Πολύ πριν δημιουργηθεί η πόλη, που ονομάστηκε Πάτραι, τα φυσικά προσόντα της περιοχής:Τους πρώτους αυτούς ανθρώπους, που είχαν κατοικήσει την περιοχή πριν από τις φυλές πού ξέρουμε (Δωριείς, Αχαιούς, Ίωνες) οι αρχαίοι τους ονόμαζαν απλώς «αυτόχθονες», δηλαδή ντόπιους, ή και «Αιγιαλείς», δηλαδή ανθρώπους της παραλίας (ασφαλώς το όνομα αυτό το πήραν σε αντίθεση προς τους βουνίσιους της ενδοχώρας). Πρώτο βασιλιά των Αιγιαλέων η παράδοση αναφέρει τον αυτόχθονα Εύμηλο (μήλα είναι τα γιδοπρόβατα), στον οποίο δίδαξε την καλλιέργεια της γης ο Τριπτόλεμος, ο οποίος έφθασε εδώ από την Ελευσίνα με άρμα που το έσερναν δράκοντες. Με αυτό όργωνε και τη γη. Δίδαξε λοιπόν και τον Εύμηλο να οργώσει και τον τόπο του, ο οποίος από τότε ονομάστηκε «Αρόη» (όργωμα).
H Αρόη είναι μία από τις τρεις πόλεις, που αργότερα συνοικίστηκαν στην Πάτρα.Ο Εύμηλος είχε ένα γιο, τον Ανθεία, ο οποίος κάποια ώρα που κοιμόταν ο Τριπτόλεμος έζεψε τους δράκοντες στο άρμα για να οργώσει, αλλά έπεσε από το άρμα και σκοτώθηκε. Για να μνημονεύεται το άδικα χαμένο βασιλόπουλο ο Εύμηλος και ο Τριπτόλεμος έκτισαν μια δεύτερη πόλη, που την ονόμασαν Άνθεια. Ανάμεσα στην Αρόη και στην Άνθεια αναπτύχθηκε μια τρίτη πόλη, ή Μεσάτις. Αργότερα φθάνουν εδώ από την Αττική οι πρώτοι Έλληνες, Ίωνες. Ο βασιλιάς τους Ίων ζητεί ειρηνικά σε γάμο τη μοναχοκόρη του βασιλιά των Αιγιαλέων Σελινούντος, Ελίκη (τα ονόματα μας μεταφέρουν ανατολικότερα, στην περιοχή του Αιγίου), και μετά τον θάνατο του Σελινούντος βασιλεύει. Οι κάτοικοι της Αιγιαλείας ονομάζονται Ίωνες και σχηματίζουν μια δωδεκάπολη, της οποίας η πρωτεύουσα παίρνει το όνομα της βασίλισσας, Ελίκη. Εδώ γίνεται η μεγάλη γιορτή, τα Πανιώνια, προς τιμήν του Ελικωνίου Ποσειδώνος. Οι Ίωνες της περιοχής τιμούν επίσης την Άρτεμη, που την αποκαλούν Τρικλαρία και τη λατρεύουν μ’ ένα πανάρχαιο τυπικό, με τελετές πρωτόγονες στις οποίες περιλαμβανόταν και ανθρωποθυσία (η λατρεία είναι αρχαιότερη από τον ερχομό των Ιώνων).
Στον Τρωικό πόλεμο οι Ίωνες της Αιγιαλείας ακολουθούν με αρχηγό τον ίδιο τον Αγαμέμνονα, τον Αχαιό. Μετά την πτώση των Μυκηνών και των άλλων αχαϊκών κέντρων στην ανατολική και στη νότιο Πελοπόννησο, με τη λεγόμενη κάθοδο των Ηρακλειδών, οι Δωριείς απωθούν τους Αχαιούς από την Αργολίδα και τη Λακωνία, οι οποίοι εγκαθίστανται στη βορειοδυτική άκρη της Πελοποννήσου, η οποία παίρνει από αυτούς το όνομα, που διατηρεί ακόμη: Αχαΐα. Οι Ίωνες θα φύγουν για την Αττική και τη μικρασιατική Ιωνία, αφήνοντας πίσω το όνομά τους στο Ιόνιο πέλαγος και φυσικά πολλά άλλα πράγματα, από τα οποία άλλα ξέρουμε και άλλα εικάζουμε.
