ΑΡΧΑΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗΣ /// ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ ΑΣΗΜΙΝΑ ΞΗΡΟΓΙΑΝΝΗ

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ///ΑΝΤΙΓΟΝΗ

1. Να σηµειώσετε τη σωστή απάντηση στις παρακάτω ερωτήσεις:

1. Τα εισιτήρια για το θέατρο.
α. Τι ήταν                                                                   2.Αντίτιµο εισιτηρίου θεάτρου για τους άπορους.
τα θεωρικά                                                               3. Πρόστιµο για τους ταραξίες στο θέατρο.

β. Ποιο ήταν                                                              1 Έκοβαν εισιτήρια για το θέατρο.
το έργο των                                                               2.Τηρούσαν την τάξη στο θέατρο.
ραβδούχων;                                                               3. Μετέφεραν τα σκηνικά του θεάτρου.

γ. Τι ήταν οι προεδρίες;

                                                                                    1.Οι ηµέρες που παιζόταν θέατρο                                                                                                                                                                      2. Οι θέσεις των αρχόντων στην πρώτη σειρά.
                                                                                        3.Τα συσσίτια για τους υποκριτές.

δ. Τι ήταν ο                                                                                 1.Ο χώρος πριν από την είσοδο στο θέατρο.
προάγωνας;                                                                                   2.Το βραβείο για τον πρώτο νικητή

                                                                                                          3.Η ενηµέρωση των θεατών για την παράσταση

                                                                                                             πριν τους δραματικούς αγώνες.

 Να συνδέσετε τους όρους της στήλης Α µε τον ορισµό που τους
αντιστοιχεί στη στήλη Β (πέντε στοιχεία της στήλης Β περισσεύουν).

Α                                                                                                                                                          Β
                            Κάθισµα για τους θεατές.
α. το λογείο                                                                                                              Μηχάνηµα για την αποµίµηση της βροντής.
  Κυκλικός χώρος για τις κινήσεις του χορού.
β. η θυµέλη                                                                                                               Μουσικό όργανο για τις ανάγκες του                                                                                                                                                          δράµατος.
                                                                                                                                 Σκηνή που παρεµβάλλεται ανάµεσα στα                                                                                                                                                        στάσιµα.
γ. το εδώλιο                                                                                                             Υπερυψωµένο δάπεδο όπου έπαιζαν οι                                                                                                                                                     ηθοποιοί.
                                                                                                                                    Η κεντρική είσοδος της σκηνής.
δ. το βροντείο                                                                                                          Βωµός του ∆ιονύσου στο κέντρο της ορχήστρας.

Από τις ακόλουθες ενέργειες ή καταστάσεις να επιλέξετε αυτή /αυτές που συνθέτουν την εικόνα του τραγικού ήρωα:

α. Συγκρούεται µε δυνάµεις ισχυρότερες από αυτόν, όπως η
Μοίρα και η θεία ∆ίκη.
β. Αγωνίζεται για το συµφέρον του.
γ. Καταφέρνει πάντα στο τέλος να υπερνικήσει όλους τους
εχθρούς και τους κινδύνους που αντιµετωπίζει.
δ. Περιπλέκεται σε αντιφατικές καταστάσεις, τροµερά διλήµµατα
και αδιέξοδα, και υφίσταται τις συνέπειές τους (ενοχές, ψυχικό
πόνο κλπ).
ε. Αποτέλεσµα της τραγικής σύγκρουσης είναι η απώλεια της
ηθικής ελευθερίας του ήρωα.

http://www.kee.gr/attachments/file/477.pdf

Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 44

https://latistor.blogspot.com/2022/09/44.html

Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 44

KEIMENO
44. «Δι’ ὅπερ καὶ τοὺς τῶνδε νῦν τοκέας, ὅσοι πάρεστε, οὐκ ὀλοφύρομαι μᾶλλον ἢ παραμυθήσομαι. ἐν πολυτρόποις γὰρ ξυμφοραῖς ἐπίστανται τραφέντες· τὸ δ’ εὐτυχές, οἳ ἂν τῆς εὐπρεπεστάτης λάχωσιν, ὥσπερ οἵδε μὲν νῦν, τελευτῆς, ὑμεῖς δὲ λύπης, καὶ οἷς ἐνευδαιμονῆσαί τε ὁ βίος ὁμοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεμετρήθη. χαλεπὸν μὲν οὖν οἶδα πείθειν ὄν, ὧν καὶ πολλάκις ἕξετε ὑπομνήματα ἐν ἄλλων εὐτυχίαις, αἷς ποτὲ καὶ αὐτοὶ ἠγάλλεσθε· καὶ λύπη οὐχ ὧν ἄν τις μὴ πειρασάμενος ἀγαθῶν στερίσκηται, ἀλλ’ οὗ ἂν ἐθὰς γενόμενος ἀφαιρεθῇ. καρτερεῖν δὲ χρὴ καὶ ἄλλων παίδων ἐλπίδι, οἷς ἔτι ἡλικία τέκνωσιν ποιεῖσθαι· ἰδίᾳ τε γὰρ τῶν οὐκ ὄντων λήθη οἱ ἐπιγιγνόμενοί τισιν ἔσονται, καὶ τῇ πόλει διχόθεν, ἔκ τε τοῦ μὴ ἐρημοῦσθαι καὶ ἀσφαλείᾳ, ξυνοίσει· οὐ γὰρ οἷόν τε ἴσον τι ἢ δίκαιον βουλεύεσθαι οἳ ἂν μὴ καὶ παῖδας ἐκ τοῦ ὁμοίου παραβαλλόμενοι κινδυνεύωσιν. ὅσοι δ’ αὖ παρηβήκατε, τόν τε πλέονα κέρδος ὃν ηὐτυχεῖτε βίον ἡγεῖσθε καὶ τόνδε βραχὺν ἔσεσθαι, καὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθε. τὸ γὰρ φιλότιμον ἀγήρων μόνον, καὶ οὐκ ἐν τῷ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίας τὸ κερδαίνειν, ὥσπερ τινές φασι, μᾶλλον τέρπει, ἀλλὰ τὸ τιμᾶσθαι».

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
44. Γι’ αὐτὸ καὶ τοὺς γονεῖς τούτων τῶν ἡρώων, ὅσοι εἴσαστε παρόντες, δὲν σᾶς κλαίω, μάλλον νὰ σᾶς παρηγορήσω θέλω. Γνωρίζουν ὅτι ἀνδρώθηκαν δοκιμάζοντας ποικίλες μεταβολὲς τῆς τύχης. καὶ ὅτι εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο, κι ἐσεῖς ἕνα ὅμοιο πένθος ὅπου τὸ τέλος τῆς ζωῆς ἔλαχε νὰ συμπέσει μὲ τὸ τέλος τῆς εὐτυχίας. Ξέρω πὼς εἶναι δύσκολο νὰ σᾶς πείσω, καὶ συχνὰ θὰ σᾶς δίνουν ἀφορμὲς νὰ τοὺς θυμάστε οἱ χαρὲς τῶν ἄλλων ποὺ κάποτε τὶς νιώθατε κι ἐσεῖς. Καὶ λυπᾶται κανεὶς ὄχι ὅταν τοῦ λείπουν ἀγαθὰ ποὺ δὲν δοκίμασε ἀλλὰ ὅταν ἔχοντας συνηθίσει κάτι ὕστερα τὸ χάσει. Πρέπει ὅμως νὰ κάνετε κουράγιο, μὲ τὴν ἐλπίδα καὶ γιὰ ἄλλα παιδιά, ὅσοι εἴσαστε ἀκόμα σὲ ἡλικία ποὺ μπορεῖτε νὰ φέρετε στὸν κόσμο παιδιά. γιατὶ καὶ στὴν οἰκογένεια αὐτὰ ποὺ θὰ γεννηθοῦν θὰ κάνουν μερικοὺς νὰ ξεχάσουν ἐκείνους ποὺ δὲν ὑπάρχουν πιά, ἀλλὰ καὶ ἡ πόλη θὰ ὠφεληθεῖ διπλὰ καθὼς ἀποφεύγεται ἔτσι ἡ ἐρήμωση καὶ ἐνισχύεται ἡ ἀσφάλειά της. γιατὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ σκέπτονται γιὰ τὰ κοινὰ τὸ ἴδιο ὀρθὰ καὶ δίκαια ὅσοι μὴν ἔχοντας νὰ δώσουν παιδιὰ δὲν εἶναι ἐκτεθειμένοι σὲ ἴδιους, ὅπως καὶ οἱ ἄλλοι, κινδύνους. Κι ὅσοι πάλι εἴσαστε προχωρημένοι στὰ χρόνια, τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ζωῆς ποὺ τὸ περάσατε εὐτυχισμένα νὰ τὸ θεωρεῖτε κέρδος, κι αὐτὸ ποὺ ἀπομένει θὰ εἶναι σύντομο, καὶ νὰ ἔχετε παρηγοριά σας τὴ δόξα αὐτῶν ἐδῶ. Γιατὶ μόνο ἡ αἴσθηση τῆς τιμῆς δὲν γερνάει ποτέ, καὶ στὰ ἄχρηστα τὰ γερατειὰ μεγαλύτερη χαρὰ δὲν εἶναι, ὅπως λένε μερικοί, νὰ ἔχει κανεὶς κέρδη ἀλλὰ νὰ τὸν τιμοῦν.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. H παραμυθία του Περικλή προς τους γονείς απορρέει περισσότερο από τη λογική ή από το συναίσθημα; Να αιτιολογήσετε τις απόψεις σας.

Ο Περικλής επιχειρεί να παρηγορήσει τους γονείς απευθυνόμενος παράλληλα τόσο στη λογική όσο και στο συναίσθημά τους, δίνοντας, ωστόσο, μεγαλύτερη έμφαση στη λογική τους, μιας και ο ίδιος ως προσωπικότητα διακρίνεται για την ψύχραιμη, μετρημένη και ρεαλιστική θέαση των πραγμάτων. Η αναφορά του, για παράδειγμα, στο γεγονός πως στη ζωή τους έχουν ήδη γνωρίσει πολλές μεταβολές της τύχης, αποσκοπεί στο να τους υπενθυμίσει πως οφείλουν να δείξουν την απαντοχή που αναλογεί σε ανθρώπους δοκιμασμένους κατ’ επανάληψη. Επιχειρεί, συνάμα, να επικαλεστεί την ιδιότητά τους ως πολίτες της Αθήνας, όταν σημειώνει πως ο θάνατος των παιδιών τους υπήρξε τιμημένος, αφού επήλθε για χάρη της πατρίδας, όπως και όταν τους προτρέπει να αποκτήσουν νέα παιδιά, ώστε να ωφελήσουν όχι μόνο τον εαυτό τους, αλλά και την πόλη τους. Με παρόμοια λογικό -αν όχι κυνικό- τρόπο ζητά αυτοσυγκράτηση από τους μεγαλύτερους σε ηλικία πολίτες, υπενθυμίζοντάς τους πως το πένθος τους δεν θα διαρκέσει πολύ, αφού δεν τους απομένει πια μεγάλο περιθώριο ζωής.

2. Ο Περικλής ήταν ένθερμος οπαδός του «μέτρου». Να επισημάνετε τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν την προσήλωσή του σ’ αυτό.

Η διατήρηση του μέτρου από τη μεριά του Περικλή γίνεται εμφανής από τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει ένα τόσο δύσκολο θέμα, όπως είναι αυτό της απώλειας των παιδιών για τους γονείς. Ήδη με την αρχική του δήλωση, επισημαίνει πως πρόθεσή του δεν είναι ο θρήνος, αλλά η παραμυθία: «Γι’ αὐτὸ καὶ τοὺς γονεῖς τούτων τῶν ἡρώων, ὅσοι εἴσαστε παρόντες, δὲν σᾶς κλαίω, μάλλον νὰ σᾶς παρηγορήσω θέλω». Ακολούθως, ο ρήτορας επικαλείται την ιδιότητα του πολίτη των γονέων αυτών και τους υπενθυμίζει τη δόξα που συνοδεύει τον θάνατο, όταν αυτός επέρχεται για λογαριασμό της πατρίδας: «εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο». Συνάμα, αν και αναγνωρίζει πως η οδύνη τους είναι σαφώς δικαιολογημένη και δύσκολο να βρει παρηγοριά, τονίζει πως πρέπει να βρουν την ψυχική δύναμη να αντέξουν κι αυτή τη δοκιμασία («Πρέπει ὅμως νὰ κάνετε κουράγιο»). Η πόλη, άλλωστε, τούς χρειάζεται, ιδίως αν βρίσκονται σε ηλικία που τους επιτρέπει να αποκτήσουν κι άλλα παιδιά. Επιχειρεί, έτσι, να τους υπενθυμίσει έμμεσα πως δεν πρέπει να παραδοθούν στον πόνο, αφού κάτι τέτοιο δεν ωφελεί, αλλά να σταθούν στα πόδια τους και να συγκρατήσουν τη θλίψη τους. Ενδεικτική της προσπάθειάς του να επικαλεστεί τη λογική και το χρέος τους απέναντι στην πόλη είναι η επιχειρηματολογία του υπέρ της απόκτησης νέων παιδιών: «γιατὶ καὶ στὴν οἰκογένεια αὐτὰ ποὺ θὰ γεννηθοῦν θὰ κάνουν μερικοὺς νὰ ξεχάσουν ἐκείνους ποὺ δὲν ὑπάρχουν πιά, ἀλλὰ καὶ ἡ πόλη θὰ ὠφεληθεῖ διπλὰ καθὼς ἀποφεύγεται ἔτσι ἡ ἐρήμωση καὶ ἐνισχύεται ἡ ἀσφάλειά της».

3. Με ποιο τρόπο, σύμφωνα με τον Περικλή, οι γονείς των νεκρών θα αντλήσουν κουράγιο, για να υπομείνουν τον πόνο τους;

Ο Περικλής χωρίζει τους γονείς σε δύο κατηγορίες, σ’ εκείνους που έχουν ακόμη τη δυνατότητα να κάνουν παιδιά και σ’ εκείνους που λόγω προχωρημένης ηλικίας δεν μπορούν. Εκείνοι που είναι ακόμη νέοι θα έχουν την ευκαιρία να αντλήσουν κουράγιο με το να φέρουν στον κόσμο νέα παιδιά, εφόσον αυτά θα αποτελέσουν νέα πηγή ευτυχίας.
Οι γονείς, από την άλλη, που βρίσκονται σε προχωρημένη ηλικία μπορούν να αντλήσουν κουράγιο λαμβάνοντας υπόψη τους τα εξής στοιχεία: α) το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το πέρασαν ευτυχισμένοι, καθώς είχαν μαζί τους τα παιδιά τους, οπότε οφείλουν να εκτιμούν την αξία των προηγούμενων χρόνων, β) το κομμάτι της ζωής τους που απομένει, το κομμάτι, δηλαδή, της θλίψης θα είναι σύντομο, εφόσον είναι ήδη ηλικιωμένοι, και γ) μπορούν να βρίσκουν παρηγοριά ενθυμούμενοι τον ένδοξο θάνατο των παιδιών τους και την τιμή που αυτός τους προσφέρει.

4. Ποιο περιεχόμενο δίνει ο Περικλής στην ευτυχία; Να παρουσιάσετε τις απόψεις του.

Ευτυχία κατά τον ρήτορα θεωρείται: α) ο τιμημένος θάνατος στο πεδίο της μάχης, β) το τιμημένο πένθος των γονέων για τα ηρωικά παιδιά τους, γ) η σύμπτωση του τέλους της ευτυχίας με το τέλος της ζωής.
α) Ο θάνατος στο πεδίο της μάχης αποτελεί αίτιο ευτυχίας, εφόσον το άτομο αποδεικνύει την αφοσίωσή του στην πατρίδα, φανερώνει τη γενναιότητά του και θυσιάζει τη ζωή του για χάρη των συμπολιτών του. Το τέλος, έτσι, της ζωής είναι τιμημένο και αφορμή για συνεχείς επαίνους τόσο από τους συγκαιρινούς όσο και από τις επερχόμενες γενιές.
β) Ο τιμημένος θάνατος των παιδιών προσφέρει ευτυχία στους γονείς τους, καθώς αισθάνονται υπερηφάνεια και δικαίωση, μιας και προκύπτει πως κατόρθωσαν να τους μεταλαμπαδεύσουν τις ύψιστες αξίας της φιλοπατρίας, του φιλότιμου και της γενναιότητας. Οι γονείς αυτοί, επομένως, γίνονται στη συνέχεια αποδέκτες τιμών από τους συμπολίτες τους, μιας και τα ηρωικά παιδιά τους προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στην κοινή πατρίδα.
γ) Το να πεθαίνει κάποιος, όσο είναι ευτυχισμένος τον προφυλάσσει από το να γνωρίσει τις μεταπτώσεις της ζωής και την πικρία που προκαλεί η μεταστροφή από μια κατάσταση ευδαιμονίας σε μια περίοδο δυσκολιών και δυστυχίας. Κατά τον ρήτορα, είναι αναπόφευκτο για τους ανθρώπους να γνωρίσουν τον πόνο και τη δυστυχία, αφού καμία κατάσταση δεν είναι μόνιμη. Ως εκ τούτου, ο θάνατος στο πεδίο της μάχης διακόπτει τη ζωή του ατόμου στο αποκορύφωμα της γενναιότητας και της ευτυχίας του, απαλλάσσοντάς το από οποιαδήποτε μελλοντική ατυχή μεταστροφή της τύχης.

5. Να συγκρίνετε τις απόψεις που διατυπώνει ο Περικλής στο κεφάλαιο 43 με εκείνες του κεφαλαίου 44.

Στα κεφάλαια 43 και 44 ο Περικλής διατυπώνει ορισμένες απόψεις οι οποίες συσχετίζονται μεταξύ τους, εφόσον καλύπτουν κοινά θέματα. Ειδικότερα, μπορούμε να εντοπίσουμε, μεταξύ άλλων, τις ακόλουθες κοινές θεματικές στα δύο κεφάλαια:
α) Κεφ. 44: « εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο».
Κεφ. 43: «Αὐτοὺς ἀκριβῶς ἔχοντας τώρα γιὰ παράδειγμα καὶ μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι εὐτυχία εἶναι ἡ ἐλευθερία, καὶ ἐλευθερία ἡ δυνατὴ ψυχή, μὴ δειλιάζετε μπροστὰ στοὺς κινδύνους τοῦ πολέμου».
Ο Περικλής προσεγγίζει το θέμα της ευτυχίας και στα δύο κεφάλαια, συσχετίζοντας κάθε φορά την κατάσταση αυτή με στοιχεία που σχετίζονται με την πόλη και τους αγώνες υπέρ αυτής. Πιο συγκεκριμένα, στο Κεφ. 44 ο ρήτορας ταυτίζει την ευτυχία με τον τιμημένο θάνατο που επέρχεται στο πλαίσιο αγώνων για χάρη της πατρίδας. Παρομοίως, στο Κεφ. 43 επισημαίνει πως η ευτυχία είναι συνώνυμη με την ελευθερία και πως η ελευθερία διασφαλίζεται μόνο με τη γενναιότητα και με τις πολεμικές αναμετρήσεις για την προάσπιση της ελευθερίας της κοινής πατρίδας. Διαφαίνεται, έτσι, η πρόθεσή του να παρουσιάσει την ευτυχία άμεσα συνδεδεμένη με τη μοίρα της πόλης και όχι ως ένα αγαθό που αφορά την προσωπική ζωή και πορεία των ατόμων.
β) Κεφ. 44: «Γιατὶ μόνο ἡ αἴσθηση τῆς τιμῆς δὲν γερνάει ποτέ, καὶ στὰ ἄχρηστα τὰ γερατειὰ μεγαλύτερη χαρὰ δὲν εἶναι, ὅπως λένε μερικοί, νὰ ἔχει κανεὶς κέρδη ἀλλὰ νὰ τὸν τιμοῦν.»
Κεφ. 43: «Γιατὶ θυσιάζοντας τὴ ζωή τους γιὰ τὸ κοινὸ καλὸ ἔπαιρναν καθένας χωριστὰ ἀθάνατο ἔπαινο καὶ τάφο περίλαμπρο ὄχι τόσο ἐκεῖ ὅπου κείτονται, ἀλλὰ ἐκεῖ ὅπου ζεῖ ἀμάραντη ἡ δόξα τους καὶ μνημονεύεται παντοτινὰ σὲ κάθε εὐκαιρία λόγων καὶ πράξεων πρὸς τιμήν τους.»
Εμφανής και στα δύο κεφάλαια είναι η πρόθεση του ρήτορα να αναδείξει την ιδιαίτερη και διαχρονική αξία που έχει η τιμή που αποκτούν τα άτομα μέσω της θυσίας τους για την πατρίδα. Πρόκειται, μάλιστα, για μια τιμή που ακολουθεί διαχρονικά όχι μόνο τους ίδιους, αλλά ακόμη και τους γονείς τους, αφού οι γονείς τους είναι εκείνοι που τους γαλούχησαν με τις κατάλληλες αξίες.
γ) Κεφ. 43: «Γιατὶ ἕναν ἄνδρα μὲ γενναῖο φρόνημα τὸν πονάει περισσότερο ἡ ταπείνωση τῆς δειλίας παρὰ ὁ θάνατος ποὺ ἐπέρχεται σὲ στιγμὴ δύναμης καὶ κοινῆς ἐλπίδας χωρὶς νὰ γίνεται αἰσθητός.»
Κεφ. 44: «καὶ ὅτι εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο».
Ο Περικλής δίνει ιδιαίτερη σημασία στο να τονίσει την τιμή που διασφαλίζει ο θάνατος στο πεδίο της μάχης, καθώς, όπως ήταν γνωστό στους συγκαιρινούς του, το να εγκαταλείψει κάποιος τη μάχη για να σώσει τη ζωή του αποτελεί αιτία μεγάλης ταπείνωσης, αφού εμφανίζεται δειλός.

