανθρώπων), αποτελεί όμως τη βάση και για τα τρία είδη φιλίας.
  5. Φίλος είναι… θεωρούν ότι είναι φίλοι: για να είναι κάποιοι φίλοι, χρειάζεται και οι δύο να αναγνωρίζουν τη φιλία τους. Η εύνοια, η ευνοϊκή διάθεση, είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη φιλία, αλλά όχι επαρκής. Χρειάζεται δηλαδή κάποιος να είναι ευνοϊκά διατεθειμένος προς κάποιον άλλο, για να μπορέσει να γίνει φίλος του. Η εύνοια, όμως, από μόνη της δεν είναι αρκετή για να γίνει κανείς φίλος με κάποιον, αφού η φιλία δημιουργείται από την αγάπη που φέρνει η συναναστροφή και η αμοιβαιότητα.
  6. Με όλα αυτά… για χάρη εκείνου: η πιο αληθινή φιλία είναι αυτή των αγαθών ανθρώπων, η οποία δεν επιδιώκει το προσωπικό όφελος αλλά το όφελος του φίλου. Όμως, αυτές οι φιλίες είναι σπάνιες, όπως σπάνιοι είναι και οι πραγματικά αγαθοί άνθρωποι, και, όπως αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης, ένας άνθρωπος είναι πραγματικά τυχερός αν καταφέρει να έχει μία ή δύο τέτοιες φιλίες στη διάρκεια της ζωής του.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους

[Η φιλία είναι…] αρετή ή προϋποθέτει την αρετή, και επιπλέον είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή. Πραγματικά, κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους, κι ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά. Ακόμη και οι πλούσιοι άνθρωποι, όπως και αυτοί που έχουν αξιώματα και εξουσία, έχουν – όλος ο κόσμος το πιστεύει– ιδιαίτερα μεγάλη ανάγκη από φίλους. Αλήθεια, ποιο το όφελος όλης αυτής της καλής τους κατάστασης, αν δεν υπάρχει η δυνατότητα της ευεργεσίας, η οποία γίνεται κατά κύριο λόγο και στην πιο αξιέπαινη μορφή της προς τους φίλους; Και από την άλλη, πώς θα μπορούσε όλη αυτή η καλή κατάσταση να διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί δίχως τους φίλους; Γιατί όσο μεγαλύτερη είναι, τόσο επισφαλέστερη είναι. Αλλά και στη φτώχεια και στις άλλες δυστυχίες της ζωής οι άνθρωποι θεωρούν τους φίλους ως το μόνο καταφύγιο.

(Ἁριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1155a 1-12)

2 Το αντικείμενο της αγάπης

Ίσως όμως τα πράγματα θα γίνονταν σαφέστερα σε σχέση με το θέμα αυτό, αν πρώτα γνωρίζαμε ποιο είναι ακριβώς το αντικείμενο της αγάπης, αυτό που γεννάει τη φιλία. Γιατί δε φαίνεται να κινεί την αγάπη και να γεννάει τη φιλία το καθετί, παρά μόνο αυτό που είναι άξιο να αγαπηθεί και να προκαλέσει τη φιλία, και τέτοιο θεωρείται πως είναι το αγαθό, το ευχάριστο, και το χρήσιμο.

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικἀ Νικομάχεια, Θ, 1155b 17-21)