Οι νεοφερμένοι Αχαιοί, που είχαν αρχηγό τον Τισαμενό, ο οποίος έπεσε πολιορκώντας την Ελίκη, διατήρησαν το σύστημα της Δωδεκαπόλεως. Ο κλάδος τους που είχε έρθει από τη Λακωνία είχε αρχηγό τον Πατρέα, γιο του Πρευγένους και ένατο απόγονο του μυθικού Λακεδαίμονος. Ο Πατρεύς έγινε βασιλιάς της Αρόης και της περιοχής της, οχύρωσε την πόλη και συνοίκισε σ’ αυτήν και τις δύο άλλες πόλεις: την Άνθεια και την Μεσάτιν. Ο νέος συνοικισμός ονομάστηκε Πάτραι. Αυτά τα λέει κυρίως ο Παυσανίας. Ο Στράβων λέει πως στην Πάτρα συνοικίστηκαν επτά και όχι τρεις πόλεις. Νεώτεροι μελετητές θεωρούν την παράδοση για τον Πατρέα ετυμολογικό μύθο (όπως και τον μύθο για την Αρόη, την Άνθεια και την Μεσάτιν και σχετίζουν το όνομα της πόλεως με το γνωστό «Πάτραι», ονομασία των αρχοντικών γενών στην Κόρινθο.
Την αχαϊκή δωδεκάπολη την κρατούσαν ενωμένη κυρίως θρησκευτικοί δεσμοί. Το κοινό ιερό ήταν στην Ελίκη πρώτα, το ιερό του Ποσειδώνος Ελικωνίου. Μετά την καταστροφή της Ελίκης (373 π.Χ.), έγινε προστάτης της ο Ζεύς Αμάριος ή Ομαγύριος του Αιγίου. Εδώ, κατά την παράδοση, είχε συγκεντρώσει ο Αγαμέμνων τους ηγεμόνες των Ελλήνων πριν από την τρωική εκστρατεία (ο μύθος ίσχυε ως συνδετικός παράγων και πηγή γοήτρου της Αχαϊκής Συμπολιτείας). Η βασιλεία διατηρήθηκε ομαλά από τον καιρό του Τισαμενού ως τον βασιλέα Ώγυγον, αλλά τα παιδιά του τελευταίου δυσαρέστησαν τους Αχαιούς και η βασιλεία ξέπεσε. Από τότε οι Αχαιοί είχαν δημοκρατικό πολίτευμα. Οι νόμοι τους είχαν φήμη αγαθών θεσμών και χρησίμευαν ως υπόδειγμα στις αχαϊκές αποικίες της Μεγάλης Ελλάδος. Η προσήλωση των Αχαιών στους δημοκρατικούς θεσμούς εξηγεί τη σταθερή φιλία τους προς τους Αθηναίους και την αντίθεσή τους προς τους Σπαρτιάτες. Αυτοί οι Δωριείς άλλωστε τους είχαν διώξει από τη Λακεδαίμονα.
Στους περσικούς πολέμους οι Αχαιοί δεν έλαβαν σπουδαίο μέρος. Αντίθετα, ήταν σημαντική η συμμετοχή τους στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Τότε φάνηκε και η στρατηγική σημασία του λιμανιού των Πατρών. Οι Αθηναίοι είχαν τη Ναύπακτο στήριγμα για τον έλεγχο της δυτικής εισόδου του Κορινθιακού κόλπου. Οι Κορίνθιοι επεδίωξαν να κρατήσουν τον έλεγχο των Πατρών. Κατά το θέρος του 429 π.Χ. συναντήθηκαν στα ανοιχτά του Πατραϊκού κόλπου ο αθηναϊκός στόλος υπό τον Φορμίωνα, πού είχε ορμητήριο τη Ναύπακτο, και ο στόλος των Κορινθίων και των συμμάχων τους, ο οποίος κατέφυγε νικημένος στην Πάτρα και στη Δύμη κι από κει στην Ήλιδα, για να ξαναγυρίσει στην Πάνορμο (κοντά στο ακρωτήριο Δρέπανο), έτοιμος για νέα σύγκρουση. Ακόμη καλύτερα φαίνεται η σημασία των Πατρών στα γεγονότα της δεύτερης περιόδου του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Αλκιβιάδης, αφού κατάφερε με την πολιτική του να επιτύχει συνθήκη μεταξύ Αθηναίων και Αργείων (τους τελευταίους ακολούθησαν οι Ηλείοι και οι Μαντινείς) θυμίζει στους Αχαιούς την παλαιά τους αγάπη προς τους αθηναϊκούς δημοκρατικούς θεσμούς και πείθει τους Πατρείς να κτίσουν μακρά τείχη σαν του Πειραιώς, για να ενώσουν την πόλη τους με τη θάλασσα (κι έτσι με την Αθήνα), ενώ ο ίδιος σχεδίαζε να οχυρώσει το Ρίο(419 π.Χ.). Μετά τη νίκη των Σπαρτιατών κοντά στη Μαντινεία (418 π.Χ), οι ολιγαρχικοί υπερισχύουν και στην Αχαΐα. Το 417 π.Χ. οι Αχαιοί προσχωρούν στους Λακεδαιμονίους και κατά τον 4ο αι. συχνά τους ακολουθούν.