6. Να αναλύσετε τις έννοιες του «εὐτυχοῦς» και της «λύπης» κάνοντας αναφορά στο συσχετισμό που γίνεται από τον Περικλή γι’ αυτά.

Η συνήθης αντίθεση ανάμεσα στην ευτυχία και τη λύπη γίνεται εν μέρει δυσδιάκριτη στον λόγο του Περικλή, εφόσον ο θάνατος των αγωνιστών της πόλης -θεωρητικώς πηγή λύπης- αποτελεί για τους ίδιους ένα τιμημένο τέλος, άρα ευτυχία, και για τους γονείς τους ένα τιμημένο πένθος, άρα και πάλι ευτυχία. Ο Περικλής, βέβαια, δεν μπορεί να παραγνωρίσει πλήρως τη λύπη που συνδέεται με τον θάνατο των νέων πολεμιστών της Αθήνας. Παρουσιάζει, ωστόσο, ως αντίβαρο την τιμή και τη δόξα που συνοδεύει τον θάνατό τους, εφόσον πέθαναν εκπληρώνοντας το καθήκον τους απέναντι στην πατρίδα. Έτσι, ενώ η λύπη μπορεί για κάποιους από τους γονείς να αντιμετωπιστεί με το να αποκτήσουν νέα παιδιά, για άλλους θα βρίσκει διαρκή παρηγοριά στη διαχρονική τιμή που θα ακολουθεί το όνομα των παιδιών τους που θυσιάστηκαν για το κοινό καλό.

7. Τι επιδιώκει ο Περικλής με το να παρουσιάζει την «τελευτήν» ως «εὐπρεπεστάτην»;

Ο Περικλής επισημαίνει στους ακροατές του λόγου του πως ο θάνατος των πολεμιστών της πόλης υπήρξε τιμημένος, εφόσον συνέβη στο πλαίσιο μαχών που δόθηκαν για την προστασία της πόλης. Με την επισήμανση αυτή αποσκοπεί στο να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών, καθώς τους υπενθυμίζει την τιμή που αναλογεί στα παιδιά τους. Οι νέοι αυτοί, άλλωστε, έπεσαν στο πεδίο της μάχης αποδεικνύοντας τόσο τη γενναιότητά τους όσο και την αφοσίωσή τους στην πόλη τους. Οι γονείς τους, άρα, οφείλουν να αισθάνονται υπερήφανοι και να γνωρίζουν πως η πόλη θα αποδίδει διαχρονικά τιμές στους νέους αυτούς.

8. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο της ευτυχίας, όπως το συναντήσατε και σε άλλα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Ο τρόπος με τον οποίο ορίζει ο Περικλής την ευτυχία βρίσκει το αντίστοιχό του στον Επιτάφιο τοῖς Κορινθίων βοηθοῖς του Λυσία, στο πλαίσιο του οποίου ο ρήτορας επισημαίνει το εξής: «Επομένως ταιριάζει να θεωρούμε πολύ ευτυχισμένους αυτούς οι οποίοι, αφού διακινδύνευσαν για τα πιο μεγάλα και τα πιο ωραία, πέθαναν μ’ αυτό τον τρόπο, χωρίς να εμπιστευτούν τους εαυτούς τους στην τύχη ούτε να περιμένουν τον φυσικό θάνατο, αλλά διαλέγοντας τον ωραιότερο θάνατο. Και γι’ αυτό βέβαια οι αναμνήσεις γι’ αυτούς θα είναι αγέραστες και οι τιμές αξιοζήλευτες απ’ όλους τους ανθρώπους· αυτοί πενθούνται βέβαια λόγω της φύσης τους ως θνητοί, υμνούνται όμως λόγω της γενναιότητάς τους ως αθάνατοι.». Ο Λυσίας θεωρεί πραγματικά ευτυχισμένους εκείνους οι οποίοι έφτασαν στο τέλος της ζωής τους δίνοντας αγώνες για τα σπουδαιότερα και τα ωραιότερα ιδανικά· εκείνους οι οποίοι δεν παρέμειναν αμέτοχοι περιμένοντας το φυσικό θάνατο· εκείνους που δεν άφησαν την πορεία της ζωής τους να κριθεί από κάποιο τυχαίο γεγονός. Πρόκειται για τους ανθρώπους που προτίμησαν να πολεμήσουν για το καλό της πατρίδας τους και πέθαναν τελικά στο πεδίο της μάχης προσφέροντας τη ζωή τους ως ύψιστη θυσία στην πατρίδα και στους συμπολίτες τους. Οι άνθρωποι αυτοί πεθαίνουν γνωρίζοντας μια διαρκή και ακατάλυτη δόξα, καθώς αντί να σκεφτούν τον εαυτό τους και να αποφύγουν το χρέος τους απέναντι στην πατρίδα, επέλεξαν να πολεμήσουν μέχρι τέλους για τα ιδανικά τους, για το μεγαλείο και την τιμή της πατρίδας.

9. Να αναφέρετε τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Περικλής, για να μετριάσει τον πόνο των γονέων.

Τα επιχειρήματά του είναι: α) ο τρόπος ζωής των γονέων (πολύτροπες αλλαγές), β) ο τρόπος που πέθαναν τα παιδιά τους (ευπρεπέστατα) και γ) η ποιότητα του πόνου των γονέων (ευπρεπεστάτη), τιμημένος θάνατος, τιμημένο πένθος.

10. Να επισημάνετε το σημείο του κειμένου, όπου ο Περικλής εκφράζει την άποψή του για τη δυσκολία της προσπάθειάς του να πείσει τους γονείς των νεκρών και να το αναλύσετε.

«Ξέρω πὼς εἶναι δύσκολο νὰ σᾶς πείσω, καὶ συχνὰ θὰ σᾶς δίνουν ἀφορμὲς νὰ τοὺς θυμάστε οἱ χαρὲς τῶν ἄλλων ποὺ κάποτε τὶς νιώθατε κι ἐσεῖς.»

Ο Περικλής αναγνωρίζει στο σημείο αυτό πως είναι δύσκολο να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών πολεμιστών, αφού κάθε προσπάθεια να προσεγγιστεί το πένθος που βιώνουν με κριτήριο τη λογική δεν μπορεί να αποτρέψει τη συνεχή επαναφορά των συναισθημάτων οδύνης. Όσο κι αν οι γονείς των νέων αυτών σκέφτονται πως τα παιδιά τους είχαν έναν τιμημένο θάνατο για χάρη της πατρίδας τους, όσο κι αν αναλογίζονται πως εκείνα έδειξαν την οφειλόμενη αφοσίωση στην πόλη τους, μόλις δουν γύρω τους άλλους γονείς να ζουν στιγμές ευτυχίας με τα παιδιά τους, αμέσως θα νιώθουν εκ νέου τον πόνο της απώλειας των δικών τους παιδιών. Η εκλογίκευση, επομένως, μιας τόσο σημαντικής απώλειας μπορεί να φανεί παρηγορητική μόνο μέχρι ενός σημείου. Οι γονείς αυτοί είναι αναπόφευκτο να πονούν για πολύ καιρό και να θρηνούν τον χαμό των παιδιών τους, ό,τι κι αν τους πει ο ρήτορας, όσο κι αν προσπαθήσει να τους παρηγορήσει.

11. Στο κεφάλαιο 44 ο Περικλής διατυπώνει δύο αντιφατικούς μεταξύ τους ορισμούς της ευτυχίας. Να τους επισημάνετε και να παρουσιάσετε τα επιχειρήματα με τα οποία ο ρήτορας καταλήγει σε καθέναν απ’ αυτούς.

«καὶ ὅτι εὐτυχία εἶναι νὰ ἔχει κανεὶς ἕνα θάνατο, ὅπως αὐτοὶ ἐδῶ, τιμημένο, κι ἐσεῖς ἕνα ὅμοιο πένθος ὅπου τὸ τέλος τῆς ζωῆς ἔλαχε νὰ συμπέσει μὲ τὸ τέλος τῆς εὐτυχίας»
Ο Περικλής αναφέρει αρχικά πως ευτυχία είναι να έχει κάποιος ένα τιμημένο θάνατο, ιδίως, μάλιστα, αν αναλογιστεί κανείς πως αν η ζωή του ατόμου συνεχιζόταν θα βίωνε αναπόφευκτα ανατροπές που θα το οδηγούσαν στη δυστυχία. Συμπληρώνει, επίσης, πως ο τιμημένος θάνατος των πολεμιστών αποτελεί πηγή ευτυχίας και για τους γονείς τους, μιας και τα παιδιά τους πέθαναν ηρωικά υπηρετώντας την πατρίδα τους. Στην πορεία, ωστόσο, όταν επιχειρεί να παρηγορήσει τους γονείς προχωρημένης ηλικίας, οι οποίοι δεν μπορούν πια να αποκτήσουν άλλα παιδιά για να βρουν νέες πηγές ευτυχίας, αναφέρει πως η δική τους ευτυχία βρισκόταν στα χρόνια που πέρασαν, όταν, δηλαδή, ζούσαν ακόμη τα παιδιά τους («Κι ὅσοι πάλι εἴσαστε προχωρημένοι στὰ χρόνια, τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ζωῆς ποὺ τὸ περάσατε εὐτυχισμένα νὰ τὸ θεωρεῖτε κέρδος»). Ο ορισμός αυτός, βέβαια, έρχεται σε αντίφαση με την προηγούμενη αναφορά του πως η ευτυχία για τους γονείς βρίσκεται στο τιμημένο πένθος τους και στη γενναιότητα που επέδειξαν τα παιδιά τους μαχόμενα.
Ο πρώτος ορισμός της ευτυχίας είναι συνεπής με τη γενικότερη πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων πως ευτυχισμένος είναι εκείνος που έχει ένα καλό ή ηρωικό τέλος, και πως η θυσία για την πατρίδα αποτελεί ύψιστο αγαθό. Στο δεύτερο ορισμό, ωστόσο, ο ρήτορας ακολουθεί διαφορετική προσέγγιση, εφόσον επιχειρεί να υπενθυμίσει στους μεγαλύτερης ηλικίας γονείς πως οφείλουν να δείχνουν εκτίμηση για τα ευτυχισμένα χρόνια που τους χάρισε η ζωή κοντά στα παιδιά τους. Κι αν πλέον δεν είναι σε θέση να κάνουν νέα παιδιά, οφείλουν να βρουν παρηγοριά στις μνήμες του παρελθόντος.

12. Ποιος από τους ορισμούς που δίνει ο Περικλής στην ευτυχία βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα και ποιος χαρακτηρίζεται από τάση εξιδανίκευσης; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.

Η άποψη του Περικλή πως ο τιμημένος θάνατος, όπως και το τιμημένο πένθος, συνιστούν ευτυχία για το άτομο, ενέχει προφανή στοιχεία εξιδανίκευσης. Σαφώς, βέβαια, οι άνθρωποι που θυσιάζονται για την ελευθερία της πατρίδας τους γίνονται αποδέκτες τιμών και η πράξη τους αναγνωρίζεται με σεβασμό από κάθε επόμενη γενιά, αλλά η θυσία τους αυτή αποτελεί επιλογή υπό συγκεκριμένες συνθήκες ανάγκης. Δε θα μπορούσε, οπότε, ιδίως στις μέρες μας, να θεωρήσει κανείς πως ο θάνατος συνδέεται με την ευτυχία. Η άποψή του, από την άλλη, πως οι γονείς βίωσαν χρόνια ευτυχίας όσο είχαν μαζί τους τα παιδιά τους αποτελεί έναν πιο ρεαλιστικό ορισμό της ευτυχία. Όπως είναι γνωστό, άλλωστε, η μητρότητα και η πατρότητα αποτελούν διαχρονικά για τους ανθρώπους μια από τις σημαντικότερες πηγές ευτυχίας.

13. Για ποια αγαθά, σύμφωνα με τον Περικλή, λυπάται περισσότερο ο άνθρωπος και γιατί;

«Καὶ λυπᾶται κανεὶς ὄχι ὅταν τοῦ λείπουν ἀγαθὰ ποὺ δὲν δοκίμασε ἀλλὰ ὅταν ἔχοντας συνηθίσει κάτι ὕστερα τὸ χάσει.»

Σύμφωνα με τον Περικλή ο άνθρωπος λυπάται περισσότερο όταν χάνει ένα αγαθό το οποίο το είχε στη διάθεσή του και το είχε συνηθίσει. Υπ’ αυτή την έννοια, ένας άνθρωπος που έχασε το παιδί του, όπως εν προκειμένω οι γονείς των τιμώμενων νεκρών, είναι λογικό να βιώνει μεγάλο πόνο, εφόσον γι’ αυτόν η πατρότητα ή η μητρότητα δεν αποτελούσε μια απλή επιθυμία, αλλά μια πραγματικότητα πολλών χρόνων. Κάποιος που ουδέποτε απέκτησε παιδιά είναι πιθανό να νιώθει στεναχώρια για την έλλειψη αυτή, αλλά ο δικός του πόνος είναι πολύ μικρότερος συγκριτικά με την οδύνη που βιώνει ο γονιός που χάνει το παιδί του. Ο γονιός, άλλωστε, αφιέρωσε τόσα χρόνια να αγαπά και να φροντίζει το παιδί του, οπότε όταν το χάνει έρχεται αντιμέτωπος με συντριπτικά συναισθήματα.

14. Πώς θα λειτουργεί η θέα της ευτυχίας των άλλων για τους γονείς που έχασαν τα παιδιά τους στο πεδίο της μάχης;

«Ξέρω πὼς εἶναι δύσκολο νὰ σᾶς πείσω, καὶ συχνὰ θὰ σᾶς δίνουν ἀφορμὲς νὰ τοὺς θυμάστε οἱ χαρὲς τῶν ἄλλων ποὺ κάποτε τὶς νιώθατε κι ἐσεῖς.»

Η θέα της ευτυχίας των άλλων θα υπενθυμίζει διαρκώς στους γονείς που έχασαν τα παιδιά τους τις αντίστοιχες στιγμές ευδαιμονίας που άλλοτε βίωναν κι εκείνοι, με αποτέλεσμα να καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την προσπάθειά τους να διαχειριστούν την οδύνη του πένθους. Προφανώς, βέβαια, οι γονείς αυτοί θα ένιωθαν πόνο ούτως ή άλλως, βλέποντας όμως γύρω τους άλλους γονείς να ζουν στιγμές ευτυχίας με τα παιδιά τους θα αισθάνονται εντονότερη την οδύνη, αφού θα κατακλύζονται από ανάλογες δικές τους αναμνήσεις.

15. Ποιο είναι το περιεχόμενο που δίνει ο Περικλής στη λέξη «καρτερία» και γιατί αυτή θα λειτουργεί καταπραϋντικά για τον πόνο των γονέων;

Η λέξη έχει την έννοια του κουράγιου, της προσπάθειας, δηλαδή, να αντλήσουν οι άνθρωποι την αναγκαία ψυχική δύναμη, ώστε να αντέξουν τη δοκιμασία που περνούν. Το κουράγιο αυτό, σύμφωνα με τον Περικλή, μπορεί να προκύψει για τους μεν πιο νέους με το να αποκτήσουν κι άλλα παιδιά, ενώ για τους μεγαλύτερους σε ηλικία με την αναγνώριση του γεγονότος πως έζησαν ευτυχισμένοι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους και πως ο χρόνος που τους απομένει είναι λίγος.
«καρτερεῖν χρή»: Δεν αναφέρεται ως παρηγοριά, αλλά ως πίστη ότι τα παιδιά που θα γεννηθούν θα βοηθήσουν στη λήθη των χαμένων. Μετά τη δυσκολία της πειθούς (χαλεπόν) ακολουθεί η ανάγκη (χρή) της καρτερίας.

16. Είναι πειστική η άποψη, σύμφωνα με την οποία η «τέκνωσις ἐπιγιγνομένων» θα επιφέρει σε μερικούς γονείς «λήθην»; Να αιτιολογήσετε τις απόψεις σας.

Η απόκτηση νέων παιδιών, παρά το γεγονός ότι θα προσφέρει χαρά στους γονείς, δεν μπορεί να οδηγήσει στη λήθη των παιδιών που πέθαναν. Ας σημειωθεί, άλλωστε, πως οι γονείς αυτοί έχασαν τα παιδιά τους όταν πια αυτά είχαν φτάσει σε στρατεύσιμη ηλικία, οπότε είχαν περάσει μαζί τους ήδη πολλά χρόνια. Είχαν γνωρίσει σε βάθος τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά τους, είχαν βιώσει πλήθος εμπειριών -ευχάριστων και δυσάρεστων- μαζί τους, δομώντας έτσι ένα βαθύτατο συναισθηματικό δέσιμο. Ως εκ τούτου, όση ευτυχία κι αν προσφέρουν τα νέα παιδιά στους γονείς, δεν πρόκειται ποτέ εκείνοι να ξεχάσουν τα παιδιά που έχασαν στον πόλεμο, την αγάπη που ένιωθαν για εκείνα, όπως και τον πόνο για την απώλειά τους.

17. «ἰδίᾳ τε γάρ τῶν οὐκ ὄντων λήθη οἱ ἐπιγιγνόμενοί τισιν ἔσονται, καί τῇ πόλει διχόθεν, ἔκ τε τοῦ μή ἐρημοῦσθαι καί ἀσφαλείᾳ, ξυνοίσει»: Το επιχείρημα αυτό του ρήτορα φαινομενικά αντιφάσκει με όσα ανέφερε προηγουμένως για την «τέκνωσιν». Να επισημάνετε τη φαινομενική αντίφαση και να εξηγήσετε τη σκέψη με την οποία ο Περικλής φθάνει στη συγκεκριμένη διατύπωση.

«Για μας σήμερα έρχεται βέβαια σαν αταίριαστο κάπως, σ’ ένα παραμυθητικό λόγο για τους γονείς να τονίζεται περισσότερο η σημασία που έχουν τα καινούργια παιδιά για την πολιτεία παρά για τους ίδιους, καθώς η ωφέλεια παρουσιάζεται για τους γονείς αρνητική μόνο (λήθη τῶν οὐκ ὄντων ἔσονται), ενώ για εκείνη και αρνητική και θετική. Ο πολιτικός όμως που μιλεί, είτε Περικλή είτε Θουκυδίδη τον πεις, είναι το μόνο φυσικό και σωστό κι εδώ ακόμα να σκέπτεται την πόλη πιο πολύ από τα άτομα, ακόμα να περιορίζει την παρηγόρησή του στην ειδική ωφέλεια, που θα έχουν οι γονείς από τα νέα παιδιά, ότι θα τους βοηθήσουν να ξεχάσουν τα παλιά που σκοτώθηκαν» (Βλ. Ι. Θ. Κακριδή, ό.π., σ. 107).