3 Φιλία για τη χρησιμότητα και φιλία για την ευχαρίστηση

Αυτοί λοιπόν που αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για τη χρησιμότητα, δεν αγαπούν τον άλλον καθεαυτόν, αλλά για το αγαθό που μπορεί να πάρουν από αυτόν. Το ίδιο και στην περίπτωση που οι άνθρωποι αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για χάρη της ευχαρίστησης· πραγματικά, οι άνθρωποι αγαπούν τους χαριτολόγους όχι για τον χαρακτήρα τους, αλλά γιατί τους είναι ευχάριστοι […] Αυτές, λοιπόν, οι φιλίες είναι φιλίες για έναν λόγο συμπτωματικό, αφού το πρόσωπο που αγαπιέται δεν αγαπιέται επειδή είναι αυτό που είναι, αλλά επειδή εξασφαλίζει σ' αυτόν που το αγαπάει κάποιο αγαθό ή κάποια ευχαρίστηση. Ε, αυτού του είδους οι φιλίες διαλύονται εύκολα, αν τα δύο μέρη δεν παραμένουν αυτό που ήταν· πραγματικά, αν ο ένας δεν είναι πια ευχάριστος χρήσιμος στον άλλον, ο άλλος παύει να τον αγαπάει.

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 1156a 10-14 και Θ, 1156a 19-24)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ

  1. Να γράψετε σύνθετες λέξεις με α' ή β' συνθετικό τα ουσιαστικά φίλος και φιλία.
  2. Ποιος είναι ο ορισμός της φιλίας, κατά τον Αριστοτέλη; Με ποιες προϋποθέσεις μπορούν δύο άνθρωποι να πιστεύουν πως είναι φίλοι;
  3. Στο παράλληλο κείμενο (1), για ποιους λόγους θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι «η φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή» και «κανείς δε θα ήθελε να ζει χωρίς φίλους»;
  4. Στα παράλληλα κείμενα (2) και (3), ο Αριστοτέλης αναφέρεται στα τρία είδη φιλίας που, κατά τη γνώμη του, δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους. Ποια είναι αυτά, πώς διαφέρουν μεταξύ τους και γιατί οι φιλίες που δημιουργούνται για την ευχαρίστηση και τη χρησιμότητα διαλύονται εύκολα;

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις

Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

Leave a Comment

Posted on December 19, 2023

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 1

by

για την Χ.Σ.

 

Η Δικαιοσύνη είναι συνεργασία

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις απόψεις του Πλάτωνα για τη δικαιοσύνη και την αδικία σε σχέση με την πόλη, την κοινωνία και το άτομο, όπως εκτίθενται στην Πολιτεία, έναν από τους σημαντικότερους διαλόγους του, όπου αναπτύσσεται η πολιτική του φιλοσοφία. Στο απόσπασμα αυτό ομιλεί ο Σωκράτης και ισχυρίζεται πως η αδικία επιφέρει αδυναμία αντί για δύναμη, γιατί αποκλείει τη συνεργασία. Απαντά στον Θρασύμαχο, ο οποίος υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη είναι το συμφέρον του ισχυρότερου. Θα συγκρίνουμε τις απόψεις αυτές με όσα υποστηρίζει ο Σωκράτης στον πρώιμο πλατωνικό διάλογο Κρίτων για τη δικαιοσύνη και τη σπουδαιότητα των νόμων.

KEIMENO

Δικαιοσύνη και αδικία1

[Σωκράτης:] Σε ρωτώ2 λοιπόν ό,τι σε ρώτησα και πρωτύτερα, για να συνεχίσουμε τη διερεύνησή μας γύρω στη δικαιοσύνη3. Τι είναι και πώς σχετίζεται με την αδικία. Γιατί ακούστηκε εδώ ότι η αδικία είναι κάτι πιο δυνατό και πιο αποτελεσματικό από τη δικαιοσύνη. Τώρα όμως, είπα, αν συμβαίνει η δικαιοσύνη να είναι σοφία και αρετή4, εύκολα, φαντάζομαι, θα γίνει φανερό ότι είναι και κάτι πιο δυνατό από την αδικία, αφού η αδικία είναι άγνοια5[…] δε θέλω όμως, Θρασύμαχε, να δούμε το πράγμα με αυτόν τον απλό και επίπεδο τρόπο αλλά να το εξετάσουμε κάπως έτσι: Θα δεχόσουν ως δεδομένο ότι μια πολιτεία μπορεί να είναι άδικη και να επιχειρεί, παραβαίνοντας το δίκαιο, να υποδουλώσει άλλες πολιτείες και να το κατορθώνει και πολλές να τις κρατάει υπόδουλες; […] Αν δουλειά της αδικίας είναι να σπέρνει παντού το μίσος, όπου κι αν εμφανίζεται, σε ελεύθερους ή σε δούλους, άραγε δε θα τους κάνει να μισούν ο ένας τον άλλο και να 'χουν διχόνοια και να μην μπορούν να πράξουν κάτι από κοινού6; […] Κι όταν εισχωρήσει σε δύο άτομα; Δε θα 'ρθει διχόνοια ανάμεσά τους; Δε θα 'χουν διαφορές, δε θα μισηθούν, δε θα γίνουν εχθροί και μεταξύ τους και με τους δίκαιους ανθρώπους; […] Κι αν η αδικία, θαυμάσιέ μου άνθρωπε, εισχωρήσει σε ένα άτομο7, άραγε θα χάσει τη δύναμή της ή θα την διατηρήσει αμείωτη;