Στη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) οι Αχαιοί συμμετέχουν εναντίον του Φιλίππου, αργότερα υποστηρίζουν τις αποτυχημένες επιχειρήσεις του βασιλιά της Σπάρτης Άγιδος Β΄ εναντίον των Μακεδόνων, την ώρα που ο Αλέξανδρος βρισκόταν στην Ασία, και τελικά η Αχαϊκή Συμπολιτεία διαλύεται το 324 π.Χ. Στον Λαμιακό πόλεμο δεν ακούεται πια.
Το 314 π.Χ. η Πάτρα κατέχεται από τον γιο του Πολυπέρχοντος Αλέξανδρο, αλλά την καταλαμβάνει ο στρατηγός του Αντιγόνου Αριστόδημος. Το 307 π.Χ. βρίσκεται στην Πάτρα ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, ο οποίος το 303 π.Χ. γίνεται κύριος της Αχαΐας. Θα τον διαδεχθεί ο Αντίγονος Γονατάς, μετά την ήττα του οποίου από τον Πτολεμαίο Κεραυνό, όταν ο βασιλιάς της Σπάρτης Άρευς προσπαθούσε να ξεσηκώσει τους άλλους Έλληνες εναντίον των Μακεδόνων, η Πάτρα πρωτοστατεί στην ανασύσταση της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Πάτρα, Δύμη, Τριταία και Φαραί σχηματίζουν την «πατρικήν συντέλειαν», πυρήνα της μεγάλης Αχαϊκής Συμπολιτείας, η οποία από αντίδραση προς τους Μακεδόνες ακολουθεί συμβιβαστική πολιτική έναντι των Ρωμαίων. Στην ακρόπολη των Πατρών δέχεται τις τιμές των Αχαιών ως προστάτης της συμμαχίας η Αθηνά Παναχαϊς. Αυτά συμβαίνουν μεταξύ 281 -280 π.Χ. Ο βασιλιάς της Σπάρτης Άρευς έρχεται στην Πάτρα να ηγηθεί της επιθέσεως εναντίον των Μακεδόνων. Όταν όμως οι πόλεις προσχωρούν η μία μετά την άλλη στη Συμπολιτεία, κέντρο της, θρησκευτικό και πολιτικό, γίνεται πάλι το Αίγιο. Μεγάλη είναι η συμβολή των Πατρέων στην απόκρουση των Γαλατών (279 π.Χ.). Μόνοι αυτοί από τους Αχαιούς συμμετέχουν ως σύμμαχοι των Αιτωλών, πολεμούν με ανδρεία, υφίστανται πολλά, αλλά κερδίζουν. Από τα λάφυρα θα στήσουν στο Ωδείο άγαλμα του Απόλλωνος, «θέας άξιον» κατά τον Παυσανία.