18. Ποια άποψη διατυπώνει ο Περικλής για την ίση συμμετοχή στις αποφάσεις της πόλης και των γονέων που έχουν παιδιά και των γονέων που δεν έχουν παιδιά;

«Γιατὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ σκέπτονται γιὰ τὰ κοινὰ τὸ ἴδιο ὀρθὰ καὶ δίκαια ὅσοι μὴν ἔχοντας νὰ δώσουν παιδιὰ δὲν εἶναι ἐκτεθειμένοι σὲ ἴδιους, ὅπως καὶ οἱ ἄλλοι, κινδύνους.»

Ο Περικλής δεν θέτει σε αμφισβήτηση το δικαίωμα όλων των πολιτών της Αθήνας να συμμετέχουν στις αποφάσεις της πόλης. Εκείνο που επισημαίνει είναι ο διαφορετικός τρόπος με τον οποίον σκέφτονται και κρίνουν τα πράγματα. Οι πολίτες που δεν έχουν παιδιά δεν αντιλαμβάνονται σε όλη του την έκταση τον κίνδυνο που ενέχει κάθε πιθανή απόφαση που θα μπορούσε να εμπλέξει την πόλη σε πολεμικές περιπέτειες. Οι πολίτες από την άλλη που έχουν παιδιά και γνωρίζουν πόσα διακινδυνεύουν για χάρη της πατρίδας τους ζυγίζουν κάθε απόφαση πολύ πιο προσεκτικά. Η δική τους κρίση, υπ’ αυτή την έννοια, δεν παρασύρεται από αυθορμητισμούς και αδικαιολόγητες εξάρσεις.

19. Η θέση του Περικλή, σύμφωνα με την οποία οι γονείς που έχουν παιδιά λαμβάνουν ορθότερες αποφάσεις για την πόλη, μπορεί να γίνει αποδεκτή χωρίς αντίλογο; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.

Η θέση αυτή του Περικλή, η οποία εντάσσεται στο πλαίσιο των παροτρύνσεών του προς τους γονείς που θρηνούν τον χαμό των παιδιών τους, δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή χωρίς αντίλογο. Ο Περικλής στην προσπάθειά του αφενός να παρηγορήσει τους γονείς και αφετέρου να τους υπενθυμίσει πως μπορούν ακόμη να ωφελήσουν την πόλη τους, αποκτώντας νέα παιδιά, εκφράζει την άποψη πως όσοι έχουν παιδιά λαμβάνουν και ορθότερες αποφάσεις για την πόλη. Η θέση αυτή πιθανώς βασίζεται στην εύλογη εικασία πως οι έχοντες παιδιά ζυγίζουν πιο προσεκτικά τα δεδομένα προτού λάβουν μια απόφαση, καθώς δεν θέλουν να διακινδυνεύσουν τη ζωή των παιδιών τους. Η άποψη αυτή, ωστόσο, μοιάζει να παρουσιάζει εξορισμού τους μη έχοντες παιδιά ως ριψοκίνδυνους, επιπόλαιους και αδιάφορους απέναντι στους κινδύνους, κάτι που φυσικά δεν ισχύει. Πρόκειται, πιθανώς, για ένα σκόπιμο «σφάλμα» λογικής, το οποίο δικαιολογείται λόγω της πεποίθησης του ρήτορα πως είναι αναγκαίο για την ασφάλεια της πόλης να αποκτήσουν νέα παιδιά όσοι βρίσκονται ακόμη σε ηλικία τεκνοποίησης.

20. Ποια προτροπή απευθύνει ο Περικλής στους «παρηβηκότας»;

«Κι ὅσοι πάλι εἴσαστε προχωρημένοι στὰ χρόνια, τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ζωῆς ποὺ τὸ περάσατε εὐτυχισμένα νὰ τὸ θεωρεῖτε κέρδος, κι αὐτὸ ποὺ ἀπομένει θὰ εἶναι σύντομο, καὶ νὰ ἔχετε παρηγοριά σας τὴ δόξα αὐτῶν ἐδῶ. Γιατὶ μόνο ἡ αἴσθηση τῆς τιμῆς δὲν γερνάει ποτέ, καὶ στὰ ἄχρηστα τὰ γερατειὰ μεγαλύτερη χαρὰ δὲν εἶναι, ὅπως λένε μερικοί, νὰ ἔχει κανεὶς κέρδη ἀλλὰ νὰ τὸν τιμοῦν.»

Οι γονείς που είναι προχωρημένης ηλικίας και δεν μπορούν πλέον να αποκτήσουν νέα παιδιά οφείλουν, σύμφωνα με τον Περικλή, να βρουν παρηγοριά στο γεγονός ότι πέρασαν ευτυχισμένοι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, μιας και το πέρασαν έχοντας μαζί τους τα παιδιά τους. Καλούνται, επίσης, να συνειδητοποιήσουν πως το διάστημα ζωής που τους απομένει είναι μικρό, οπότε τα χρόνια της δυστυχίας τους θα είναι λίγα, και σαφώς λιγότερα από τα χρόνια που έζησαν ευτυχισμένοι. Σημαντική παρηγοριά, συνάμα, για τους γονείς αυτούς οφείλει να αποτελέσει η δόξα των παιδιών τους, τα οποία θυσιάστηκαν για χάρη της πατρίδας τους. Σε αντίθεση, μάλιστα, με την εντύπωση ορισμένων πως πηγή χαράς για τους ηλικιωμένους είναι τα υλικά κέρδη, ο ρήτορας τονίζει πως η πραγματική χαρά προκύπτει από τις τιμές που λαμβάνουν τα πρόσωπα αυτά. Οι γονείς αυτοί, επομένως, θα έχουν στα τελευταία χρόνια της ζωής τους την ευτυχία να τιμώνται από τους συμπολίτες τους, εφόσον τα παιδιά τους θυσιάστηκαν προς όφελος της κοινής τους πατρίδας.

21. Ποια άποψη διατυπώνει ο ρήτορας για τα γηρατειά;

«Γιατὶ μόνο ἡ αἴσθηση τῆς τιμῆς δὲν γερνάει ποτέ, καὶ στὰ ἄχρηστα τὰ γερατειὰ μεγαλύτερη χαρὰ δὲν εἶναι, ὅπως λένε μερικοί, νὰ ἔχει κανεὶς κέρδη ἀλλὰ νὰ τὸν τιμοῦν.»

Ο ρήτορας χαρακτηρίζει τα γηρατειά «άχρηστα» λαμβάνοντας, πιθανώς, υπόψη το γεγονός πως αποτελούν μια μη παραγωγική ηλικία. Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι δεν είναι σε θέση πια να προσφέρουν στην πόλη τους νέα παιδιά, όπως οι νεότεροι σε ηλικία γονείς. Δεν είναι, επίσης, σε θέση να συνεισφέρουν στην οικονομία της πόλης με την εργασία τους, ούτε μπορούν οι ίδιοι να ενταχθούν στον στρατό της. Αν, επομένως, η περίοδος των γηρατειών ιδωθεί από την οπτική της ικανότητας προσφοράς στην πόλη υστερεί σημαντικά σε σχέση με τη νεότητα.  

Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 43

https://latistor.blogspot.com/2022/08/43.html
KEIMENO
43. «Καὶ οἵδε μὲν προσηκόντως τῇ πόλει τοιοίδε ἐγένοντο· τοὺς δὲ λοιποὺς χρὴ ἀσφαλεστέραν μὲν εὔχεσθαι, ἀτολμοτέραν δὲ μηδὲν ἀξιοῦν τὴν ἐς τοὺς πολεμίους διάνοιαν ἔχειν, σκοποῦντας μὴ λόγῳ μόνῳ τὴν ὠφελίαν, ἣν ἄν τις πρὸς οὐδὲν χεῖρον αὐτοὺς ὑμᾶς εἰδότας μηκύνοι, λέγων ὅσα ἐν τῷ τοὺς πολεμίους ἀμύνεσθαι ἀγαθὰ ἔνεστιν, ἀλλὰ μᾶλλον τὴν τῆς πόλεως δύναμιν καθ’ ἡμέραν ἔργῳ θεωμένους καὶ ἐραστὰς γιγνομένους αὐτῆς, καὶ ὅταν ὑμῖν μεγάλη δόξῃ εἶναι, ἐνθυμουμένους ὅτι τολμῶντες καὶ γιγνώσκοντες τὰ δέοντα καὶ ἐν τοῖς ἔργοις αἰσχυνόμενοι ἄνδρες αὐτὰ ἐκτήσαντο, καὶ ὁπότε καὶ πείρᾳ του σφαλεῖεν, οὐκ οὖν καὶ τὴν πόλιν γε τῆς σφετέρας ἀρετῆς ἀξιοῦντες στερίσκειν, κάλλιστον δὲ ἔρανον αὐτῇ προϊέμενοι. κοινῇ γὰρ τὰ σώματα διδόντες ἰδίᾳ τὸν ἀγήρων ἔπαινον ἐλάμβανον καὶ τὸν τάφον ἐπισημότατον, οὐκ ἐν ᾧ κεῖνται μᾶλλον, ἀλλ’ ἐν ᾧ ἡ δόξα αὐτῶν παρὰ τῷ ἐντυχόντι αἰεὶ καὶ λόγου καὶ ἔργου καιρῷ αἰείμνηστος καταλείπεται. ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος, καὶ οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῇ οἰκείᾳ σημαίνει ἐπιγραφή, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ μὴ προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ’ ἑκάστῳ τῆς γνώμης μᾶλλον ἢ τοῦ ἔργου ἐνδιαιτᾶται. οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ’ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους. οὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντες δικαιότερον ἀφειδοῖεν ἂν τοῦ βίου, οἷς ἐλπὶς οὐκ ἔστιν ἀγαθοῦ, ἀλλ’ οἷς ἡ ἐναντία μεταβολὴ ἐν τῷ ζῆν ἔτι κινδυνεύεται καὶ ἐν οἷς μάλιστα μεγάλα τὰ διαφέροντα, ἤν τι πταίσωσιν. ἀλγεινοτέρα γὰρ ἀνδρί γε φρόνημα ἔχοντι ἡ μετὰ τοῦ [ἐν τῷ] μαλακισθῆναι κάκωσις ἢ ὁ μετὰ ῥώμης καὶ κοινῆς ἐλπίδος ἅμα γιγνόμενος ἀναίσθητος θάνατος».

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
43. Κι αὐτοὶ μὲν ἀποδείχτηκαν ἄξιοι τῆς πόλης. Ἀλλὰ ἐμεῖς ποὺ μένουμε ἂς ἀξιώνουμε ἀπὸ τὸν ἑαυτό μας φρόνημα καθόλου πιὸ ἄτολμο ἀπέναντι στοὺς ἐχθροὺς καί, ἂς εὐχόμαστε, πιὸ ἀκίνδυνο. καὶ νὰ μὴν κρίνετε μὲ βάση μόνο τὰ λόγια τοῦ ρήτορα τὴν ἀξία αὐτοῦ τοῦ φρονήματος, γιὰ τὴν ὁποία θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ἔλεγε πολλά, κι ἐσεῖς αὐτὸ τὸ γνωρίζετε καλύτερα, ἐκθέτοντας πόσα πλεονεκτήματα ἔχει τὸ νὰ ἀντιστέκεται κανεὶς στὸν ἐχθρό, ἀλλὰ πιὸ πολὺ νὰ τὸ κρίνετε βλέποντας τὴ δύναμη τῆς πόλης κάθε μέρα στὰ ἔργα της καὶ ἀγαπώντας την μὲ πάθος, κι ὅταν σᾶς φανεῖ μεγάλη, ἀναλογιστεῖτε ὅτι αὐτὰ εἶναι κατακτήσεις ἀνθρώπων ποὺ τολμοῦσαν καὶ ἤξεραν τί ἔπρεπε νὰ πράξουν καὶ στὸν ἀγώνα ἐπάνω εἶχαν φιλότιμο. κι ἂν καμιὰ φορὰ σὲ κάποιο ἐγχείρημά τους ἀποτύγχαναν, ἔκριναν ὅτι δὲν ἔπρεπε γι’ αὐτὸ νὰ στερηθεῖ καὶ ἡ πόλη τὴν ἀνδρεία τους καὶ τῆς τὴν πρόσφεραν ὡς τὴν ὡραιότερη συνεισφορά. Γιατὶ θυσιάζοντας τὴ ζωή τους γιὰ τὸ κοινὸ καλὸ ἔπαιρναν καθένας χωριστὰ ἀθάνατο ἔπαινο καὶ τάφο περίλαμπρο ὄχι τόσο ἐκεῖ ὅπου κείτονται, ἀλλὰ ἐκεῖ ὅπου ζεῖ ἀμάραντη ἡ δόξα τους καὶ μνημονεύεται παντοτινὰ σὲ κάθε εὐκαιρία λόγων καὶ πράξεων πρὸς τιμήν τους. Διότι τῶν ἐπιφανῶν ἀνδρῶν τάφος εἶναι ὅλη ἡ γῆ, καὶ δὲν εἶναι μόνο ἡ ἐπιγραφὴ στὶς ἐπιτύμβιες στῆλες στὴν πατρίδα τους ποὺ δηλώνει τὸ ὄνομά τους, ἀλλὰ καὶ στοὺς ξένους τόπους σώζεται ἄγραφη μέσα στὴν ψυχὴ καθενὸς ἡ ἀνάμνηση ὄχι τόσο τοῦ ἔργου, ὅσο τῆς ἀπόφασής τους. Αὐτοὺς ἀκριβῶς ἔχοντας τώρα γιὰ παράδειγμα καὶ μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι εὐτυχία εἶναι ἡ ἐλευθερία, καὶ ἐλευθερία ἡ δυνατὴ ψυχή, μὴ δειλιάζετε μπροστὰ στοὺς κινδύνους τοῦ πολέμου. Γιατὶ δὲν θὰ ἦταν καὶ τόσο δικαιολογημένο νὰ ἀψηφοῦν τὴ ζωή τους ὅσοι δυστυχοῦν, ὅσοι δὲν ἐλπίζουν σὲ κανένα καλὸ ἀλλὰ ἐκεῖνοι ποὺ διατρέχουν τὸν κίνδυνο νὰ μεταπέσουν, ὅσο ζοῦν ἀκόμα, ἀπὸ τὴν εὐτυχία στὴ δυστυχία καὶ πού, ἐὰν σκοντάψουν κάπου, ἡ μεταβολὴ γι’ αὐτοὺς θὰ εἶναι ἐξαιρετικὰ μεγάλη. Γιατὶ ἕναν ἄνδρα μὲ γενναῖο φρόνημα τὸν πονάει περισσότερο ἡ ταπείνωση τῆς δειλίας παρὰ ὁ θάνατος ποὺ ἐπέρχεται σὲ στιγμὴ δύναμης καὶ κοινῆς ἐλπίδας χωρὶς νὰ γίνεται αἰσθητός.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. «Τούς δέ λοιπούς χρή ἀσφαλεστέραν μέν εὔχεσθαι, ἀτολμοτέραν δέ μηδέν ἀξιοῦν τήν ἐς τούς πολεμίους διάνοιαν ἔχειν»: Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του αποσπάσματος και να αναλύσετε το περιεχόμενό τους.

Στο πλαίσιο του αποσπάσματος αυτού ο Περικλής επισημαίνει πως οι Αθηναίοι πολίτες έχουν ηθικό χρέος («χρή») να ακολουθήσουν το παράδειγμα των νεκρών του πολέμου και να επιδιώξουν να φανούν αντάξιοι της γενναιότητας εκείνων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μάλιστα, παρουσιάζουν οι αντιθέσεις του αποσπάσματος αυτού μέσω των οποίων ο ρήτορας τονίζει καίριες πτυχές της πορείας που οφείλουν να ακολουθήσουν οι πολίτες της πόλης.
Μια πρώτη αντίθεση εντοπίζεται ανάμεσα στο «ἀξιοῦν» και στο «εὔχεσθαι», με το πρώτο απαρέμφατο να δηλώνει το καθήκον των πολιτών να έχουν φρόνημα και τόλμη ανάλογα με εκείνα των εχθρών, και το δεύτερο απαρέμφατο να δηλώνει την ελπίδα πως δεν θα χρειαστεί να έρθουν αντιμέτωποι με εξίσου σημαντικούς κινδύνους. Η τόλμη του φρονήματος συνιστά κάτι που εξαρτάται απολύτως από την προαίρεση και τη θέληση των ίδιων των πολιτών, ενώ το κατά πόσο θα κληθούν να διαχειριστούν μεγάλους ή μικρότερους κινδύνους αυτό είναι κάτι που, ως ένα βαθμό, εξαρτάται από την τύχη και τη μοίρα. Κατ’ αυτό τον τρόπο η αντίθεση που προκύπτει ανάμεσα στο «ἀσφαλεστέραν» και στο «ἀτολμοτέραν» αποτελεί νοηματικά μέρος της πρώτης. Οι πολίτες μπορούν να ελπίζουν και να εύχονται πως δεν θα κινδυνεύσουν, όπως οι νεκροί του πολέμου, έχουν το χρέος όμως να δείξουν παρόμοια τόλμη με εκείνους.

2. «σκοποῦντας μή λόγῳ μόνῳ τήν ὠφελίαν … ἀλλά μᾶλλον τήν τῆς πόλεως δύναμιν καθ’ ἡμέραν ἔργῳ θεωμένους»: Τι επιδιώκει ο ρήτορας με την αντίθεση «λόγῳ - ἔργῳ» στο απόσπασμα αυτό;

«καὶ νὰ μὴν κρίνετε μὲ βάση μόνο τὰ λόγια τοῦ ρήτορα τὴν ἀξία αὐτοῦ τοῦ φρονήματος,… ἀλλὰ πιὸ πολὺ νὰ τὸ κρίνετε βλέποντας τὴ δύναμη τῆς πόλης κάθε μέρα στὰ ἔργα της»

Ο ρήτορας αξιοποιεί την αντίθεση «λόγῳ - ἔργῳ» προκειμένου να επισημάνει στους ακροατές του πως η θαρραλέα υπεράσπιση της πόλης δεν θα πρέπει να βασίζεται σε μια ωφελιμιστική θεώρηση των πραγμάτων, αλλά σε έναν ουσιαστικό εσωτερικό θαυμασμό για την αξία της πόλης τους. Η έννοια του λόγου στο απόσπασμα αυτό δεν σχετίζεται τόσο με τις λέξεις που αποδίδουν τα προσφερόμενα από την πόλη οφέλη όσο με τη λογική αποτίμηση των ωφελειών αυτών. Ο ρήτορας δεν θεωρεί σκόπιμο το να προστατεύουν οι πολίτες την Αθήνα επειδή κατανοούν με τη λογική τους πως η πόλη αυτή τους διασφαλίζει σημαντικά προνόμια. Ζητούμενο είναι να εκτιμούν καθημερινά τις έμπρακτες και σαφείς εκδηλώσεις της δύναμής της μέχρι να φτάσουν στο σημείο να την αγαπήσουν βαθιά και να δρουν πλέον όχι με βάση το συμφέρον αλλά με βάση τα έντονα συναισθήματά τους για την πόλη τους.

3. Ποια είναι τα αγαθά που προέρχονται από την άμυνα εναντίον των εχθρών και γιατί δεν αναφέρονται από το ρήτορα;

Τα αγαθά αυτά είναι ευνόητα και γι’ αυτόν το λόγο δεν αναφέρονται από τον Περικλή. Πρόκειται για την ελευθερία, την ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα της πόλης, την ευημερία των πολιτών. Με μια φράση πρόκειται για τη διατήρηση του μεγαλείου της Αθήνας.

4. Να αναφέρετε τα σημεία των προηγούμενων κεφαλαίων στα οποία ο Περικλής μίλησε για τη δύναμη της πόλης και να αιτιολογήσετε την έμφαση που δίνει σ’ αυτήν.