(Πλάτων, Πολιτεία, A, 351a- d-352a)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ///για βοήθειά σου.

  1. Tο κείμενο είναι από το πρώτο βιβλίο της Πολιτείας, ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Πλάτωνα, που χωρίζεται σε 10 βιβλία. Tο πρώτο βιβλίο, σε αντίθεση με τα άλλα, μοιάζει πολύ με τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους (Απολογία, Kρίτων) και είναι διάλογος του Σωκράτη κυρίως με τον σοφιστή Θρασύμαχο. Eδώ ο Σωκράτης επισκέπτεται τον Πειραιά, για να παρακολουθήσει τη θρησκευτική τελετή μιας ξένης θεάς, και πείθεται να επισκεφθεί το σπίτι του Κέφαλου, ενός ηλικιωμένου πλούσιου μετοίκου από τις Συρακούσες. Συνομιλεί με αυτόν, τον γιο του Πολέμαρχο και τον σοφιστή Θρασύμαχο και ο καθένας παρουσιάζει τις δικές του απόψεις για τη δικαιοσύνη. Οι συνομιλητές οδηγούνται σε σύγχυση από τις συνεχείς ερωτήσεις του Σωκράτη.
    Πλάτωνος, Πολιτεία
  2. Σε ρωτώ: ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Θρασύμαχο γύρω από την έννοια της δικαιοσύνης. O Θρασύμαχος εξυμνεί την αδικία. Yποστηρίζει ότι «δικαιοσύνη είναι το δίκαιο του ισχυρότερου» και ότι όλοι μας θα αδικούσαμε αν είχαμε την ευκαιρία.
    Αντιφών, απόσπασμα 44Α: H αντίθεση Νόμου και Φύσης (παράλληλο κείμενο)
  3. Δικαιοσύνη: σκοπός του διαλόγου είναι να αποκαλύψει τι είναι η δικαιοσύνη (δηλαδή να βρει την ουσία της) και γιατί οφείλουμε να είμαστε δίκαιοι ή ηθικά ορθοί. Ο Θρασύμαχος υποστηρίζει ότι, εφόσον αυτό που ονομάζουμε «δικαιοσύνη» απλώς συνδέεται με τα ενδιαφέροντα των αντίθετων ομάδων μέσα σ' ένα κράτος, μπορούμε να πάψουμε να ασχολούμαστε με αυτήν. Υποστηρίζει, επίσης, ότι η δικαιοσύνη συνήθως ευνοεί τους ηγέτες, που θεσπίζουν τους νόμους για το συμφέρον τους, και όχι τους υπηκόους. Πραγματικά ευτυχής, κατά τη γνώμη του, είναι ο άδικος αφού πάντοτε αποκτά το καλύτερο.
  4. Η δικαιοσύνη είναι… αρετή: η αρετή ορίζεται εδώ ως η δεξιότητα της ψυχής για σοφία και δικαιοσύνη, είναι η ενότητα εσωτερικής υπεροχής και εξωτερικής αποδοχής. Κατά τον Πλάτωνα η δικαιοσύνη, η σοφία, η ανδρεία και η σωφροσύνη, οι τέσσερις πλατωνικές αρετές, είναι είδη ανθρώπινης αρετής, επειδή είναι ποιότητες που καθιστούν αυτούς που τις κατέχουν (άνδρες ή γυναίκες) αγαθούς (δηλαδή καλούς, ευγενείς, ανδρείους, άριστους).
  5. Η αδικία είναι άγνοια: ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι κανείς δεν είναι εκ φύσεως κακός (οὑδεὶς ἑκὼν κακός) και πως κάποιος γίνεται κακός ή άδικος από άγνοια (οὑδεὶς ἑκὼν ἁμαρτάνει). Eδώ έχουμε το σωκρατικό παράδοξο: «αρετή είναι η γνώση». Yποστηρίζει δηλαδή ότι διαπράττουμε αδικία, επειδή δε γνωρίζουμε ποιο είναι το σωστό, συνεπώς η γνώση μάς οδηγεί στην αρετή.
  6. Πολιτεία… από κοινού: ο Σωκράτης υποστηρίζει πως η δικαιοσύνη φέρνει στο άτομο και την κοινωνία γαλήνη και ομόνοια, ενώ η αδικία φέρνει διχόνοια, ζηλοφθονία, αντιπαλότητα. O Σωκράτης δίνει εδώ έναν ορισμό της δικαιοσύνης: «H δικαιοσύνη είναι συνεργασία». O Σωκράτης πρώτος προσπάθησε να δώσει ορισμούς των πραγμάτων, δηλαδή να ορίσει την ουσία τους (ἐζήτει τό τί ἐστιν, Aριστοτέλης, Mεταφυσικά, 1078b 23).
  7. Κι αν η αδικία εισχωρήσει σε ένα άτομο: εδώ μετατοπίζεται το ενδιαφέρον από τη δικαιοσύνη ως τρόπο της εξωτερικής συμπεριφοράς στη δικαιοσύνη ως θεμελιώδη αρετή και ενεργητική αρχή της ανθρώπινης ψυχής. Οι νόμοι του δίκαιου είναι οι ίδιοι και για τις κοινωνικές τάξεις και για τις πόλεις και για τα άτομα.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Oι «Nόμοι» μιλούν στον Σωκράτη