Κατά τη μεγάλη άκρη της Αχαϊκής Συμπολιτείας το κέντρο της μετατοπίζεται ανατολικότερα ορός το Αίγιο ('Αρατος) και την Κόρινθο. Εν τω μεταξύ διοργανώνεται η αντίζηλη Αιτωλική Συμπολιτεία. Αιτωλικός στρατός αποβιβάζεται φιλικά στην Πάτρα και μέσω Φαρών και Τριταίας φθάνει στην Αρκαδία. Οι λεηλασίες των Αιτωλών προκαλούν εκστρατεία των Αχαιών υπό τον Άρατο ως τη Μεγαλόπολη. Εν τω μεταξύ όμως οι Αιτωλοί είχαν αποσυρθεί στη Μεσσηνία και τελικά ξαναγύρισαν στην Πάτρα (220 π.Χ.). Τέτοια περάσματα στρατών είδε πολλά το λιμάνι των Πατρών κατά την ταραγμένη αυτή εποχή. O Φίλιππος Ε΄ έρχεται δια θαλάσσης από την Κόρινθο και αποβιβάζεται στην Πάτρα με 6000 Μακεδόνες και 1200 μισθοφόρους. Στην Αχαΐα επιστρατεύει μισθοφόρους, τους οργανώνει στρατόπεδο στη Δύμη και ο ίδιος από την Πάτρα αποπλέει για την Κεφαλονιά. Όταν αργότερα οι Αιτωλοί κάνουν προτάσεις ειρήνης στους Μακεδόνες, ο Φίλιππος παραγγέλλει να συγκεντρωθούν οι αντιπρόσωποι των φιλικών του δυνάμεων στην Πάτρα για να συζητήσουν τους όρους ενώ ο ίδιος πλέει εκεί από το Λέχαιο (218 π.Χ.). Όταν σε λίγο ο Φίλιππος αποσύρεται στη Μακεδονία, οι Αιτωλοί, εκμεταλλευόμενοι την ανικανότητα του στρατηγού των Αχαιών Επηράτου, εισβάλλουν στην Αχαΐα, λεηλατούν πρώτα την περιοχή της Δύμης και των Φαρών, και μετά των Πατρών, στρατοπεδεύουν ύστερα στο Παναχαϊκό, και λεηλατούν την περιοχή τού Ρίου και του Αιγίου. Οι Αχαιοί αντικαθιστούν τότε τον Επήρατο με τον Άρατο τον πρεσβύτερο (217 π.Χ.).
Νέα ιστορική περίοδος αρχίζει για την Πάτρα και για την Αχαΐα από την εποχή της αναμίξεως των Ρωμαίων στα ελληνικά πράγματα. Όταν ο Σουλπίκιος Γάλβας λεηλατεί την Ελλάδα, επιτρέπει τη λεηλασία και της φιλελεύθερης Δύμης (208 π.Χ.). Όταν ο βασιλιάς της Συρίας Αντίοχος ξεσηκώνει τους Έλληνες, ο Κάτων εξασφαλίζει την υπακοή της Κορίνθου, του Αιγίου και των Πατρών (192 π.Χ.) κι από την Πάτρα περνάει για να πάει στη Ρώμη να αναγγείλει την ήττα του Αντιόχου στις Θερμοπύλες. Το 189 π.Χ. ο στόλος των Αχαιών ενώνεται με τις 60 λέμβους τού Ιλλυριού Πλευράτου στα ανοιχτά του Πατραϊκού κόλπου και προσβάλλουν μαζί τις αιτωλικές ακτές. Σε επιγραφική μαρτυρία χρωστούμε την πληροφορία, πως η Πάτρα διαιτήτευσε ανάμεσα στη Δημητριάδα και στους Μάγνητες (μεταξύ 168 - 146 π.Χ.).
Με την άλωση της Κορίνθου από τον Μόμμιο και την υποταγή της Ελλάδος (146 π.Χ.) η Αχαϊκή Συμπολιτεία διαλύεται και όλη η νέα Ελλάς γίνεται ρωμαϊκή επαρχία με το όνομα Αχαΐα. Οι Πατρινοί, «διά την των προεστώτων αβουλίαν και δια την ιδίαν άγνοιαν», όπως λέει ο Πολύβιος, παθαίνουν μεγάλη συμφορά: εγκαταλείπουν την πόλη, αυτοκτονούν, ρίχνονται στα πηγάδια ή από τους βράχους για να σκοτωθούν. Πάνω από έναν αιώνα η Πάτρα δεν ακούεται παρά ως σημείο διελεύσεως διαφόρων προσωπικοτήτων. Κατά τον εμφύλιο πόλεμο ο Μ. Κούριος πρότεινε στον Κικέρωνα να καταφύγει στην Πάτρα. Μετά τη μάχη των Φαρσάλων ο Κάτων και άλλοι δημοκρατικοί θέλησαν να αντισταθούν στην Πάτρα, αλλά η πόλη εκκενώθηκε καθώς πλησίαζαν οι αντίπαλοι. Εξακολούθησε να είναι τόπος για τους πολιτικούς εξόριστους και ο Κικέρων δεν είχε καλές εντυπώσεις από την πόλη. Οπωσδήποτε το λιμάνι της προσφέρεται στην κίνηση από τη Ρώμη προς την Ελλάδα και την ανατολική Μεσόγειο και γίνεται όλο και περισσότερο πολυσύχναστο. Ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα στην Πάτρα περνούν τον χειμώνα πριν από τη ναυμαχία του Ακτίου και η περιοχή υποφέρει από τα ετερόκλητα στοιχεία του στρατού τους.