Ο Περικλής δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην παρουσίαση της δύναμης της Αθήνας, διότι με τον τρόπο αυτό επαινούνται οι πρόγονοι και οι πατέρες για το έργο τους, δικαιώνεται η θυσία των τιμώμενων νεκρών και αναδεικνύονται οι λόγοι για τους οποίους οφείλουν οι εν ζωή πολίτες να δείξουν τόλμη στην υπεράσπιση της πόλης τους. Στο Κεφάλαιο 36 ο ρήτορας παρουσιάζει την παρούσα δύναμη της πόλης ως αποτέλεσμα της συνδυαστικής προσφοράς των προγόνων, των πατέρων, αλλά και της ίδιας της γενιάς του ομιλητή, φανερώνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο τους συνεχείς κόπους που απαιτήθηκαν προκειμένου να γίνει η Αθήνα ηγεμονία. Στο Κεφάλαιο 38 ο ρήτορας αναφέρεται στο γεγονός πως χάρη στη μεγάλη δύναμη της πόλης εισάγονται σε αυτή αγαθά απ’ όλους τους τόπους, τονίζοντας, έτσι, ένα ακόμη από τα προνόμια που διασφαλίζει η Αθήνα στους πολίτες της. Στο Κεφάλαιο 39 ο Περικλής αναφέρεται εμφατικά στην πολεμική ισχύ της Αθήνας, ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό την αυτοπεποίθηση των ακροατών του. Η Αθήνα έχει ισχυρό πεζικό και ισχυρό ναυτικό και υπερέχει έναντι όλων των άλλων πόλεων της εποχής. Στο Κεφάλαιο 41 ο ρήτορας παρέχει επιπρόσθετα στοιχεία που φανερώνουν τη δύναμη της Αθήνας και ενισχύουν το αίσθημα ασφάλειας και αυτοπεποίθησης των ακροατών του. Η δύναμη της Αθήνας είναι τέτοια, ώστε αναγνωρίζεται εξίσου από τους εχθρούς και τους φίλους της. Στο Κεφάλαιο 42, μάλιστα, ο Περικλής διευκρινίζει πως η εκτενής αναφορά του στη δύναμη της Αθήνας έγινε προκειμένου να κατανοήσουν οι ακροατές τους πόσο σημαντικά είναι αυτά που έχουν να προφυλάξουν με το να αγωνίζονται δυναμικά για την προστασία της πόλης τους. Η παρούσα δύναμη της πόλης διασφαλίστηκε με πολλούς αγώνες και αποτελεί την πηγή πολλών προνομίων για τους Αθηναίους. Οι ίδιοι, ωστόσο, όπως και όλοι οι προηγούμενοι οφείλουν να συνεχίσουν να αγωνίζονται για την πόλη τους.

5. Ποιες είναι οι σκέψεις που πρέπει να κάνει κάθε Αθηναίος, όταν διαπιστώσει ότι η δύναμη της πόλης του είναι μεγάλη;

Η συνειδητοποίηση της εκτεταμένης δύναμης της Αθήνας από τους πολίτες της θα πρέπει να συνοδεύεται από την παράλληλη επίγνωση πως όλα αυτά αποκτήθηκαν και προφυλάχτηκαν από ανθρώπους τολμηρούς, γενναίους και πάντοτε έτοιμους να θυσιαστούν για την πατρίδα τους. Οφείλουν, άρα, οι εν ζωή πολίτες της Αθήνας να παραδειγματιστούν από τη δράση, το φρόνημα και τη γενναιότητα των παλαιότερων πολιτών, ώστε να συνεχίσουν να υπερασπίζονται, να στηρίζουν και να ενισχύουν τη δύναμή της. Είναι προφανές, άλλωστε, πως αν οι τωρινοί πολίτες φανούν λιγότερο πρόθυμοι να αγωνιστούν για την πατρίδα τους, δε θα είναι εφικτή η διατήρηση της δύναμης και του μεγαλείου της.

6. Πώς χαρακτηρίζει ο Περικλής όσους συνέβαλαν στη δημιουργία της δύναμης με την οποία παρουσιάζεται η Αθήνα;

Η σημαντική δύναμη της Αθήνας δημιουργήθηκε και διατηρήθηκε χάρη στην προσφορά ανθρώπων που ήταν τολμηροί, είχαν πλήρη επίγνωση του καθήκοντός τους και διέθεταν το αναγκαίο φιλότιμο, ώστε να μη δειλιάζουν στους αγώνες της πόλης. Επρόκειτο, συνάμα, για ανθρώπους ψυχικά γενναίους, οι οποίοι ακόμη και όταν έρχονταν αντιμέτωποι με την ήττα κατανοούσαν πως όφειλαν να προβούν στην ύστατη πράξη αυτοθυσίας για το καλό της πατρίδας τους. Οι πολίτες αυτοί ήταν πάντοτε έτοιμοι και πρόθυμοι να κάνουν το οτιδήποτε για να διευρύνουν τη δύναμη της πόλης τους ή για να την υπερασπιστούν, φανερώνοντας, κατ’ αυτό τον τρόπο, το ψυχικό μεγαλείο τους και τη βαθιά αφοσίωσή τους στην γενέτειρά τους.

7. «τολμῶντες καί γιγνώσκοντες … καί … αἰσχυνόμενοι»: Να προσδιορίσετε το ήθος των πολεμιστών, όπως αυτό προκύπτει από τις παραπάνω μετοχές.

Η τόλμη των πολεμιστών συνιστά αναγκαίο χαρακτηριστικό για την επιτυχή διεξαγωγή των επιμέρους αγώνων, εφόσον χάρη σε αυτή αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και δεν εμφανίζονται διστακτικοί απέναντι στην ένταση της μάχης. Πρόκειται για ένα στοιχείο που φανερώνει την ψυχική τους γενναιότητα, το οποίο συμπληρώνει αρμονικά την επίγνωση του καθήκοντος. Οι Αθηναίοι πολεμιστές γνώριζαν καλά ποιες ήταν οι υποχρεώσεις και οι ευθύνες τους κάθε φορά που αγωνίζονταν για την πατρίδα τους και φρόντιζαν να τις εκπληρώνουν στο έπακρο. Το φιλότιμό τους, άλλωστε, δεν θα τους επέτρεπε να λιποψυχήσουν και να φανούν υποδεέστεροι του χρέους τους. Συνδύαζαν, επομένως, οι πολεμιστές της Αθήνας όλα τα απαραίτητα χαρακτηριστικά ήθους, εφόσον ήταν γενναίοι, με γνώση του καθήκοντός τους και φιλότιμοι, ώστε να μη δειλιάζουν ακόμη και απέναντι στους πιο απαιτητικούς αγώνες.

8. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τις μετοχές που αναφέρονται στη συμπεριφορά που επέδειξαν οι πολεμιστές σε περιπτώσεις ήττας τους.

οὐκ οὖν καὶ τὴν πόλιν γε τῆς σφετέρας ἀρετῆς ἀξιοῦντες στερίσκειν, κάλλιστον δὲ ἔρανον αὐτῇ προϊέμενοι. (κι ἂν καμιὰ φορὰ σὲ κάποιο ἐγχείρημά τους ἀποτύγχαναν, ἔκριναν ὅτι δὲν ἔπρεπε γι’ αὐτὸ νὰ στερηθεῖ καὶ ἡ πόλη τὴν ἀνδρεία τους καὶ τῆς τὴν πρόσφεραν ὡς τὴν ὡραιότερη συνεισφορά.)

Οι πολεμιστές της Αθήνας ακόμη κι όταν βρίσκονταν αντιμέτωποι με την ήττα, δεν θεωρούσαν σωστό («οὐκ ἀξιοῦντες») να στερηθεί η πόλη την ανδρεία τους, γι’ αυτό και την προσέφεραν («προϊέμενοι») ως την ωραιότερη συνεισφορά. Προχωρούσαν, δηλαδή, οι ηττημένοι πολεμιστές της Αθήνας στην ύστατη πράξη αυτοθυσίας και πέθαιναν μαχόμενοι για χάρη της πατρίδας τους. Μια επιλογή η οποία φανέρωνε την απόλυτη αφοσίωσή τους στην πατρίδα τους και στο κοινό καλό˙ μια επιλογή που δίκαια τους διασφάλιζε διαχρονική δόξα και τους καθιστούσε άξια πρότυπα για όλους τους συγκαιρινούς και μεταγενέστερους πολίτες της Αθήνας. Οι πολεμιστές εκείνοι θα μπορούσαν πιθανώς να διασωθούν με το να υποχωρήσουν και να εγκαταλείψουν το πεδίο της μάχης. Μια τέτοια πράξη όμως θα ισοδυναμούσε στη σκέψη τους με προδοσία εις βάρος της πατρίδας τους και με ασυγχώρητη δειλία. Γι’ αυτό και η δική τους επιλογή ήταν να συνεχίσουν τη μάχη μέχρι το τέλος και να θυσιάσουν τη ζωή τους στην πατρίδα τους.

9. Γιατί ο Περικλής αποφεύγει και εδώ, όπως και στο κεφάλαιο 36, να αναφερθεί διεξοδικώς στους «ζῶντες»;

Ο λόγος αυτός, αν και ανήκει θεωρητικά στον Περικλή και απευθύνεται στους συγκαιρινούς του, αποτελεί σε μεγάλο βαθμό σύνθεση του ιστορικού Θουκυδίδη, ο οποίος έχει κατά νου ένα πολύ ευρύτερο και διαφορετικό ακροατήριο. Ο ιστορικός θέλει να δώσει έμφαση στις αρετές της αθηναϊκής δημοκρατίας και στο ήθος των πολιτών που τη συγκρότησα και την υπερασπίστηκαν. Ως εκ τούτου, ο Θουκυδίδης για λόγους οικονομίας περιορίζει τις αναφορές του στους πολίτες της Αθήνας που αποτελούσαν το κανονικό ακροατήριο του λόγου και εστιάζει κυρίως σε όσα έργα και σε όσα ανδραγαθήματα που αναδεικνύουν τον έπαινο του δημοκρατικού πολιτεύματος και κατ’ επέκταση των όσων είχε πετύχει ο Περικλής ως πολιτικός. Παραλλήλως, η αναφορά στο ήθος και στα κατορθώματα των νεκρών του πολέμου διαμορφώνει το ιδανικό παράδειγμα συμπεριφοράς που επιθυμεί να παρουσιάσει ο Περικλής στους ακροατές του.

10. Ποια σχέση πρέπει να υπάρχει μεταξύ του πολίτη και της πόλης σύμφωνα με τον Περικλή;

Σύμφωνα με τον Περικλή οι πολίτες οφείλουν να αισθάνονται σεβασμό και βαθιά αγάπη για την πόλη τους, διότι η ποιότητα της ζωής τους εξαρτάται από εκείνη. Οφείλουν επί της ουσίας να κατανοούν πως τα όσα εκπληκτικά έχει επιτύχει η Αθήνα έχουν προκύψει χάρη στη διάθεση αυτοθυσίας, στην επίγνωση του καθήκοντος και στη γενναιότητα των ίδιων των πολιτών της, αφού η Αθήνα και το μεγαλείο της δεν υφίστανται χωρίς τους πολίτες, όπως και οι πολίτες δεν μπορούν να απολαμβάνουν τα όσα απλόχερα τους διασφαλίζει η πόλη τους, αν δεν την προφυλάξουν με κάθε κόστος. Πρόκειται, δηλαδή, για μια σχέση αλληλεξάρτησης που προϋποθέτει πλήρη αφοσίωση των πολιτών στο κοινό καλό, το οποίο και διασφαλίζεται μέσα από την ισχυροποίηση της πόλης τους.

11. Να κρίνετε τη θέση του Περικλή, σύμφωνα με την οποία η θυσία για την πατρίδα πρέπει να πηγάζει από ερωτικό συναίσθημα προς αυτήν.

Ο Περικλής μίλησε και προηγουμένως (κεφ. 39, 41) για τη δύναμη της Αθήνας και για τη σχέση του πολίτη με την πόλη. Εδώ όμως συμπυκνώνονται όλες οι αντιλήψεις του σχετικά με το θέμα αυτό και ανάγονται σε πατριωτική ιδεολογία η οποία ενέπνεε τους Αθηναίους για πολλά χρόνια. Σύμφωνα με την ιδεολογία αυτή ο δεσμός του Αθηναίου με την πόλη του μετατρέπεται σε πνευματικό και ο πολίτης σε εραστή της πατρίδας. Την άποψη για τη λατρεία, το θαυμασμό και τον έρωτα προς τη δύναμη της πόλης πολλοί αποδίδουν στο Θουκυδίδη και όχι στον Περικλή. Ο Ι. Θ. Κακριδής σημειώνει: «Η θέρμη του Αθηναίου για την πόλη του, που φανερώνεται στο ‘καθ’ ἡμέραν θεᾶσθαι’, θα καταλήξει σε μιαν αγάπη δυνατή σαν τον έρωτα. Για να κερδίσει ξανά η φράση όλη την πρωταρχική της αξία, πρέπει να ανανεώσουμε μέσα μας το πάθος που έκλεινε τότε η ξεπλυμένη σήμερα λέξη εραστής, ακόμα να εκτιμήσουμε το βάρος που παίρνουν τα λόγια αυτά ειπωμένα από έναν άνθρωπο με τέτοιο ήθος και συναίσθηση ευθύνης, όπως ο Θουκυδίδης, ο μεγάλος αυτός θεατής της δύναμης της Αθήνας και εραστής της» (Ι. Θ. Κακριδής, ό.π., σ. 93). Ο Gomme όμως διατυπώνει το ερώτημα αν αυτή η θέση για την ερωτική σχέση πολίτη – πόλης θα μπορούσε να γραφεί μετά το 404. Τότε δηλαδή που η καταστροφή της Αθήνας έχει συντελεστεί. Επομένως δε θα είχαν θέση στην Ιστορία του Θουκυδίδη παρόμοιες μεγαλαυχίες, αν δεν αποτελούσαν αντιλήψεις του Περικλή (Βλ. Β. Κωνσταντινόπουλου, ό.π., σσ. 121-122).

12. Να επισημάνετε μέσα από τις αντιθέσεις που χρησιμοποιεί ο ρήτορας την προσφορά των νεκρών και την αντιπροσφορά εκ μέρους της πολιτείας.

Η πρώτη αντίθεση υπάρχει στις φράσεις «στηλῶν ἐπιγραφή» και «ἄγραφος μνήμη». Με την πρώτη φάση υποδηλώνεται κάτι το υλικό, ενώ με τη δεύτερη κάτι το ηθικό. Η «στηλῶν ἐπιγραφή» αποτελεί την έμπρακτη αναγνώριση της προσφοράς των νεκρών από τις επιγιγνόμενες γενιές και την εκδήλωση των αισθημάτων σεβασμού προς αυτούς. Σεβασμός όμως που εκδηλώνεται από τους μεταγενέστερους που εξακολουθούν να κατοικούν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο. Η «ἄγραφος μνήμη» όμως της ανδρείας που επέδειξαν οι νεκροί και της δόξας την οποία κατέκτησαν διατηρείται στην καρδιά κάθε ανθρώπου πέρα από οποιουσδήποτε περιορισμούς τους οποίους θα μπορούσε να θέσει η καταγωγή, η φυλή, ο τόπος και ο χρόνος. Η δεύτερη αντίθεση περικλείεται στη φράση «καί οὐ μόνον σημαίνει, ἀλλά ἐνδιαιτᾶται», και υποδηλώνεται με αυτή η διαρκής ζωντανή παρουσία «τῆς γνώμης» των νεκρών. (Βλ. και Δ. Δρακόπουλος, Χ. Γ. Ρώμας, Θουκυδίδη Περικλέους Ἐπιτάφιος, Επικαιρότητα, Αθήνα 1989, σ. 115). Η τρίτη αντίθεση εντοπίζεται στη φράση «τῆς γνώμης μᾶλλον ἤ τοῦ ἔργου». Σύμφωνα με αυτήν ο ρήτορας δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο γενναίο φρόνημα που επέδειξαν οι νεκροί και όχι στο αποτέλεσμα του αγώνα που διεξήγαγαν. Βεβαίως στην αναφορά αυτή του Περικλή θα μπορούσαμε ίσως να διαγνώσουμε την προσπάθεια δικαιολόγησης κάποιων αρνητικών εκβάσεων των προσπαθειών που καταβλήθηκαν από τους νεκρούς. Ίσως στο σημείο αυτό να έχουμε και την άποψη του Θουκυδίδη, σύμφωνα με την οποία η επιτυχία ή η επιτυχία ενός πολέμου πολλές φορές καθορίζεται όχι από τους σχεδιασμούς των ανθρώπων αλλά από παράγοντες εξωτερικούς που δεν είναι δυνατόν να σταθμιστούν. (Για τις αντιθέσεις, βλ. Γ. Ζηκίδου, Θουκυδίδου Ιστορίαι, Βιβλ. Β΄, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1986, σσ. 105-106. Βλ. σχετικά και Σ. Γκίκα, ό.π., σ. 133).

13. Να αναλύσετε το περιεχόμενο της αποφθεγματικής φράσης «ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος».

Ο Περικλής δε δίνει έμφαση στην αξία του τάφου ως μνημείο αλλά εξαίρει τη σημασία του τάφου ως ιδέα που ξεφεύγει από κάθε περιορισμό τον οποίο θέτει ο χώρος και ο χρόνος. Έχουμε δηλαδή εδώ μετάθεση από το μνημείο, όπου βρίσκονται θαμμένα τα σώματα των νεκρών (η τέφρα τους, για να ακριβολογήσουμε), στον τάφο ως ιδέα, στον τάφο δηλαδή «ἐν ὧ ἡ δόξα αὐτῶν παρά τῷ ἐντυχόντι αἰεί καί λόγου καί ἔργου καιρῷ ἀείμνηστος καταλείπεται. Σε κάθε πανηγυρισμό της πόλης η αναδρομή στη μνήμη των πεσόντων θα αποτελεί πηγή διδαγμάτων σε όλες τις επιγιγνόμενες γενιές. Αλλά και όταν οι άρχοντες θα μιλούν για τη γενναιότητα και το ψυχικό μεγαλείο που πρέπει να επιδεικνύουν οι πολίτες στα πεδία των μαχών, θα προβάλλουν τους προκείμενους νεκρούς ως σύμβολο του ιδανικού πολίτη, ως πρότυπο ανδρείας και αρετής. (Βλ. και Α. Γεωργοπαπαδάκος, ό.π., σ. 130). Είναι χαρακτηριστικό ότι εδώ ο ρήτορας δεν κάνει αντιδιαστολή «λόγου» και «έργου», όπως έκανε πολλές φορές μέχρι το σημείο αυτό του Επιταφίου. Η εξήγηση δίνεται με την προηγούμενη ακριβώς παρατήρηση. Με το γεγονός δηλαδή ότι οι προκείμενοι νεκροί θα χρησιμοποιούνται ως παράδειγμα και για να μνημονεύσει κάποιος με λόγο την προσφορά τους αλλά και να αποδείξει με έργα ότι ακολουθεί το παράδειγμά τους στην πορεία προς την επιτέλεση του καθήκοντός του να υπηρετήσει τις μεγάλες ιδέες, τις μεγάλες αξίες και τα μεγάλα ιδανικά.

14. «καί οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῆ οἰκείᾳ σημαίνει ἐπιγραφή, ἀλλά καί ἐν τῇ μή προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ’ ἑκάστῳ τῆς γνώμης μᾶλλον ἤ τοῦ ἔργου ἐνδιαιτᾶται»: Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο των αντιθέσεων που υπάρχουν στο παραπάνω απόσπασμα.