«Σκέψου λοιπόν, Σωκράτη», θα έλεγαν ίσως οι νόμοι, «αν είναι αλήθεια αυτό που λέμε, ότι δηλαδή δεν είναι δίκαια αυτά που επιχειρείς τώρα εναντίον μας. Εμείς σε γεννήσαμε, σε αναθρέψαμε, σε εκπαιδεύσαμε και μεταδώσαμε σε σένα και σε όλους τους άλλους πολίτες όσα καλά πράγματα μπορούσαμε. Όμως κάναμε σαφές ότι  έχουμε δώσει την εξουσία σε όποιο Αθηναίο θέλει, αφού περάσει τη δοκιμασία και δει όσα γίνονται στην πόλη και εμάς τους νόμους, αν δεν του αρέσουμε, να πάρει τα πράγματά του και να πάει όπου θέλει […] Όποιος όμως από τους πολίτες παραμείνει, ενώ βλέπει με ποιο τρόπο διεξάγουμε τις δίκες και γενικά κυβερνάμε την πόλη, εμείς προϋποθέτουμε ότι έχει συμφωνήσει μαζί μας έμπρακτα να εκτελεί αυτά που διατάζουμε· και εμείς υποστηρίζουμε ότι όποιος δεν υπακούει αδικεί τριπλά: δείχνει ανυπακοή σε μας που τον γεννήσαμε και τον αναθρέψαμε και, ενώ συμφώνησε να μας υπακούει, ούτε αυτό κάνει ούτε μας πείθει ότι δεν κάνουμε κάτι σωστά…»