Η μεγάλη εποχή της πόλεως των Πατρών είναι η εποχή του Αυγούστου, ο οποίος μετά τη νίκη του στο Άκτιο ιδρύει τη Νικόπολη και ενισχύει την Πάτρα, συνοικίζοντας σ’ αυτήν τους κατοίκους των πόλεων της περιοχής και τις Ρύπες, που κατεδάφισε. Η Πάτρα γίνεται ελεύθερη πόλη, civitas libera, έχει δηλαδή αυτονομία και αυτοδιοίκηση και ήταν επίσης ρωμαϊκή αποικία. Το πλήρες όνομά της, που συναντάται στα νομίσματά της και σε επιγραφές, είναι Colonia Aroe Augusta Patrensium. Στην Πάτρα προσαρτώνται τώρα οι Φαρές και η Τριταία, ύστερα η Δύμη με την περιοχή και της άλλοτε Ωλένου, ή αντικρινή Λοκρίς και τα ιχθυοτροφεία της Καλυδώνας. Έτσι η υποτελής στους Ρωμαίους Πάτρα ελέγχει την είσοδο και το δυτικό τμήμα του Κορινθιακού κόλπου, όσο ποτέ άλλοτε. Σπουδαιότερη πηγή πλούτου ήταν το εμπόριο ενώ στο πρόσφορο λιμάνι εγκαθίστανται οι άνθρωποι που ασχολούνται μ' αυτό. Στην εποχή αυτή επαινούνται οι γυναίκες των Πατρών για την ομορφιά και τη φιλοπονία τους. Κατά τον Παυσανία, ήταν διπλάσιες από τους άνδρες και ύφαιναν με την ηλειακή βύσσο, μια εκλεκτή ποικιλία λιναριού, κεφαλόδεσμους και διάφορα φορέματα.
Μεγάλο πνευματικό κέντρο δεν ήταν η Πάτρα.Πάντως η ελληνική εξακολουθούσε να είναι η πρώτη γλώσσα των κατοίκων και κατά τη ρωμαϊκή εποχή και η ελληνική παιδεία έδινε τον χαρακτήρα στην πόλη, ενώ στις βιβλιοθήκες που υπήρχαν έβρισκε κανείς Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς.
Ένα σταθμό στην πορεία της ακμής της πόλεως μετά τον Αύγουστο σημειώνει η περίοδος του Νέρωνος, ο οποίος δίνει στην επαρχία Αχαΐας αυτό που ονομάστηκε «νέα ελευθερία». Σε ανάμνηση κόβονται στην Πάτρα νομίσματα με την εικόνα του αυτοκράτορα από τη μια πλευρά και του Διός ελευθερωτή από την άλλη. Ο Νέρων φθάνει στο λιμάνι των Πατρών πηγαίνοντας στην Ολυμπία για να μετάσχει στους αγώνες και το γεγονός δίνει την ευκαιρία στους Πατρινούς να τον επευφημήσουν σαν Απόλλωνα και Ηρακλή. Κόβουν πάλι νομίσματα με το κεφάλι του Αυγούστου σαν κεφάλι Απόλλωνος και Ηρακλέους. Το δικαίωμα κοπής νομισμάτων φαίνεται πως το αφήρεσε από την Πάτρα, όπως και από την Κόρινθο, ο Βεσπασιανός, αλλά τους το ξανάδωσε ο Δομιτιανός. Κι ο Αδριανός, που επισκέφθηκε την Πάτρα, τιμάται στα νομίσματά της ως Restitutor Achaiae. Στην πόλη έχουν βρεθεί δυο προτομές του ευνοουμένου τον Αντινόου. Τιμές δέχθηκαν επίσης ο Αντώνιος και ο Διοκλητιανός.