Με τη φράση αυτή ο ρήτορας δεν υπονοεί ότι οι νεκροί θα μπορούσαν να είχαν ταφεί σε οποιαδήποτε χώρα, αλλά ότι η μνήμη τους διατηρείται στη θύμηση όλων των ανθρώπων, όχι μόνον «ἐν τῇ οἰκείᾳ» αλλά και «ἐν τῇ μή προσηκούσῃ». Με το να δώσουν ό,τι πολυτιμότερο είχαν, δηλαδή την ίδια τους τη ζωή, απέκτησαν δόξα που δεν περιορίζεται στα εδαφικά όρια της Ελλάδας, αλλά επεκτείνεται και παίρνει οικουμενική διάσταση. Τα ιδανικά για τα οποία έπεσαν δεν έχουν απλώς πανελλήνιο χαρακτήρα, αλλά πανανθρώπινο. Εμπίπτουν στη σφαίρα του διατοπικού, του διαχρονικού και του οικουμενικού. Όσοι υπήρξαν «ἐπιφανεῖς» δεν είναι δυνατόν να ανήκουν στους ανθρώπους μίας μόνο χώρας και μίας εποχής. Ανήκουν στους ανθρώπους κάθε χώρας και κάθε εποχής. Γιατί γίνονται πρότυπα ανδρείας και αρετής για κάθε άνθρωπο όλων των εποχών που μάχεται για την επικράτηση των υψηλών ιδεών και αξιών, για την υπερίσχυση των ευγενών ιδανικών που δίνουν ουσιαστικό νόημα και περιεχόμενο στην ανθρώπινη ύπαρξη. (Βλ. Δημ. Λυπουρλής, «ἀνδρῶν ἐπι-φανῶν πᾶσα γῆ τάφος», περ. Φιλόλογος, Θεσσαλονίκη, Άνοιξη 1997, σσ. 31-43).

15. Γιατί ο Περικλής στο κεφάλαιο 43, που αποτελεί τη μετάβαση στις προτροπές προς τους επιζώντες, επανέρχεται στον έπαινο των νεκρών;

Η επαναφορά στον έπαινο των νεκρών γίνεται προκειμένου να δοθεί στους επιζώντες ένα άξιο παράδειγμα προς μίμηση. Όπως χαρακτηριστικά, άλλωστε, αναφέρει ο ρήτορας: «Αὐτοὺς ἀκριβῶς ἔχοντας τώρα γιὰ παράδειγμα καὶ μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι εὐτυχία εἶναι ἡ ἐλευθερία, καὶ ἐλευθερία ἡ δυνατὴ ψυχή, μὴ δειλιάζετε μπροστὰ στοὺς κινδύνους τοῦ πολέμου». Οι προτροπές προς τους επιζώντες συνδυάζονται επί της ουσίας με τον έπαινο των νεκρών, εφόσον, κατά την άποψη του Περικλή, εκείνοι αποτελούν το καλύτερο δυνατό παράδειγμα γενναιότητας, αφοσίωσης στο καθήκον και αγάπης στην πατρίδα. Ως εκ τούτου, ο ρήτορας δεν απομακρύνεται από το βασικό στόχο του κεφαλαίου, τη διατύπωση, δηλαδή, προτροπών προς τους επιζώντες, τον υλοποιεί, ωστόσο, μέσω ενός πρόσθετου επαίνου για το ήθος των νεκρών του πολέμου.

16. «καί τό εὔδαιμον τό ἐλεύθερον, τό δ’ ἐλεύθερον τό εὔψυχον κρίναντες»: Να αναλύσετε το περιεχόμενο του παραπάνω συλλογισμού.

Με το συλλογισμό αυτό ο Περικλής θεωρεί την ευψυχία ως βασική προϋπόθεση τόσο των ηθικών όσο και των υλικών αγαθών. Αν εννοήσουμε το συνδετικό ρήμα «ἐστί» ο συλλογισμός που προκύπτει είναι:
«τό ἐλεύθερον (ἐστί) τό εὔδαιμον
τό εὔψυχον (ἐστί) τό ἐλεύθερον
Άρα τό εὔψυχον (ἐστί) τό εὔδαιμον»

Προϋπόθεση λοιπόν της ευδαιμονίας είναι η ελευθερία, αφού αυτή διαμορφώνει τις συνθήκες απόκτησης και απόλαυσης όλων των αγαθών που κάνουν τη ζωή ευχάριστη. Η αναφορά του ρήτορα περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο την εθνική ελευθερία, γιατί η ατομική αλλά και η συλλογική ευδαιμονία απ’ αυτήν πηγάζουν. Ο άνθρωπος ως ελεύθερο ον αδυνατεί να ζήσει υπό συνθήκες ανελευθερίας. Γι’ αυτό, όταν η εθνική ελευθερία απειλείται, αψηφά τους κινδύνους και μπαίνει στο πεδίο της μάχης προκειμένου να αποκρούσει όσους την επιβουλεύονται. Σ’ αυτές ακριβώς τις στιγμές χρειάζεται να επιδείξει ευψυχία, γιατί έτσι μόνο θα εξακολουθήσει να ζήσει ελεύθερος και να απολαμβάνει τα αγαθά της ευδαιμονίας. (Βλ. σχετικά Ι. Μπάρμπα, ό.π., σσ. 201-202 και Ι. Θ. Κακριδή, ό.π., σσ. 99-100).

17. Γιατί, σύμφωνα με τον Περικλή, οι Αθηναίοι δεν πρέπει να φοβούνται τους πολεμικούς κινδύνους;

Σύμφωνα με τον Περικλή, οι Αθηναίοι δεν πρέπει να φοβούνται τους πολεμικούς κινδύνους, γιατί οι πρόγονοί τους και κυρίως οι προκείμενοι νεκροί, μπορούν να αποτελέσουν πρότυπα ανδρείας. Η μίμηση αυτών από τους επιζώντες θα τους οδηγήσει στην κατάκτηση ακόμη περισσότερων ηθικών και υλικών αγαθών, αλλά προπάντων θα συντελέσει στη διατήρηση της ελευθερίας. Θα συντελέσει δηλαδή στη διαμόρφωση των συνθηκών εκείνων που θα τους επιτρέπει να απολαύσουν την ευδαιμονία τους. Είναι προφανές ότι ο Περικλής στο σημείο αυτό προσπαθεί να τονώσει το ηθικό των Αθηναίων και να τους πείσει ότι πρέπει να συνεχίσουν τον πόλεμο, αν οι περιστάσεις το απαιτήσουν. Ο John H. Finley παραλληλίζει την προτροπή αυτή του Περικλή με τα λόγια του Αρχίδαμου: «Στην ευνομία μας χρωστούμε και την πολεμική μας αρετή και την πολιτική μας σωφροσύνη και τούτο επειδή το αίσθημα της τιμής συνδέεται στενά με τη σωφροσύνη και η γενναιότητα με το αίσθημα της ντροπής». Παρατηρεί όμως εύστοχα ότι ο Αρχίδαμος είχε να παρουσιάσει μια πειθαρχία που είχε ως βάση της τους περιορισμούς, ενώ ο Περικλής προβάλλει την ελπίδα μιας πληρέστερης και πιο ανθρωπιστικής ελευθερίας. (Βλ. J. H. Finley, ό.π., σ. 155).

18. Να ερμηνεύσετε τη θέση του Περικλή, σύμφωνα με την οποία είναι πιο δίκαιο να μάχονται υπέρ της πατρίδας οι πλούσιοι παρά οι φτωχοί και οι δυστυχισμένοι.

Η θέση αυτή του Περικλή βασίζεται στη σκέψη πως οι πλούσιοι -και όσοι γενικώς έχουν μια ευτυχισμένη ζωή- έχουν πολύ περισσότερα να χάσουν απ’ ό,τι οι φτωχοί πολίτες και όσοι είναι δυστυχισμένοι. Όσοι δυστυχούν ήδη, άλλωστε, ακόμη κι αν η πόλη τους ηττηθεί και υποστεί σημαντικές οικονομικές συνέπειες, δεν πρόκειται να βιώσουν τόσο έντονα τη νέα κατάσταση, αφού έχουν μάθει να ζουν υπό δύσκολες συνθήκες. Αντιθέτως, οι ευκατάστατοι πολίτες, που έχουν συνηθίσει έναν άνετο τρόπο ζωής, θα βιώσουν πολύ έντονα τις όποιες συνέπειες μιας ήττας, αφού θα τους είναι δύσκολο να διαχειριστούν τις πρωτόγνωρες για αυτούς δυσχέρειες. Υπ’ αυτή την έννοια εκείνοι που είναι πιο ευάλωτοι απέναντι στις αρνητικές αλλαγές που θα προκύψουν, αν η πόλη ηττηθεί και χάσει την ισχύ της, είναι οι πολίτες που ευημερούν εκμεταλλευόμενοι τη δύναμη της πόλης τους. Ως εκ τούτου, οι πλούσιοι και ισχυροί θα έπρεπε να δίνουν μεγαλύτερη σημασία στην προφύλαξη της πόλης τους, αφού αυτοί κινδυνεύουν να βιώσουν δραματικότερες αλλαγές στη ζωή τους σε σχέση με τους οικονομικά ασθενέστερους συμπολίτες τους.

19. «ἀλγεινοτέρα γάρ ἀνδρί γε φρόνημα ἔχοντι ἡ μετά τοῦ μαλακισθῆναι κάκωσις ἤ ὁ μετά ῥώμης καί κοινῆς ἐλπίδος ἅμα γιγνόμενος ἀναίσθητος θάνατος»: Να αναλύσετε το περιεχόμενο του αποσπάσματος.

«Γιατὶ ἕναν ἄνδρα μὲ γενναῖο φρόνημα τὸν πονάει περισσότερο ἡ ταπείνωση τῆς δειλίας παρὰ ὁ θάνατος ποὺ ἐπέρχεται σὲ στιγμὴ δύναμης καὶ κοινῆς ἐλπίδας χωρὶς νὰ γίνεται αἰσθητός.»

Σύμφωνα με τα πρότυπα ανδρείας και γενναιότητας που ίσχυαν κατά την αρχαιότητα το να εγκαταλείψει ένας πολεμιστής το πεδίο της μάχης αποτελούσε πηγή μεγάλης ταπείνωσης, εφόσον σήμαινε παραδοχή δειλίας και έλλειψη αφοσίωσης στην πατρίδα και τους συναγωνιστές του. Ως εκ τούτου, κάθε γενναίος άνδρας προτιμούσε να πεθάνει στο πεδίο της μάχης, παρά να γίνει «ρίψασπις» και να βιώσει την ταπείνωση να τον θεωρούν δειλό. Ο θάνατος, άλλωστε, που έρχεται τη στιγμή της μάχης μέσα στην ένταση του αγώνα είναι σχεδόν ανεπαίσθητος, εφόσον εκείνη την ώρα ο πολεμιστής είναι δοσμένος στον κοινό αγώνα και η σκέψη του είναι αφοσιωμένη σε όσα διαδραματίζονται μπροστά του. Δεν έχει το χρόνο να αισθανθεί φόβο ή δειλία. Πολεμά με την προσδοκία της νίκης και αν τραυματιστεί θανάσιμα, το τραύμα αυτό τον βρίσκει στο αποκορύφωμα της ανδρείας του και της αγωνιστικής του έντασης.

Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 42

https://latistor.blogspot.com/2022/08/42.html


KEIMENO
42. «Δι’ ὃ δὴ καὶ ἐμήκυνα τὰ περὶ τῆς πόλεως, διδασκαλίαν τε ποιούμενος μὴ περὶ ἴσου ἡμῖν εἶναι τὸν ἀγῶνα καὶ οἷς τῶνδε μηδὲν ὑπάρχει ὁμοίως, καὶ τὴν εὐλογίαν ἅμα ἐφ’ οἷς νῦν λέγω φανερὰν σημείοις καθιστάς. καὶ εἴρηται αὐτῆς τὰ μέγιστα· ἃ γὰρ τὴν πόλιν ὕμνησα, αἱ τῶνδε καὶ τῶν τοιῶνδε ἀρεταὶ ἐκόσμησαν, καὶ οὐκ ἂν πολλοῖς τῶν Ἑλλήνων ἰσόρροπος ὥσπερ τῶνδε ὁ λόγος τῶν ἔργων φανείη. δοκεῖ δέ μοι δηλοῦν ἀνδρὸς ἀρετὴν πρώτη τε μηνύουσα καὶ τελευταία βεβαιοῦσα ἡ νῦν τῶνδε καταστροφή. καὶ γὰρ τοῖς τἆλλα χείροσι δίκαιον τὴν ἐς τοὺς πολέμους ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἀνδραγαθίαν προτίθεσθαι· ἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντες κοινῶς μᾶλλον ὠφέλησαν ἢ ἐκ τῶν ἰδίων ἔβλαψαν. τῶνδε δὲ οὔτε πλούτου τις τὴν ἔτι ἀπόλαυσιν προτιμήσας ἐμαλακίσθη οὔτε πενίας ἐλπίδι, ὡς κἂν ἔτι διαφυγὼν αὐτὴν πλουτήσειεν, ἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατο· τὴν δὲ τῶν ἐναντίων τιμωρίαν ποθεινοτέραν αὐτῶν λαβόντες καὶ κινδύνων ἅμα τόνδε κάλλιστον νομίσαντες ἐβουλήθησαν μετ’ αὐτοῦ τοὺς μὲν τιμωρεῖσθαι, τῶν δὲ ἀφίεσθαι, ἐλπίδι μὲν τὸ ἀφανὲς τοῦ κατορθώσειν ἐπιτρέψαντες, ἔργῳ δὲ περὶ τοῦ ἤδη ὁρωμένου σφίσιν αὐτοῖς ἀξιοῦντες πεποιθέναι, καὶ ἐν αὐτῷ τῷ ἀμύνεσθαι καὶ παθεῖν μᾶλλον ἡγησάμενοι ἢ [τὸ] ἐνδόντες σῴζεσθαι, τὸ μὲν αἰσχρὸν τοῦ λόγου ἔφυγον, τὸ δ’ ἔργον τῷ σώματι ὑπέμειναν καὶ δι’ ἐλαχίστου καιροῦ τύχης ἅμα ἀκμῇ τῆς δόξης μᾶλλον ἢ τοῦ δέους ἀπηλλάγησαν».

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
42.  Γι’ αὐτὸ ἀκριβῶς μίλησα διεξοδικότερα γιὰ τὴν πόλη, γιὰ νὰ σᾶς δώσω νὰ καταλάβετε ὅτι δὲν ἀγωνιζόμαστε γιὰ τὰ ἴδια πράγματα ἐμεῖς καὶ ἐκεῖνοι ποὺ δὲν ἔχουν τίποτα ὅμοιο μὲ αὐτὰ ἐδῶ, καὶ συνάμα γιὰ νὰ στηρίξω σὲ ὁλοφάνερες ἀποδείξεις τὸ ἐγκώμιο ποὺ ἔπλεξα σὲ αὐτοὺς γιὰ τοὺς ὁποίους μιλῶ. Καὶ πραγματικά, τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ ἐγκωμίου ἔχει εἰπωθεῖ. Διότι ὅσα ὑμνητικὰ εἶπα γιὰ τὴν πόλη εἶναι τὰ κοσμήματα μὲ τὰ ὁποῖα τὴν στόλισαν τὰ ἀνδραγαθήματα τούτων τῶν νεκρῶν καὶ τῶν ὅμοιών τους, καὶ δὲν εἶναι πολλοὶ οἱ Ἕλληνες πού, ὅπως συμβαίνει μὲ αὐτοὺς ἐδῶ, τὰ ὑμνητικὰ λόγια θὰ ἀποδεικνύονταν ἰσόρροπα μὲ τὶς πράξεις τους. Καὶ πιστεύω ὅτι τὸ τέλος τους τώρα ἐπιβεβαιώνει τὴ γενναιότητα τοῦ ἄνδρα, ὡς πρῶτο μήνυμα καὶ ὕστατη ἐπισφράγιση. Διότι, ναί, ἀκόμη καὶ γιὰ ἐκείνους ποὺ ἀπὸ ἄλλη ἄποψη ὑστεροῦν, δίκαιο εἶναι ἡ παλληκαριά τους στὸν πόλεμο γιὰ τὴν πατρίδα νὰ μετράει πρῶτο. Ἔσβησαν ἐντελῶς τὸ κακὸ διαμέσου τοῦ καλοῦ καὶ μὲ αὐτὸ ὠφέλησαν τὴν κοινὴ προσπάθεια περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι τὴν ἔβλαψαν μὲ τὰ λάθη στὸν ἰδιωτικὸ βίο τους. Κανένας τους δὲν δείλιασε. οὔτε πλούσιος, προτιμώντας νὰ ἐξακολουθήσει νὰ ἀπολαμβάνει τὰ πλούτη του, οὔτε φτωχός, ἐλπίζοντας ἀκόμη πὼς θὰ μποροῦσε νὰ γλιτώσει ἀπὸ τὴ φτώχεια καὶ νὰ πλουτίσει, δὲν προσπάθησε νὰ ἀναβάλει τὸ κακό. Πιὸ ποθητὴ ἀπὸ αὐτὰ θεώρησαν τὴν τιμωρία τῶν ἐχθρῶν καὶ συνάμα πίστεψαν πὼς ἀπ’ ὅλους τοὺς κινδύνους αὐτὸς εἶναι ὁ ὡραιότερος καὶ θέλησαν, ἀναλαμβάνοντάς τον, νὰ τιμωρήσουν τὸν ἐχθρό, καὶ τὰ ἄλλα νὰ τὰ ἀφήσουν. Τὸ ἄδηλο τῆς ἐπιτυχίας στὸν ἀγώνα τὸ ἐναπόθεσαν στὴν ἐλπίδα, στὴ δράση ὅμως, γι’ αὐτὸ ποὺ τὸ ἔβλεπαν πιὰ μπροστά τους, ἔκριναν πὼς εἶχαν χρέος νὰ στηριχτοῦν στὸν ἑαυτό τους, καὶ θεώρησαν προτιμότερο νὰ ἀντισταθοῦν καὶ νὰ πάθουν παρὰ νὰ σωθοῦν ὑποχωρώντας. ἀπέφυγαν τὴν ντροπὴ νὰ τοὺς ποῦν δειλούς, κράτησαν γερὰ στὸν ἀγώνα καί, σὲ ἐλάχιστο χρόνο ποὺ τὸν ὅρισε ἡ τύχη, στὸ μεσουράνημα τῆς δόξας καὶ ὄχι τοῦ φόβου, ἔφυγαν ἀπὸ τὴ ζωή.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. Με ποια επιχειρήματα ο Περικλής δικαιολογεί τη μακρηγόρησή του για την πόλη;

Ο Περικλής δικαιολογεί τη διεξοδική του αναφορά στα της πόλης επικαλούμενος δύο βασικές αιτίες. Αρχικά η αναλυτική παρουσίαση των τρόπων και της αξίας της Αθήνας αποσκοπεί στο να αντιληφθούν οι ακροατές του πως οφείλουν να αγωνίζονται με αποφασιστικότητα, εφόσον προασπίζονται πολύ πιο ουσιώδη προνόμια απ’ ό,τι οι αντίπαλοί τους, οι οποίοι δεν ζουν σε πόλεις ανάλογης ανάπτυξης. Η Αθήνα προσφέρει στους πολίτες της πολύ περισσότερα και πολύ πιο σημαντικά οφέλη απ’ ό,τι οι άλλες πόλεις. Κατά δεύτερον, πρόθεση του ρήτορα ήταν να στηρίξει το εγκώμιό του για τους νεκρούς του πολέμου σε αδιαμφισβήτητες αποδείξεις. Ως εκ τούτου ο Περικλής έχει καλύψει ήδη το μεγαλύτερο μέρος του εγκωμίου του, εφόσον η Αθήνα και οι πολίτες της επί της ουσίας ταυτίζονται. Υπ’ αυτή την έννοια, όσα επαινετικά έχει αναφέρει για την πόλη της Αθήνας αφορούν και τους νεκρούς αυτού του πολέμου, καθώς και προηγούμενων, διότι στη δική τους γενναιότητα έχουν βασιστεί όλα τα σημαντικά επιτεύγματα της πόλης για την οποία θυσιάστηκαν. Οι γενναίοι αυτοί πολίτες δεν θα είχαν αποκτήσει το φρόνημά τους, αν δεν είχαν γαλουχηθεί με τις αρχές μιας τέτοιας πόλης, αλλά και αντίστροφα η πόλη αυτή δεν θα είχε γνωρίσει την ανάπτυξη και το μεγαλείο της, αν δεν είχε πολίτες τέτοιας ποιότητας και τέτοιου θάρρους.