(Πλάτων, Κρίτων, 52c-e)

2 H κυριαρχία των νόμων

[Aθηναίος:] Σ' όποια δηλαδή πόλη ο νόμος υποτάσσεται και ακυρώνεται από τους άρχοντες, βλέπω πολύ γρήγορη την καταστροφή της. Σ' όποια όμως πόλη ο νόμος είναι απόλυτος κυρίαρχος των αρχόντων και οι άρχοντες δούλοι του νόμου, βλέπω καθαρά ότι υπάρχει σωτηρία κι όλα τα καλά που έχουν δώσει οι θεοί στις πόλεις.

(Πλάτων, Nόμοι, Δ, 715d)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ

  1. Ποιες φράσεις στο κείμενο της ενότητας είναι ενδεικτικές για τη μέθοδο που ακολουθούσε ο Σωκράτης στις συζητήσεις του; Πώς μπορούμε να ονομάσουμε τη μέθοδο αυτή;
  2. Ποιο θετικό μήνυμα θέλει να μας δώσει ο Πλάτων με καθένα από τα επιχειρήματα που έχουμε στο κείμενο αυτό;
  3. Σε ποιες περιπτώσεις έχει και σήμερα σημασία η συζήτηση για τη δύναμη και την αποτελεσματικότητα της δικαιοσύνης;
  4. Στο παράλληλο κείμενο (1) περιέχονται οι πολιτικές απόψεις του Σωκράτη. Ποια επιχειρήματα εκφράζουν οι νόμοι σε σχέση με την απονομή της δικαιοσύνης και την αναγκαιότητα της υπακοής σε αυτούς; Ποιες υποχρεώσεις έχει ο καθένας από μας απέναντι στους νόμους της χώρας στην οποία ζει;
  5. Ποια σημασία αποδίδει στους νόμους για την καλή διακυβέρνηση της πολιτείας ο Πλάτων στο παράλληλο κείμενο (2);

Η πολιτική και οι πολιτικοί

Στην ενότητα αυτή ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Γλαύκωνα, πρεσβύτερο αδελφό του Πλάτωνα, για την πολιτική σε σχέση με τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Εδώ θα γνωρίσουμε τις απόψεις του Πλάτωνα σχετικά με δύο βασικά ερωτήματα της πολιτικής φιλοσοφίας: α) Ποια είναι τα κίνητρα της ενασχόλησης με την πολιτική; β) Ποιο είναι το έργο και ο σκοπός της πολιτικής; Παράλληλα, ο Πλάτων καθορίζει ποιοι πολίτες οφείλουν να κυβερνούν την πόλη. Θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τις πλατωνικές αντιλήψεις σε σχἐση με τη ζωή και την εποχή του φιλοσόφου και θα συζητήσουμε για τη σημασία και την αξία των απόψεών του στην εποχή μας.

KEIMENO

Η διακυβέρνηση της πολιτείας υποχρέωση των άξιων πολιτών

[Σωκράτης:] Γι' αυτόν λοιπόν, τον λόγο, είπα εγώ1, οι άξιοι άνθρωποι2 δεν επιδιώκουν την εξουσία3 ούτε για τα χρήματα ούτε για τη δόξα4· γιατί ούτε πληρωμένοι θέλουν να χαρακτηριστούν, εισπράττοντας φανερά μισθό για το αξίωμά τους, ούτε κλέφτες, αποκομίζοντας κρυφά κέρδος από αυτό. Ούτε πάλι για τη δόξα· γιατί δεν είναι φιλόδοξοι. Πρέπει λοιπόν να υπάρχει κάποιος αναγκασμός γι' αυτούς και κάποια τιμωρία προκειμένου να θελήσουν να ασκήσουν εξουσία – έτσι που σχεδόν να θεωρείται ντροπή να αναλάβει κανείς με τη θέλησή του κυβερνητικό αξίωμα προτού να εξαναγκαστεί να το πράξει5 – κι η πιο μεγάλη τιμωρία εδώ είναι να τον εξουσιάζει κάποιος χειρότερός του6, αφού ο ίδιος δε θα έχει τη διάθεση να κυβερνά. Από φόβο γι' αυτήν ακριβώς την τιμωρία7 δέχονται κατά τη γνώμη μου να ασκήσουν εξουσία οι άξιοι άνθρωποι, όταν καμιά φορά συμβεί να πάρουν εξουσία στα χέρια τους, και αναλαμβάνουν τότε να κυβερνήσουν όχι με την ιδέα ότι τους περιμένει εκεί κάτι καλό ή ότι θα καλοπεράσουν αλλά σαν να προχωρούν σε κάτι που είναι ανάγκη να το πράξουν και που δεν έχουν κάποιους καλύτερούς τους ή έστω όμοιούς τους για να τους το αναθέσουν.