2. Ενώ ο έπαινος των νεκρών αρχίζει στο κεφάλαιο 42, ο Περικλής δηλώνει ότι το μεγαλύτερο μέρος αυτού του επαίνου έχει λεχθεί. Πώς δικαιολογείται αυτό;

Ο Περικλής διαμορφώνει έναν επιτάφιο λόγο που παρεκκλίνει σημαντικά από το σύνηθες πρότυπο, φανερώνοντας πως πρόθεσή του -ή πρόθεση του Θουκυδίδη- είναι να υμνηθεί πρωτίστως η Αθήνα και το πολίτευμά της. Για τον λόγο αυτό, όταν ξεκινά ο έπαινος των νεκρών, ο ρήτορας δηλώνει πως το μεγαλύτερο μέρος του επαίνου τους έχει ήδη ειπωθεί, εφόσον επί της ουσίας η πόλη και οι πολίτες της ταυτίζονται. Όσα, επομένως, έχουν λεχθεί στα προηγούμενα κεφάλαια για την Αθήνα αποτελούν συνάμα μέρος του επαίνου των νεκρών. Όπως το αντιλαμβάνεται ο ρήτορας, άλλωστε, οι δύο έννοιες -πόλη και πολίτες- είναι αλληλένδετες, οπότε κάθε έπαινος για την πόλη είναι έπαινος για τους νεκρούς και αντιστρόφως το ίδιο. Η Αθήνα δεν θα μπορούσε να φτάσει στο μεγαλείο που έφτασε, αν δεν είχε πολίτες πρόθυμους να αγωνιστούν για εκείνη, και οι πολίτες αυτοί δεν θα είχαν τέτοιο θάρρος και τέτοια αποφασιστικότητα, αν δεν καλούνταν να πολεμήσουν για μια πόλη τέτοιας σημασίας και σπουδαιότητας.

3. «καί οὐκ ἄν πολλοῖς τῶν Ἑλλήνων ἰσόρροπος ὥσπερ τῶνδε ὁ λόγος τῶν ἔργων φανείη»: Πώς παρουσιάζεται από το ρήτορα η σχέση «λόγων - ἔργων» στη φράση αυτή;

Στα περισσότερα σημεία του Ἐπιταφίου η σχέση «λόγων - ἔργων» είναι αντιθετική. Υπάρχει μεταξύ τους μια δυσαρμονία που απομακρύνει τους μεν από τα δε. Εδώ όμως λόγος και έργα ταυτίζονται και βρίσκονται σε ισορροπία. Ο λόγος δεν περιέχει ωραιολογίες, υπερβολές και κομπασμούς, δεν εκπορεύεται από υπέρμετρη εγκωμιαστική διάθεση, αλλά βρίσκεται σε αντιστοιχία με τις ηρωικές πράξεις των νεκρών. Είναι προφανής η προσπάθεια του Περικλή να μην παρουσιάσει αποκλειστικά τους Αθηναίους ως τους μόνους από τους Έλληνες που χαρακτηρίζονται από αυτή την ισορροπία λόγων - έργων. Για τους νεκρούς όμως που τιμούνται με τη παρούσα τελετή ισχύει κάτι το μοναδικό, γιατί αυτοί με τα κατορθώματα τους έχουν καταφέρει να συγκεράσουν κατά τρόπο «ἰσόρροπον» τα λόγια με τα έργα. Είναι πάντως άξιο παρατήρησης ότι τα έργα αυτά δεν αναφέρονται συγκεκριμένα, αλλά θα προσδιοριστούν με την επίδειξη υψηλού και γενναίου φρονήματος εκ μέρους του Αθηναίου στο πεδίο της μάχης. Φρόνημα που δικαιολογημένα δημιούργησε τη μεγάλη φήμη των Αθηναίων μεταξύ όλων των Ελλήνων. Ίσως στο σημείο αυτό να υπαινίσσεται τους Λακεδαιμονίους οι οποίοι παρουσιάζονται με φήμη η οποία όμως δεν ανταποκρίνεται στα έργα. Γιατί στους Σπαρτιάτες υπερίσχυε ο λόγος σε σύγκριση με τα έργα. Στο Α, 69, 4 ο Θουκυδίδης επισημαίνει σχετικά: «ἡσυχάζετε μέν γάρ μόνοι Ἑλλήνων, ὦ Λακεδαιμόνιοι, οὐ τῇ δυνάμει τινά, ἀλλά τῇ μελλήσει ἀμυνόμενοι, καί μόνοι οὐκ ἀρχομένην τήν αὔξησιν τῶν ἐχθρῶν, διπλασιουμένην δέ καταλύοντες. καίτοι ἐλέγεσθε ἀσφαλεῖς εἶναι, ὧν ἄρα ὁ λόγος τοῦ ἔργου ἐκράτει».

4. Ποια είναι η έννοια της φράσης «ἀνδρός ἀρετή»;

Οι τιμώμενοι νεκροί απέδειξαν την ανδρεία και τη γενναιότητά τους στο πεδίο της μάχης με την υπέρτατη πράξη αυτοθυσίας. Η ἀρετή του ἀνδρός είναι η γενναιότητά του, εφόσον βασικό μέρος των υποχρεώσεών του είναι η προφύλαξη της πατρίδας του σε περίπτωση κινδύνου. Στο πλαίσιο, άρα, μιας πολεμικής σύγκρουσης μέγιστη αρετή ενός άνδρα είναι να σταθεί αντάξιος της θέσης και των υποχρεώσεών του και να πολεμήσει με ανδρεία, χωρίς να δειλιάσει απέναντι στον άμεσο κίνδυνο για τη ζωή του. Έτσι, αν ο όρος «αρετή» λαμβάνει διαφορετική έννοια σε άλλες περιστάσεις, όταν σχετίζεται με τον πόλεμο και τις μάχες ταυτίζεται κυρίως με την έννοια της γενναιότητας.

5. Ποιο γεγονός αποδεικνύει την ανδραγαθία των νεκρών, σύμφωνα με τον Περικλή; Να επισημάνετε το σχετικό απόσπασμα και να αναλύσετε τις ιδέες που περιέχει.

«δοκεῖ δέ μοι δηλοῦν ἀνδρὸς ἀρετὴν πρώτη τε μηνύουσα καὶ τελευταία βεβαιοῦσα ἡ νῦν τῶνδε καταστροφή.»

Η θυσία για την πατρίδα αποτέλεσε το γεγονός που απέδειξε την ανδραγαθία των νεκρών, οι οποίοι ανεξάρτητα από την ηλικία, το προσωπικό τους ήθος ή την οικονομική τους κατάσταση επέλεξαν να μείνουν στη μάχη και να πεθάνουν για χάρη της πατρίδας τους. Πρόκειται για την υπέρτατη θυσία, εφόσον έθεσαν το κοινό όφελος και την κοινή σωτηρία πάνω από τη δική τους ζωή ή το δικό τους συμφέρον. Κατόρθωσαν, έτσι, να κερδίσουν τη δόξα του πατριώτη και του γενναίου άνδρα, ανεξάρτητα από το πώς είχαν ζήσει ως εκείνη τη στιγμή, αφού η αυτοθυσία τους αποτέλεσε εξαγνιστικό για εκείνους γεγονός.

6. Ποια είναι η σημασία του θανάτου για την πατρίδα, από ηθική άποψη;

Σύμφωνα με τον Περικλή, ο θάνατος για την πατρίδα λειτουργεί με τρόπο εξαγνιστικό για όσες αδυναμίες επέδειξαν οι νεκροί κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Ως άνθρωποι είναι φυσικό να παρουσίασαν και αυτοί ελαττώματα στην ιδιωτική και δημόσια ζωή που όμως επισκιάζονται πλήρως από την υπέρτατη πράξη της αυτοθυσίας. Κι αν ακόμη στην ιδιωτική τους ζωή τους «ἐκ τῶν ἰδίων ἔβλαψαν», προκάλεσαν δηλαδή κάποια βλάβη, «κοινῶς μᾶλλον ὠφέλησαν», προσέφεραν υπηρεσίες πολύ υψηλότερες στην κοινή υπόθεση της πόλης. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο παρατίθενται οι αντιθέσεις «ἀγαθῷ - κακόν», «κοινῶς - ἐκ τῶν ἰδίων», «ὠφέλησαν - ἔβλαψαν». Ενώ δηλαδή ο Θουκυδίδης διατυπώνει μια γενική κρίση, μια άποψη που ισχύει διαχρονικά, δε χρησιμοποιεί χρόνο ενεστώτα αλλά αόριστο. Έτσι η άποψη για την αυταπάρνηση και την αυτοθυσία δεν παρουσιάζεται ως δυνατή αλλά ως συντελεσμένο γεγονός που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. (Βλ. Ι. Θ. Κακριδής ό.π., σ. 81).

7. Ποιες κατηγορίες νεκρών διακρίνει ο ρήτορας και τι αναφέρει για καθεμιά;

Ο ρήτορας επιδιώκει να αναδείξει πως παρά τις μεταξύ τους διαφορές όλοι όσοι θυσιάστηκαν για την πόλη τους απέδειξαν τόσο το θάρρος τους όσο και την αφοσίωσή τους στην κοινή τους πατρίδα. Αναφέρεται, έτσι, σε εκείνους που ήταν νέοι και σε εκείνους που ήταν μεγαλύτεροι «Καὶ πιστεύω ὅτι τὸ τέλος τους τώρα ἐπιβεβαιώνει τὴ γενναιότητα τοῦ ἄνδρα, ὡς πρῶτο μήνυμα καὶ ὕστατη ἐπισφράγιση». Στο πλαίσιο της αναφοράς αυτής ο ρήτορας δίνει έμφαση στο γεγονός πως επιβεβαιώθηκε η γενναιότητα των αγωνιστών είτε ήταν πρώτο φανέρωμα λόγω του νεαρού της ηλικίας τους ήταν η ύστατη πράξη τους λόγω της μεγάλης ηλικίας τους.
Αναφέρεται, επίσης, ο ρήτορας σε εκείνους που είχαν ορισμένα ελαττώματα στον χαρακτήρα τους «Διότι, ναί, ἀκόμη καὶ γιὰ ἐκείνους ποὺ ἀπὸ ἄλλη ἄποψη ὑστεροῦν, δίκαιο εἶναι ἡ παλληκαριά τους στὸν πόλεμο γιὰ τὴν πατρίδα νὰ μετράει πρῶτο. Ἔσβησαν ἐντελῶς τὸ κακὸ διαμέσου τοῦ καλοῦ καὶ μὲ αὐτὸ ὠφέλησαν τὴν κοινὴ προσπάθεια περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι τὴν ἔβλαψαν μὲ τὰ λάθη στὸν ἰδιωτικὸ βίο τους». Σε αυτή την κατηγορία θα μπορούσαν να αναφερθούν και οι πολίτες των οποίων ο χαρακτήρας ήταν άρτιος. Ο ρήτορας, ωστόσο, επικεντρώνεται μόνο σε εκείνους που επιδείκνυαν στην προσωπική τους ζωή την τάση να κάνουν λάθη, προκειμένου να επισημάνει πως κάθε τους λάθος και κάθε ζημία που προκάλεσαν με τα λάθη τους έχει διαγραφεί χάρη στη γενναιότητα και την αυτοθυσία τους για χάρη της πατρίδας.
Τέλος, ο ρήτορας διαχωρίζει τους πολίτες σε πλούσιους και φτωχούς, τονίζοντας πως κανένας τους δεν δείλιασε, έστω κι αν θα είχε προσωπικούς λόγους να θελήσει να αποφύγει τη μάχη «Κανένας τους δὲν δείλιασε. οὔτε πλούσιος, προτιμώντας νὰ ἐξακολουθήσει νὰ ἀπολαμβάνει τὰ πλούτη του, οὔτε φτωχός, ἐλπίζοντας ἀκόμη πὼς θὰ μποροῦσε νὰ γλιτώσει ἀπὸ τὴ φτώχεια καὶ νὰ πλουτίσει, δὲν προσπάθησε νὰ ἀναβάλει τὸ κακό».

8. Γιατί ο πλούτος και η φτώχια, κατά τον Περικλή, μπορεί να αποτρέψει τους πολεμιστές από τη θυσία;

Τόσο η ύπαρξη πλούτου όσο και η απουσία του μπορεί, σύμφωνα με τον Περικλή, να λειτουργήσει αποτρεπτικά στη θέληση ενός πολίτη να προχωρήσει στην υπέρτατη πράξη θυσίας. Ο πολίτης εκείνος που είναι πλούσιος ενδέχεται να θελήσει να διαφυλάξει τη ζωή του προκειμένου να απολαύσει τα πλούτη του και την εύκολη ζωή που αυτά του προσφέρουν. Ο φτωχός πολίτης, από την άλλη, ενδέχεται να επιδιώξει να ζήσει προκειμένου μέσω της εργασίας και της συνεχούς προσπάθειας να αποκτήσει κι εκείνος πλούτη και να κατορθώσει, έτσι, να γνωρίσει μια πιο άνετη ζωή.

9. Να αναφέρετε τις απόψεις που διατύπωσε ο Περικλής για τον πλούτο και τη φτώχια στο κεφάλαιο 40 και να τις συγκρίνετε με όσες περιέχονται στο κεφάλαιο 42 για το ίδιο θέμα.

Κεφάλαιο 40. «Τὸν πλοῦτο τὸν χρησιμοποιοῦμε περισσότερο ὡς εὐκαιρία γιὰ δράση παρὰ ὡς ἀφορμὴ γιὰ κομπασμό, καὶ τὸ θεωροῦμε ντροπὴ νὰ μὴν παραδέχεται κανεὶς πὼς εἶναι φτωχός, χειρότερη ὅμως ντροπὴ νὰ μὴν προσπαθεῖ μὲ τὴν ἐργασία νὰ ξεφύγει ἀπὸ τὴ φτώχεια.»
Κεφάλαιο 42. «Κανένας τους δὲν δείλιασε. οὔτε πλούσιος, προτιμώντας νὰ ἐξακολουθήσει νὰ ἀπολαμβάνει τὰ πλούτη του, οὔτε φτωχός, ἐλπίζοντας ἀκόμη πὼς θὰ μποροῦσε νὰ γλιτώσει ἀπὸ τὴ φτώχεια καὶ νὰ πλουτίσει, δὲν προσπάθησε νὰ ἀναβάλει τὸ κακό.»

Οι απόψεις που εκφράζει ο Περικλής για τη φτώχεια είναι ίδιες και στα δύο κεφάλαια, εφόσον εκείνος που είναι φτωχός οφείλει και επιδιώκει να αποφύγει την κατάσταση αυτή μέσω της εργασίας και της συνεχούς προσπάθειας. Οι απόψεις του, ωστόσο, για τον πλούτο παρουσιάζουν μια ουσιώδη διαφορά, εφόσον στο Κεφάλαιο 40 παρουσιάζει την ύπαρξη πλούτου ως αφορμή για κοινωφελή δράση, ενώ στο Κεφάλαιο 42 δίνει έμφαση στην καλοπέραση που διασφαλίζει ο πλούτος στα άτομα. Γίνεται, έτσι, αντιληπτό πως στην αρχική του αναφορά ο Περικλής είχε παραλείψει τα οφέλη του πλούτου για το πλούσιο άτομο και είχε επικεντρωθεί στο πώς τον αξιοποιούν προς όφελος της πόλης τους, θέλοντας να τονίσει το ήθος των Αθηναίων. Στο Κεφάλαιο 42, ωστόσο, καθώς παρουσιάζει τις ποικίλες διαφορές μεταξύ των πολιτών δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει πως οι πλούσιοι απολαμβάνουν μια πιο ευχάριστη ζωή.

10. Να επισημάνετε το σημείο στο οποίο δηλώνεται η μεγάλη σημασία που απέδιδαν οι Αθηναίοι στην τιμωρία των εχθρών και να δικαιολογήσετε την άποψη του ρήτορα.

«Πιὸ ποθητὴ ἀπὸ αὐτὰ θεώρησαν τὴν τιμωρία τῶν ἐχθρῶν καὶ συνάμα πίστεψαν πὼς ἀπ’ ὅλους τοὺς κινδύνους αὐτὸς εἶναι ὁ ὡραιότερος καὶ θέλησαν, ἀναλαμβάνοντάς τον, νὰ τιμωρήσουν τὸν ἐχθρό, καὶ τὰ ἄλλα νὰ τὰ ἀφήσουν.»

Ο ρήτορας επισημαίνει πως για τους Αθηναίους αγωνιστές ήταν πιο σημαντική η τιμωρία των εχθρών παρά η συνέχιση της ίδιας τους της ζωής είτε ήταν πλούσιοι για να απολαμβάνουν τα πλούτη τους είτε ήταν φτωχοί για να επιδιώξουν τον πλουτισμό τους. Εμφανίζει, δηλαδή, τους πολίτες να θεωρούν πως η προστασία της πόλης τους και η σθεναρή αντιμετώπιση εκείνων που τολμούν να την απειλούν είναι ο «ωραιότερος» αγώνας, εφόσον τους δίνει την ευκαιρία να πολεμήσουν και να θυσιαστούν για ό,τι είναι πιο πολύτιμο για εκείνους, για την πόλη τους.
Αν οι πολίτες προτιμούσαν να εγκαταλείψουν τη μάχη για να ασχοληθούν με την προσωπική τους ζωή, θα έθεταν τότε σε κίνδυνο την πόλη τους και κατ’ επέκταση τόσο την ύπαρξή τους όσο και τις περιουσίες τους. Θα ήταν, άρα, μια ανώφελη επιλογή ο εγωκεντρισμός, εφόσον χωρίς την πόλη τους δεν έχουν τίποτε οι ίδιοι και δεν μπορούν να επιδιώξουν το προσωπικό τους όφελος. Μόνο αν διασωθεί η πόλη μπορεί να υπάρξει συνέχεια της ζωής για τους πολίτες. Έχουν, άρα, οι πολίτες της Αθήνας πλήρη επίγνωση του γεγονότος πως η προστασία της πατρίδας τους υπερέχει έναντι οποιασδήποτε άλλης επιδίωξης, εφόσον αν πέσει η πόλη τους, καταρρέει και η δική τους ζωή.

11. Από ποιους παράγοντες εξαρτάται η έκβαση των πολεμικών γεγονότων κατά τον Θουκυδίδη; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας παραπέμποντας σε στοιχεία του κειμένου.

Οι προκείμενοι νεκροί ρίχτηκαν στους πολεμικούς κινδύνους «ἐλπίδι τό ἀφανές τοῦ κατορθώσειν ἐπιτρέψαντες». Δεν ήταν βέβαιοι δηλαδή για τη θετική έκβασή τους αλλά έτρεφαν γι’ αυτήν ελπίδες. Ούτε όμως τους αντιμετώπιζαν με μοιρολατρική διάθεση. Απεναντίας έδειχναν γενναιότητα σώματος και ψυχής χωρίς να υποκύπτουν στις όποιες δυσκολίες, επειδή γνώριζαν ότι η νίκη θα μπορούσε να προέλθει μόνο με τη διατήρηση υψηλού φρονήματος. Το αποτέλεσμα ενός αγώνα, σύμφωνα με το Θουκυδίδη είναι δυνατόν μερικές φορές να κριθεί από παράγοντες που δεν σταθμίζονται, που δεν μπορούν να προβλεφθούν από τον άνθρωπο. Η τύχη παρεμβάλλεται και τρέπει τα πράγματα προς κατευθύνσεις που δεν μπορούν να προσδιορισθούν από τον άνθρωπο. «Οι φιλόσοφοι, που είχαν αποκαλύψει το βασίλειο του Φυσικού Νόμου, δεν είχαν γράψει μάταια για το Θουκυδίδη. Η τύχη σημαίνει γι’ αυτόν ό,τι σημαίνει και για μας, δε σημαίνει παρέμβαση εξωτερικής θελήσεως η πείσματος, απλούστατα παριστάνει ένα στοιχείο που δεν μπορούσε να προειπωθεί. Αναγνωρίζει τη δράση του αγνώστου, δεν αναγνωρίζει τη δράση κρυφών δυνάμεων και περιορίζει το άγνωστο στο ελάχιστο της σημασίας του για την ανθρώπινη ζωή. Ο μεγάλος φιλόσοφος Δημόκριτος από τα Άβδηρα είχε πει: «Η τύχη είναι ένα είδωλο που οι άνθρωποι συνηθίζουν να το δέχονται λόγω της πνευματικής τους αδυναμίας. Πραγματικά η τύχη σπάνια συγκρούεται με τη σοφία. Στα πιο πολλά προβλήματα της ζωής μια διάνοια διαυγής μπορεί ν’ ασκήσει τη μαντεία με επιτυχία. Τα λόγια αυτά του Δημόκριτου πρέπει να χρησίμευαν σαν απόφθεγμα για το Θουκυδίδη». (John B. Bury, ό.π, σσ. 111-112).

12. Να αναλύσετε την αντίθεση ανάμεσα στο «ἀφανές» και στο «ὁρώμενον» σύμφωνα με όσα αναφέρει ο ρήτορας.

«Τὸ ἄδηλο τῆς ἐπιτυχίας στὸν ἀγώνα τὸ ἐναπόθεσαν στὴν ἐλπίδα, στὴ δράση ὅμως, γι’ αὐτὸ ποὺ τὸ ἔβλεπαν πιὰ μπροστά τους, ἔκριναν πὼς εἶχαν χρέος νὰ στηριχτοῦν στὸν ἑαυτό τους».

Για τους πολεμιστές της Αθήνας η τελική έκβαση της μάχης αποτελούσε κάτι το άδηλο -αφανές-, εφόσον δεν μπορούσαν να γνωρίζουν, αν η πόλης τους θα κερδίσει ή θα χάσει. Έτσι, για το άδηλο αυτό αποτέλεσμα είχαν απλώς την ελπίδα μιας αίσιας κατάληξης. Εκείνο, όμως, που έβλεπαν μπροστά τους, τις δυνάμεις, δηλαδή, του εχθρού θεώρησαν πως μπορούν να το αντιμετωπίσουν μόνο με το να βασιστούν στο δικό τους θάρρος και στην αποφασιστικότητά τους. Ρίχτηκαν, έτσι, στη μάχη με γενναιότητα, έστω κι αν δεν υπήρχε κανένας τρόπος να γνωρίζουν ποιο θα είναι το αποτέλεσμα.
Η αντίθεση, επομένως, αυτή που προβάλλει από τη μία το απρόβλεπτο της τελικής κατάληξης κι από την άλλη την προσπάθεια του ατόμου, εντοπίζεται σε κάθε «αγώνα» των ανθρώπων είτε αυτός είναι κυριολεκτικός είτε μεταφορικώς, εφόσον οι άνθρωποι ποτέ δεν γνωρίζουν το τελικό αποτέλεσμα για ό,τι κι αν προσπαθήσουν.

13. «καί δι’ ἐλαχίστου καιροῦ τύχης ἅμα ἀκμῇ τῆς δόξης μᾶλλον ἤ τοῦ δέους ἀπηλλάγησαν»: Να αναλύσετε το περιεχόμενο της φράσης αναφέροντας τις πιο πιθανές ερμηνείες της.

Η συγκεκριμένη φράση μπορεί να μεταφραστεί και κατ’ επέκταση να γίνει κατανοητή με διάφορους τρόπους, χωρίς να υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα για το πώς την εννοούσε ο ίδιος ο ρήτορας. Ενδεικτικά η φράση αυτή μπορεί να αποδοθεί, μεταξύ άλλων, με τους εξής τρόπους:
α) Σύμφωνα με τη μετάφραση του σημαντικότατου Έλληνα πολιτικού, Ελευθέριου Βενιζέλου: «συγχρόνως εις στιγμήν ωρισμένην υπό της ειμαρμένης μετήλλαξαν βίον, όχι τρέμοντας από φόβον, αλλά περιβαλλόμενοι από τον φωτοστέφανον της δόξης».
Αν η φράση μεταφραστεί κατ’ αυτό τον τρόπο τότε την καθορισμένα από τη μοίρα στιγμή του θανάτου τους οι τιμώμενοι νεκροί δεν αισθάνονταν φόβο -όπως θα ήταν λογικό εξαιτίας του άμεσου κινδύνου-, αλλά βρίσκονταν στο απόγειο του ηρωισμού τους.
β) Η ίδια φράση, ωστόσο, μπορεί να μεταφραστεί διαφορετικά αν η λέξη «δόξα» λάβει το νόημα της κρίσης, της εικασίας ή της γνώμης που έχουν οι άλλοι, καθώς τότε ενδέχεται να λάβει το νόημα ότι πεθαίνοντας γλίτωσαν από την εντύπωση των άλλων ότι νιώθουν φόβο παρά από τον φόβο. Τη στιγμή του θανάτου τους, δηλαδή, εκείνοι δεν ένιωθαν πράγματι φόβο, εφόσον βρίσκονταν σε στιγμή έξαρσης του θάρρους τους, οι άλλοι, ωστόσο, θα θεωρούσαν δεδομένο πως εκείνοι φοβούνται, αφού το συναίσθημα αυτό είναι συνδεδεμένο με τον κίνδυνο της μάχης.
γ) Παραπλήσια είναι η ερμηνεία ότι πέθαναν καθώς επιδίωκαν την αιώνια δόξα, αφού θα απαλλάσσονταν από τη ντροπή να τους θεωρούν δειλούς. Οι Αθηναίοι, άλλωστε, δεν φοβούνται, όμως μόνο η θυσία και ο θάνατος μπορεί να το αποδείξει περίτρανα αυτό. Έτσι, με τον θάνατο οι πολεμιστές εκείνοι δεν απαλλάχτηκαν από τον πραγματικό φόβο, αφού δεν αισθάνθηκαν ποτέ κάτι τέτοιο˙ απαλλάχτηκαν από την εντύπωση των άλλων ότι φοβούνται.

14. Γιατί ο έπαινος των νεκρών από τον Περικλή δεν περιέχει καμιά αναφορά σε συγκεκριμένα πρόσωπα και γεγονότα;

Είναι γεγονός ότι θα περίμενε κανείς από τον Περικλή να αναφερθεί σε συγκεκριμένα πολεμικά γεγονότα τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους κάποιοι άνθρωποι. Εν τούτοις ο ρήτορας αποφεύγει αυτή τη συγκεκριμενοποίηση προσώπων και γεγονότων, γιατί σκοπός του είναι να εξάρει την ψυχική διάθεση με την οποία ο Αθηναίος ρίχνεται στους πολεμικούς κινδύνους. Έτσι λοιπόν και για τους προκείμενους νεκρούς δεν αναφέρει τις ακριβείς συνθήκες κάτω από τις οποίες έχασαν τη ζωή τους, δεν περιγράφει τις μάχες όπου έλαβαν μέρος αλλά εξαίρει την απαράμιλλη γενναιότητα και το άκαμπτο φρόνημά τους προ των κινδύνων που ανέλαβαν να αντιμετωπίσουν, με σκοπό να διατηρήσουν το μεγαλείο της πόλης τους και την ελευθερία.

15. Στο κεφάλαιο 42 η αυτοθυσία παρουσιάζεται ως η υψίστη αρετή του ανθρώπου. Πιστεύετε ότι η αρετή αυτή έχει την ίδια θέση στην ιεράρχηση των αξιών από το σύγχρονο άνθρωπο;

Κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας λόγω των συχνών πολεμικών συγκρούσεων, καθώς και του ολιγάριθμου των πολιτών, η έννοια της αυτοθυσίας προς όφελος της πόλης αποτελούσε κατ’ ανάγκη την ύψιστη αρετή του τότε ανθρώπου. Οι πολίτες, άλλωστε, γνώριζαν πως όφειλαν να αγωνιστούν με γενναιότητα για να προφυλάξουν τις οικογένειές τους, την ελευθερία τους και το μέλλον της πόλης τους. Σήμερα, ωστόσο, οι άνθρωποι έχουν αντιληφθεί το μάταιο των πολεμικών αναμετρήσεων και την αξία της διακρατικής συνεργασίας, οπότε θεωρούν πως είναι προτιμότερο να προωθούν την ειρηνική επίλυση των διαφορών και να βασίζονται περισσότερο στις αμοιβαία επωφελείς συνεργασίες. Ως εκ τούτου η έννοια της αυτοθυσίας έχει υποχωρήσει σημαντικά στον άξονα των σύγχρονων αξιών. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει πως αν ένα σύγχρονο κράτος δεχτεί επίθεση θα παραμείνει αδρανές. Ακόμη και σήμερα, άλλωστε, η φιλοπατρία συνεχίζει να αποτελεί ουσιώδη αξία, εφόσον μια πολεμική ήττα μπορεί να σημάνει την απώλεια της ελευθερίας ενός λαού, καθώς και σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις. Γι’ αυτό, έστω κι αν όλοι πλέον συμφωνούν πως οι πόλεμοι είναι μια αναχρονιστική παθογένεια, αν βρεθούν αντιμέτωποι με μια εχθρική ενέργεια αναλαμβάνουν να υπερασπιστούν την πατρίδα, την οικογένεια και την ελευθερία τους.

16. Να γράψετε τις προτάσεις ή φράσεις του κειμένου που αναπτύσσουν κλιμακωτά την εκδήλωση της ανδρείας των πεσόντων και να εκτιμήσετε τα πλεονεκτήματα αυτού του τρόπου εξύμνησης της αρετής τους.

Ο Περικλής προκειμένου να εξυμνήσει την ανδρεία των νεκρών του πολέμου και την αξία της αυτοθυσίας τους αξιοποιεί πλήθος αντιθέσεων και κλιμακωτά ενισχύει τη χρήση ρημάτων για να δηλώσει τη δράση τους, μειώνοντας τη χρήση μετοχών. Πιο αναλυτικά, στο ξεκίνημα του επαίνου των νεκρών ο ρήτορας δηλώνει την εξίσωση μεταξύ των επαινετικών για εκείνους λόγων και των πράξεών τους («καὶ οὐκ ἂν πολλοῖς τῶν Ἑλλήνων ἰσόρροπος ὥσπερ τῶνδε ὁ λόγος τῶν ἔργων φανείη»). Στη δική τους, δηλαδή, περίπτωση αίρεται η αντίθεση μεταξύ λόγων και ἔργων, η οποία διατρέχει το σύνολο του επιτάφιου λόγου. Με μια ακόμη αντίθεση επισημαίνει την αξία της ανδρείας τους είτε αυτή αποτέλεσε πρώτο φανέρωμα, στην περίπτωση των νεότερων, είτε τελευταία επισφράγιση του θάρρους τους, στην περίπτωση των μεγαλύτερων («δοκεῖ δέ μοι δηλοῦν ἀνδρὸς ἀρετὴν πρώτη τε μηνύουσα καὶ τελευταία βεβαιοῦσα ἡ νῦν τῶνδε καταστροφή»).
Η αυτοθυσία, άλλωστε, των νεκρών αποτέλεσε επαρκές ανδραγάθημα, ώστε να εξαγνιστούν πλήρως και να διαγραφεί κάθε πιθανό ελάττωμα της προσωπικότητάς τους, όπως αυτό δηλώνεται μέσω μιας αντίθεσης και μιας μετοχής («ἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντες»). Με τη θυσία τους, συνάμα, ωφέλησαν τελικά την πόλη περισσότερο απ’ όσο ενδεχομένως την έβλαψαν με λάθη που έκαναν στην ιδιωτική τους ζωή, όπως αυτό δηλώνεται με μια ακόμη αντίθεση, αλλά και με τη χρήση ρημάτων σε χρόνο αόριστο μέσω των οποίων τονίζεται η μοναδικότητα των γεγονότων («κοινῶς μᾶλλον ὠφέλησαν ἢ ἐκ τῶν ἰδίων ἔβλαψαν»).
Οι νεκροί του πολέμου, μάλιστα, είτε υπήρξαν πλούσιοι είτε φτωχοί -αντίθεση- θεώρησαν ως κατά πολύ προτιμότερο το να τιμωρήσουν τους εχθρούς της πόλης τους, φανερώνοντας, έτσι, την αφοσίωσή τους στην πατρίδα τους, όπως αυτό δηλώνεται με τη χρήση επιθέτων συγκριτικού και υπερθετικού βαθμού, καθώς και με την αξιοποίηση μετοχών («τὴν δὲ τῶν ἐναντίων τιμωρίαν ποθεινοτέραν αὐτῶν λαβόντες καὶ κινδύνων ἅμα τόνδε κάλλιστον νομίσαντες»). Η γενναιότητά τους, έτι περαιτέρω, δεν κάμφθηκε από το γεγονός ότι αγνοούσαν την κατάληξη της μάχης. Το άδηλο της πιθανής κατάληξης αντιθέτως τους ενέπνευσε περισσότερο κουράγιο να βασιστούν στον εαυτό τους και στο θάρρος τους προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον εχθρό, όπως αυτό δηλώνεται με μια ακόμη αντίθεση («ἐλπίδι μὲν τὸ ἀφανὲς τοῦ κατορθώσειν ἐπιτρέψαντες, ἔργῳ δὲ περὶ τοῦ ἤδη ὁρωμένου σφίσιν αὐτοῖς ἀξιοῦντες πεποιθέναι»).
Ο έπαινος των νεκρών κορυφώνεται με νέες αντιθέσεις και με τη χρήση μόνο ρημάτων πλέον προκειμένου να τονιστεί εμφατικά η δράση και αποφασιστικότητά τους. Οι τιμώμενοι νεκροί απέφυγαν την κατηγορία της δειλίας μέσα από την επίμονη αγωνιστικότητά τους και πέθαναν σε στιγμή που έφτανε στο απόγειο η δόξα τους και όχι ο φόβος τους («τὸ μὲν αἰσχρὸν τοῦ λόγου ἔφυγον, τὸ δ’ ἔργον τῷ σώματι ὑπέμειναν καὶ δι’ ἐλαχίστου καιροῦ τύχης ἅμα ἀκμῇ τῆς δόξης μᾶλλον ἢ τοῦ δέους ἀπηλλάγησαν»).
Η αξιοποίηση των αντιθέσεων προκειμένου να επιτευχθεί αποτελεσματικότερα η διατύπωση του επαίνου των νεκρών επιτρέπει στον ρήτορα να παρουσιάσει τις ποικίλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των πολιτών της Αθήνας και τελικά να αναδείξει την κοινή αγάπη και αφοσίωση όλων στην πατρίδα τους. Ανεξάρτητα από την ηλικία, την οικονομική τους κατάσταση και το ήθος τους, όλοι οι πολίτες, χάρη στη δυνατότητα της Αθήνας να εναρμονίζει κάθε αντίθεση, πολέμησαν με παρόμοια γενναιότητα για την πόλη τους. Με αυτόν, λοιπόν, τον τρόπο επαίνου ο ρήτορας κατορθώνει για μια ακόμη φορά να συνδυάσει την εξύμνηση της πόλης με την εξύμνηση των νεκρών πολιτών της.

Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 41

https://latistor.blogspot.com/2022/08/41.html

KEIMENO
41. «Ξυνελών τε λέγω τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι καὶ καθ’ ἕκαστον δοκεῖν ἄν μοι τὸν αὐτὸν ἄνδρα παρ’ ἡμῶν ἐπὶ πλεῖστ’ ἂν εἴδη καὶ μετὰ χαρίτων μάλιστ’ ἂν εὐτραπέλως τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι. καὶ ὡς οὐ λόγων ἐν τῷ παρόντι κόμπος τάδε μᾶλλον ἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθεια, αὐτὴ ἡ δύναμις τῆς πόλεως, ἣν ἀπὸ τῶνδε τῶν τρόπων ἐκτησάμεθα, σημαίνει. μόνη γὰρ τῶν νῦν ἀκοῆς κρείσσων ἐς πεῖραν ἔρχεται, καὶ μόνη οὔτε τῷ πολεμίῳ ἐπελθόντι ἀγανάκτησιν ἔχει ὑφ’ οἵων κακοπαθεῖ οὔτε τῷ ὑπηκόῳ κατάμεμψιν ὡς οὐχ ὑπ’ ἀξίων ἄρχεται. μετὰ μεγάλων δὲ σημείων καὶ οὐ δή τοι ἀμάρτυρόν γε τὴν δύναμιν παρασχόμενοι τοῖς τε νῦν καὶ τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα, καὶ οὐδὲν προσδεόμενοι οὔτε Ὁμήρου ἐπαινέτου οὔτε ὅστις ἔπεσι μὲν τὸ αὐτίκα τέρψει, τῶν δ’ ἔργων τὴν ὑπόνοιαν ἡ ἀλήθεια βλάψει, ἀλλὰ πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι, πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια ξυγκατοικίσαντες. περὶ τοιαύτης οὖν πόλεως οἵδε τε γενναίως δικαιοῦντες μὴ ἀφαιρεθῆναι αὐτὴν μαχόμενοι ἐτελεύτησαν, καὶ τῶν λειπομένων πάντα τινὰ εἰκὸς ἐθέλειν ὑπὲρ αὐτῆς κάμνειν».

41. Συγκεφαλαιώνοντας λέω ὅτι στὸ σύνολό της ἡ πόλη μας εἶναι ἕνα σχολεῖο γιὰ τὴν Ἑλλάδα, καὶ καθένας ἀπὸ ἐμᾶς θὰ μποροῦσε, νομίζω, χωρίς δυσκολία να ἀνταποκριθεῖ με τη μεγαλύτερη εὐστροφία καὶ χάρη στὶς πιὸ διαφορετικὲς μορφὲς δράσης. Καὶ ὅτι αὐτὰ δὲν εἶναι περιαυτολογίες καὶ λόγια τῆς στιγμῆς ἀλλὰ ἀλήθεια πραγματικὴ τὸ φανερώνει ἡ ἴδια ἡ δύναμη τῆς πόλης ποὺ ἀποκτήθηκε χάρη σὲ αὐτοὺς ἀκριβῶς τοὺς τρόπους. Διότι εἶναι ἡ μόνη σύγχρονη πόλη ποὺ τὴν ὥρα τῆς δοκιμασίας ἀποδεικνύεται ἀνώτερη ἀπὸ τὴ φήμη της καὶ ἡ μόνη ποὺ οὔτε στὸν ἐχθρὸ ὁ ὁποῖος ἦλθε ἐναντίον της δίνει ἀφορμὴ νὰ ἀγανακτήσει ἀπὸ τί ἀνθρώπους δεινοπαθεῖ οὔτε στὸν ὑπήκοο νὰ παραπονεθεῖ ὅτι τὸν ἐξουσιάζουν ἀνάξιοι. Ἔχοντας δώσει τρανὰ δείγματα καί, ἰδίως, ἀψευδεῖς μαρτυρίες γιὰ τὴ δύναμή μας, θὰ μᾶς θαυμάσουν καὶ οἱ σύγχρονοι καὶ οἱ μεταγενέστεροι, δίχως διόλου νὰ χρειαζόμαστε οὔτε ἕναν Ὅμηρο γιὰ νὰ μᾶς ὑμνήσει οὔτε κανέναν ἄλλο ποὺ τὰ ὡραῖα λόγια του θὰ ἀκουστοῦν γιὰ μιὰ στιγμὴ εὐχάριστα ἀλλὰ ποὺ ἔπειτα τὴν αὐθαίρετη εἰκόνα του γιὰ τὰ πράγματα θὰ τὴν διαψεύσει ἡ ἀλήθεια. Ἐμεῖς κάθε θάλασσα καὶ κάθε στεριὰ τὴν ἀναγκάσαμε νὰ ἀνοίξει δρόμο στὴν τόλμη μας καὶ στήσαμε παντοῦ μνημεῖα αἰώνια – καὶ μὲ τὶς ἀποτυχίες καὶ μὲ τὶς ἐπιτυχίες μας. Γιὰ μιὰ τέτοια πόλη πολέμησαν γενναῖα καὶ ἔπεσαν αὐτοὶ ἐδῶ διεκδικώντας νὰ μὴν τοὺς τὴν στερήσουν, κι ἀπ’ ὅσους μένουμε ζωντανοὶ φυσικὰ εἶναι καθένας ἕτοιμος νὰ ὑποστεῖ ὁτιδήποτε γιὰ χάρη της.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. Να επισημάνετε τον παιδευτικό ρόλο της Αθήνας σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Περικλής.