(Πλάτων, Πολιτεία, Α, 347 b-d)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ (για βοήθειά σου)

  1. Γι' αυτόν τον λόγο, είπα εγώ: ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του –εδώ o σοφιστής Θρασύμαχος και ο Γλαύκων συνεχίζουν τη συζήτηση για τη δικαιοσύνη και την αδικία στη ζωή της πόλης και του ατόμου (βλ. ενότητα 2η). Εδώ ο Σωκράτης αναφέρεται στα κίνητρα της ενασχόλησης με την πολιτική και στους σκοπούς της δραστηριότητας. Λίγο πιο πριν ο Σωκράτης σκέπτεται αναλογικά και συγκρίνει τη δεξιότητα της διακυβέρνησης με τις τέχνες της ιατρικής, της πλοήγησης και της εκπαίδευσης των αλόγων. Παρατηρεί ότι οι διάφορες τέχνες που υπάρχουν στην κοινωνία, όπως είναι η ιατρική ή η ναυτική, παρέχουν στους ανθρώπους κάποια ιδιαίτερη κοινή ωφέλεια, π.χ. την υγεία ή την ασφάλεια στα ταξίδια. Επομένως, αν η πολιτική διακυβέρνηση είναι μια τέχνη, σύμφωνα με την οποία ένα πρόσωπο κυβερνά άλλα πρόσωπα, ο πολιτικός πρέπει να υπηρετεί εκείνους που κυβερνά και να τους ωφελεί.
  2. Οι άξιοι άνθρωποι: όσοι έχουν ηθικό φρόνημα και χαρακτήρα, οι ενάρετοι, οι αγαθοί, οι άριστοι.
    Ισοκράτης, «Αρεοπαγιτικός» 7.20–27: Κριτήρια αξιοκρατικής επιλογής των αρχόντων (παράλληλο κείμενο)
  3. Εξουσία: πολιτική εξουσία, διακυβέρνηση.
  4. Ούτε για τα χρήματα ούτε για τη δόξα: σε αρκετά έργα του ο Πλάτων αναφέρεται στη φιλοτιμία (φιλοδοξία), τη φιλοχρηματία (φιλαργυρία) και τη φιλοσοφία (επιδίωξη της γνώσης), που τις θεωρεί βασικές τάσεις του ανθρώπινου χαρακτήρα ή κύρια κίνητρα της ανθρώπινης δράσης. Εδώ η φιλοδοξία και η φιλαργυρία χαρακτηρίζονται ως ηθικά ελαττώματα, συνεπώς αποδοκιμάζονται ως κίνητρα για την ενασχόληση με την πολιτική.
  5. Εξαναγκαστεί να το πράξει: η ασχολία των ενάρετων ανθρώπων με την πολιτική δεν είναι θέμα επιθυμίας ή προσπόρισης ατομικής ωφέλειας, αλλά υπαγορεύεται από το καθήκον, είναι απότοκος της ανάγκης να εξασφαλίζεται η ορθή άσκηση της πολιτικής εξουσίας.
  6. Εξουσιάζει κάποιος χειρότερος: ο Σωκράτης παραδέχεται πως οι αγαθοί άνθρωποι δέχονται να αναλάβουν τις ευθύνες της πολιτικής εξουσίας, για να αποτρέψουν τις επιζήμιες για την κοινωνία συνέπειες, εξαιτίας κακού χειρισμού της από ανάξια πρόσωπα.
  7. Από φόβο γι' αυτήν ακριβώς την τιμωρία: η πολιτική δεν πρέπει να ασκείται με σκοπό την ιδιοτελή εκμετάλλευση, για να αποκτήσουν κάτι οι ίδιοι οι πολιτικοί, αλλά να ασκείται ως φροντίδα για την ευημερία του κοινωνικού συνόλου.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Η πολιτική ως τέχνη

[Ξένος:] Ας πούμε, τότε, πως αυτό είναι το τέλος (ο τελικός σκοπός) του υφάσματος της πολιτικής πράξης, η άμεση ύφανση του χαρακτήρα των γενναίων και συνετών ανθρώπων· όταν με την ομόνοια και τη φιλία η βασιλική τέχνη τούς συγκεντρώσει σε μια κοινή ζωή και κατασκευάσει, έτσι, το μεγαλοπρεπέστερο και πιο υπέροχο ύφασμα, τυλίγει όλους τους άλλους μέσα στις πόλεις, άδουλους και ελεύθερους, και τους συνέχει με αυτό το υφαντό και, χωρίς να παραλείψει κάτι από κείνα που ανήκουν σε μια ευτυχισμένη πόλη, κυβερνά και επιβλέπει.
[Σωκράτης:] Με τον καλύτερο τρόπο, ξένε, μας σκιαγράφησες και τον βασιλικό και τον πολιτικό άνδρα.

(Πλάτων, Πολιτικός, 311 b-c)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓΑΣIEΣ

  1. Ποια κίνητρα και ποιες σκοπιμότητες ωθούν συνήθως τους ανθρώπους στην πολιτική δράση, σύμφωνα με το κείμενο;
  2. Γιατί οι ενάρετοι ή άξιοι άνθρωποι είναι, γενικά, απρόθυμοι και δεν επιθυμούν να ασχοληθούν με την πολιτική, κατά τον Πλάτωνα;
  3. Ποιο είναι, κατά τον Πλάτωνα, το μόνο ηθικά αποδεκτό κίνητρο του πολιτικού άνδρα; Σε ποιο συλλογισμό στηρίζει την άποψή του;
  4. Κι η πιο μεγάλη τιμωρία εδώ είναι να τον εξουσιάζει κάποιος χειρότερός του, αφού ο ίδιος δε θα έχει τη διάθεση να κυβερνά. Συμφωνείτε με αυτήν την άποψη που βρίσκεται στο κείμενό σας; Ποιες υποχρεώσεις συνεπάγεται η αποδοχή της για τον κοινό πολίτη;
  5. Αν συμφωνείτε με τις απόψεις του Σωκράτη και του Πλάτωνα για τα κίνητρα της πολιτικής δράσης, με ποια κριτήρια μπορείτε να αξιολογήσετε τη δράση των πολιτικών προσώπων;

ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΙΝΑΚΑ:

Τι βλέπεις, τι απεικονίζει, ποιο θέμα νομίζεις πως πραγματεύεται και γιατί. Δώσε έναν δικό σου τίτλο και ό,τι άλλο θέλεις να πεις.

Τέλος, να βρεις έναν σημαντικό φιλόσοφο και να βρεις πληροφορίες για τη ζωή και την φιλοσοφική του σκέψη.

ΓΕΝΙΚΑ ΈΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ -ΠΟΡΤΡΕΤΟ.

Kατηγορίες

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ – 1o ΛΥΚΕΙΟ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ Σχολικό έτος 2023-2024 Διδάσκουσα : ΑΣΗΜΙΝΑ ΞΗΡΟΓΙΑΝΝΗ