Όλα όσα ανέφερε ο ρήτορας στα κεφ. 37-40, συμπυκνώνονται στη φράση «ξυνελών τε λέγω τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι». Είναι πράγματι κοινώς παραδεκτό ότι κατά την εποχή του Περικλή, η Αθήνα αναπτύσσει μία μεγάλη πνευματική κίνηση. Δεν είναι τυχαίο ότι εκεί συνέρρεε μεγάλος αριθμός πνευματικών ανθρώπων από κάθε ελληνική πόλη αλλά και από τις αποικίες. Είναι η εποχή κατά την οποία σοφοί άνδρες, όπως ο Αναξαγόρας, ο Πρωταγόρας, ο Γοργίας, ο Πρόδικος και τόσοι άλλοι αναπτύσσουν ελεύθερα τις φιλοσοφικές τους απόψεις και δημιουργούν τις προϋποθέσεις που θα οδηγήσουν στην ακμή της πνευματικής κίνησης. Δικαιολογημένα λοιπόν ο Πίνδαρος θα απόκαλέσει την Αθήνα «δαιμόνιον πτολίεθρον» που κατά το Σόλωνα «οὔποτ’ ὀλεῖται» (βλ. Ι. Μπάρμπας, σ. 77). Είναι πολλοί οι χαρακτηρισμοί που αποδόθηκαν στην Αθήνα από κορυφαίους εργάτες του πνεύματος. Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικούς: «πρυτανεῖον τῆς σοφίας» (Πλάτ. Πρωτ. 337 d), «φιλόλογός τε καί πολύλογος» (Νόμοι 641 ε), «κοινόν παιδευτήριον πᾶσιν ἀνθρώποις» (Διόδ. 13, 27, 1), «οἱ ταύτης μαθηταί διδάσκαλοι τῶν ἄλλων γεγόνασι» (Ισοκράτης).

2. Πώς εννοεί ο Περικλής τον αυτάρκη πολίτη;

«καθ’ ἕκαστον δοκεῖν ἄν μοι τὸν αὐτὸν ἄνδρα παρ’ ἡμῶν ἐπὶ πλεῖστ’ ἂν εἴδη καὶ μετὰ χαρίτων μάλιστ’ ἂν εὐτραπέλως τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι»

Κάθε Αθηναίος πολίτης, σύμφωνα με τον Περικλή, είναι αυτάρκης, διότι μπορεί να ανταποκριθεί χωρίς δυσκολία σε ποικίλες δραστηριότητες, επιδεικνύοντας ευστροφία («εὐτραπέλως») και άνεση στη δράση του («μετὰ χαρίτων»). Οι Αθηναίοι πολίτες, άλλωστε, χάρη στις ελευθερίες που τους παρέχει το δημοκρατικό πολίτευμα διαμορφώνουν ολοκληρωμένες προσωπικότητες, εφόσον καταπιάνονται με διάφορες δραστηριότητες, οξύνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την κρίση τους και τη δυνατότητά τους να λαμβάνουν πρωτοβουλίες. Οι Αθηναίοι δεν δρουν υπό κλίμα φόβου, ούτε βιώνουν περιορισμούς στη δράση τους. Αντιθέτως, μαθαίνουν από νωρίς να συνδυάζουν την εκπλήρωση των ατομικών τους υποχρεώσεων με την ενασχόλησή τους με τις δημόσιες υποθέσεις. Μια διττή ευθύνη που τους ωθεί γοργά στην πνευματική ωρίμανση και οξύνει τις πνευματικές τους ικανότητες.

3. Ποιο επιχείρημα προβάλλει ο Περικλής, για να πείσει ότι ο έπαινος της Αθήνας δεν είναι υπερβολικός;

Ο Περικλής έχοντας επίγνωση πως τα όσα επαινετικά αναφέρει για την Αθήνα ενδέχεται να αντιμετωπιστούν με δυσπιστία από εκείνους που δεν έχουν άμεση γνώση της πόλης του, επισημαίνει πως βασική απόδειξη των λόγων του αποτελεί η ίδια η δύναμη και το μεγαλείο της Αθήνας. Προκειμένου, μάλιστα, να ενισχύσει την πειστικότητα της δήλωσής του αξιοποιεί ένα διμερές επιχείρημα:
α) «Η Αθήνα είναι η μοναδική πόλη που τη στιγμή της δοκιμασίας αναδεικνύεται ανώτερη από τη φήμη της.» Με την αξιοποίηση του επιχειρήματος αυτού ο Περικλής επιχειρεί να τονίσει την εντύπωση που προκαλεί η δύναμη της Αθήνας, εφόσον κάθε φορά που δοκιμάζεται όλοι αναγνωρίζουν πως πρόκειται για μια πόλη ισχυρότερη ακόμη κι απ’ ό,τι είχαν ακούσει για αυτή. Το επιχείρημα αυτό βέβαια βασίζεται κυρίως στην προσωπική ερμηνεία των πραγμάτων ενός Αθηναίου και δεν αποτελεί κάτι το αποδείξιμο. Είναι, δηλαδή, εξίσου πιθανό πως παρόμοια εντύπωση ενδέχεται να προκαλούσε και ο στρατός της Σπάρτης.
β) «Η Αθήνα είναι η μοναδική πόλη που δεν δίνει αφορμή ούτε στους εχθρούς της να αγανακτήσουν, διότι ηττήθηκαν από κάποια υποδεέστερη δύναμη, αλλά ούτε και στους υπηκόους της να αισθανθούν ότι εξουσιάζονται από μια ανάξια πόλη.» Το δεύτερο αυτό επιχείρημα έχει αυξημένη πειστικότητα, έστω κι αν εμπεριέχει στοιχεία υπερβολής. Οι εχθροί της Αθήνας, έστω κι αν δεν θα το παραδέχονταν επίσημα, αναγνώριζαν εκ των πραγμάτων τη δύναμή της, οπότε, πράγματι, μια ήττα από τους Αθηναίους δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί απρόσμενη ή ατιμωτική. Ας μη λησμονούμε πως η Αθήνα χάρη στην αποφασιστική παρέμβασή της για την αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου είχε εξελιχθεί σε κυρίαρχη δύναμη στον ελληνικό χώρο, γι’ αυτό και πολλές μικρότερες πόλεις είχαν αναζητήσει την προστασία της, αρχικά ως σύμμαχοι και ακολούθως ως υπήκοοί της. Στο πλαίσιο, άλλωστε, της δηλιακής συμμαχίας οι πόλεις-μέλη αποδέχονταν την κυρίαρχη θέση της Αθήνας. Ο Περικλής, βέβαια, αποφεύγει να αναφερθεί στην έντονη δυσαρέσκεια που προκαλούσε στις μικρότερες πόλεις το γεγονός πως η Αθήνα τις είχε θέσει υπό τον έλεγχό της και απαιτούσε από αυτές την πληρωμή ετήσιου φόρου. Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, η δήλωση του Περικλή δεν απέχει από την πραγματικότητα, εφόσον σε πρώτη φάση οι άλλες πόλεις αποδέχτηκαν εκουσίως τον ηγεμονικό ρόλο της Αθήνας.

4. Νομίζετε ότι η δύναμη που απέκτησε η Αθήνα οφείλεται πράγματι στον τρόπο ζωής και εκπαίδευσης των κατοίκων της ή και σε άλλους παράγοντες; Να αιτιολογήσετε τη γνώμη σας.

Η δύναμη της Αθήνας βασίζεται εν μέρει στον τρόπο ζωής και εκπαίδευσης των Αθηναίων, εφόσον η εξωστρέφεια, η ευφυΐα και η αφοσίωσή τους στην πόλη τους ωφέλησαν σαφώς την εμπορική δραστηριότητα και τις αποφασιστικές στρατιωτικές νίκες της Αθήνας. Ωστόσο, η ενίσχυση της αθηναϊκής δύναμης βασίστηκε σημαντικά στις επεκτατικές τάσεις των Αθηναίων, στην ευκολία με την οποία εκμεταλλεύονταν ασθενέστερες πόλεις, καθώς και στην σκληρότητα με την οποία αντιμετώπιζαν εκείνες που προσπαθούσαν να απομακρυνθούν από τον έλεγχό της. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η δύναμη της Αθήνας προέκυψε εν μέρει χάρη στις αρετές των Αθηναίων και εν μέρει λόγω των σκοτεινότερων πτυχών του χαρακτήρα τους.

5. Γιατί η Αθήνα δεν προκαλεί αγανάκτηση στους εχθρούς οι οποίοι επιτίθενται εναντίον της;

Όταν ο εχθρός επιτίθεται σε έναν ανάξιο, ανίσχυρο και εξασθενημένο αντίπαλο, όσο μεγάλο και να είναι το μέγεθος της νίκης του, δεν έχει την αίσθηση του νικητή. Δε νιώθει ικανοποιημένος από το νικηφόρο αποτέλεσμα, γιατί αυτό έρχεται ως μια φυσιολογική εξέλιξη. Ασφαλώς ο Περικλής εδώ θέλει να δώσει σαφή εικόνα της στρατιωτικής δύναμης της Αθήνας που την ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες πόλεις και προκαλεί περίσκεψη σε όσους προτίθενται να αναλάβουν στρατιωτική δράση εναντίον της.

6. Ο ισχυρισμός του Περικλή ότι οι υπήκοοι της αθηναϊκής ηγεμονίας δεν παραπονούνταν επιβεβαιώνεται από τα ιστορικά γεγονότα;

Ασφαλώς και στο σημείο αυτό ο Περικλής διατυπώνει έναν ισχυρισμό που δεν επιβεβαιώνεται από τα ιστορικά γεγονότα. Γιατί μπορεί μεν οι συμμαχικές πόλεις να εντάχθηκαν με τη θέλησή τους στην αθηναϊκή συμμαχία, αφού ο κίνδυνος της περσικής απειλής εξακολουθούσε να υφίσταται ακόμη, αλλά πολύ σύντομα διαπίστωσαν ότι η Αθήνα ακολουθούσε επεκτατική πολιτική σε βάρος τους. Αυτή η πολιτική οδήγησε στην εκμετάλλευση των εσόδων της συμμαχίας, στη βαριά φορολογία των μελών της, αλλά και στην αυστηρή τιμωρία όσων σκέφθηκαν να προβούν σε κινήσεις αποσχιστικές. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι σύμμαχοι και παράπονα διατύπωναν και έβλεπαν τους Αθηναίους ως καταπιεστές και ως εκμεταλλευτές τους. Σ’ αυτούς ακριβώς τους λόγους οφείλονται οι κινήσεις αποστασίας πολλών συμμαχικών πόλεων. (Βλ. Georges Meautis, Ο Θουκυδίδης και η Αθηναϊκή ηγεμονία, μτφρ. Ξ. Οικονομοπούλου-Κουρβέλου, Αθήνα 1975, σ. 7 κ.ε.).

7. «μόνη γάρ τῶν νῦν ἀκοῆς κρείσσων ἐς πεῖραν ἔρχεται, και μόνη οὔτε τῷ πολεμίω ἐπελθόντι ἀγανάκτησιν ἔχει»: Πού οφείλεται η διττή επανάληψη της λέξης «μόνη»;

Με την επανάληψη της λέξης «μόνη» ο Περικλής επιχειρεί να δώσει έμφαση στη μοναδικότητα της Αθήνας. Σύμφωνα με τον ισχυρισμό του η Αθήνα είναι η μοναδική πόλη που αποδεικνύεται ανώτερη από τη φήμη της, όταν δοκιμάζεται, και η είναι η μοναδική πόλη που δεν δίνει αφορμή στους εχθρούς της να αγανακτήσουν, διότι ηττήθηκαν από μια υποδεέστερη δύναμη. Η εντύπωση, βέβαια, που επιχειρεί να μεταδώσει ο Περικλής σχετικά με τη μοναδικότητα της Αθήνας βασίζεται σε υποκειμενικές κρίσεις και λειτουργεί περισσότερο στο επίπεδο της ρητορικής έκφρασης παρά της αντικειμενικής πραγματικότητας.

8. «τοῖς τε νῦν και τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα»: Ανταποκρίνεται, κατά τη γνώμη σας, το περιεχόμενο της παραπάνω φράσης προς την αλήθεια;

Η επεκτατική πολιτική της Αθήνας και η αντιμετώπιση που επιφύλαξε σε πολλές από τις συμμαχικές πόλεις δε δικαιολογούσε θαυμασμό από τους συγχρόνους της, αλλά αντίθετα επικρίσεις και κατηγορίες. Στη φράση που χρησιμοποιεί ο Περικλής, παρόν και μέλλον μάλλον έχουν συγχωνευθεί. (βλ. Σ. Γκίκας, ό.π., σ. 105). Όσο για το θαυμασμό των μεταγενεστέρων πρέπει να σημειώσουμε την επαλήθευση της προφητικής άποψης του Περικλή, αφού πράγματι η Αθήνα σε όλους τους μετέπειτα αιώνες μέχρι σήμερα προκάλεσε και εξακολουθεί να προκαλεί το θαυμασμό για τα μεγάλα επιτεύγματά της στον τομέα των τεχνών, των γραμμάτων και του πολιτισμού γενικότερα. Η συγκεκριμένη όμως φράση είναι αξιοπρόσεκτη, γιατί, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, αποτελεί στοιχείο που μπορεί να δώσει απάντηση για το χρόνο που έχει γραφεί ο Ἐπιτάφιος. Το κυριότερο ερώτημα που θέτουν είναι: Πώς είναι δυνατόν να είναι ισχυρή η άποψη που θέλει τον Ἐπιτάφιο να έχει γραφεί μετά το 404, τότε δηλαδή που η Αθήνα εξήλθε νικημένη από τον πόλεμο και οπωσδήποτε η κατάστασή της δεν μπορούσε να θαυμάζεται από κανέναν;

9. «καί οὐδέν προσδεόμενοι οὔτε Ὁμήρου ἐπαινέτου οὔτε ὅστις ἔπεσι μέν τό αὐτίκα τέρψει»: Μπορούμε, να υποθέσουμε ότι με την παραπάνω φράση ο Περικλής απορρίπτει τον Όμηρο ως ποιητή και τους λογογράφους ως πηγή της Ιστορίας; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.

«δίχως διόλου νὰ χρειαζόμαστε οὔτε ἕναν Ὅμηρο γιὰ νὰ μᾶς ὑμνήσει οὔτε κανέναν ἄλλο ποὺ τὰ ὡραῖα λόγια του θὰ ἀκουστοῦν γιὰ μιὰ στιγμὴ εὐχάριστα ἀλλὰ ποὺ ἔπειτα τὴν αὐθαίρετη εἰκόνα του γιὰ τὰ πράγματα θὰ τὴν διαψεύσει ἡ ἀλήθεια»

Πρόθεση του Περικλή δεν είναι να υποτιμήσει τον Όμηρο και τους λογογράφους, αλλά να τονίσει πως τα όσα έχει ήδη πετύχει η Αθήνα επαρκούν ως πειστήρια για τη διασφάλιση της υστεροφημίας της πόλης. Η επική ποίηση του Ομήρου -ένα εντυπωσιακό πνευματικό επίτευγμα- αποσκοπούσε στην τέρψη των ακροατών και εμπεριείχε συχνά υπερβολικούς επαίνους, όπως και πλήθος μυθικών στοιχείων, ως εκ τούτου ένας αντίστοιχος ποιητικός έπαινος για την Αθήνα -με μυθικά στοιχεία και υπερβολές- θα ήταν περιττός, αφού η ίδια η πραγματικότητα των επιτευγμάτων της πόλης φανερώνει το μεγαλείο της. Η Αθήνα, άρα, δεν έχει ανάγκη την ποιητική ευφυΐα του Ομήρου για να διατρανωθεί το μεγαλείο της. Από την άλλη, οι λογογράφοι, αν και βάσιζαν τις ιστορικές τους καταγραφές κατά κύριο λόγο στην αντικειμενική πραγματικότητα και ήλεγχαν τα όσα ανέφεραν, δεν απέφευγαν πάντοτε την επιθυμία τους να δημιουργήσουν ένα ευχάριστο ανάγνωσμα, με αποτέλεσμα ορισμένες από τις αναφορές τους να μην είναι πάντοτε ακριβείς. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Περικλής, χωρίς να απορρίπτει την αξία του έργου των λογογράφων, επισημαίνει επί της ουσίας πως η ορατή σε όλους πραγματικότητα της δύναμης και του μεγαλείου της Αθήνας αρκεί για να διαφανούν τα όσα πέτυχαν οι Αθηναίοι. Θα ήταν, άρα, περιττή μια πιθανώς ωραιοποιημένη καταγραφή τους από κάποιον λογογράφο.

10. Για ποιους λόγους σύμφωνα με τον Περικλή δικαιολογείται ο θαυμασμός όλων προς την Αθήνα;

Σύμφωνα με τον Περικλή η Αθήνα είναι άξια θαυμασμού, διότι αποτελεί «σχολείο» για όλη την Ελλάδα χάρη στα πνευματικά και οικονομικά της επιτεύγματα. Ο τρόπος ζωής των Αθηναίων, η αγωγή τους και κυρίως το πολίτευμά τους αποτελούν στοιχεία που μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα για τις άλλες πολιτείες. Παράλληλα, βέβαια, η Αθήνα αποτελεί μια ισχυρότατη στρατιωτική δύναμη, η οποία έχει κατορθώσει να θέσει υπό τον έλεγχό της κάθε θάλασσα του γνωστού κόσμου κι έχει στήσει παντού μνημεία για τις νίκες και τις ήττες της. Μια στρατιωτική δύναμη η οποία έχει κερδίσει όχι μόνο την αφοσίωση των συμμάχων της, αλλά και τον σεβασμό των αντιπάλων της. Συγκεντρώνει, υπ’ αυτή την έννοια, η Αθήνα πλήθος χαρακτηριστικών που την καθιστούν άξια θαυμασμού τόσο από τους συγκαιρινούς της όσο και από τους μεταγενέστερους.

11. Να επισημάνετε το σημείο όπου ο Περικλής κάνει λόγο για τις αποτυχίες των Αθηναίων και να το σχολιάσετε.

Παρά το γεγονός ότι σε πολλά σημεία του Ἐπιταφίου ο Περικλής παρουσιάζει μια εξιδανικευμένη εικόνα της Αθήνας, θα μιλήσει και για τις στρατιωτικές της αποτυχίες. Αυτό επισημαίνεται με τη φράση «πανταχοῦ δέ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀΐδια ξυγκατοικίσαντες». Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι ο ρήτορας στο σημείο αυτό αποδίδει με αντικειμενικότητα την αλήθεια, γιατί πράγματι οι Αθηναίοι εκτός από τις επιτυχίες τους στις πολεμικές επιχειρήσεις που κατά καιρούς ανέλαβαν είχαν και αποτυχίες. Μια από αυτές, για παράδειγμα, ήταν η εκστρατεία στη Μέμφη της Αιγύπτου το 459 π.Χ. Τέτοιες αποτυχίες λοιπόν δεν αποκρύπτονται από τον Περικλή. Απεναντίας αναφέρονται γιατί δηλώνουν την τόλμη των Αθηναίων αλλά και την ανδρεία τους ενώπιον των κινδύνων.

12. «περί τοιαύτης οὖν πόλεως οἵδε τε γενναίως δικαιοῦντες μή ἀφαιρεθῆναι αὐτήν μαχόμενοι ἐτελεύτησαν»: Ποιους σκοπούς επιδιώκει ο ρήτορας με την παραπάνω φράση;

Χρησιμοποιώντας τη φράση αυτή ο Περικλής, πραγματοποιεί τρεις σκοπούς: Πρώτον, τερματίζει τον έπαινό του προς την πόλη. Δεύτερον, αρχίζει τον έπαινο των νεκρών και τρίτο προτρέπει τους επιζώντες να επιδείξουν την ίδια γενναιότητα, προκειμένου να υπερασπίσουν την ακεραιότητα και την ελευθερία της πατρίδας.

13. Να επισημάνετε στο κείμενο τις φράσεις που υποδηλώνουν την επεκτατική πολιτική της Αθήνας.

- «οὔτε στὸν ὑπήκοο νὰ παραπονεθεῖ ὅτι τὸν ἐξουσιάζουν ἀνάξιοι.»
Η αναφορά του Περικλή στους υπηκόους της Αθήνας υποδηλώνει τη μετατροπή της αθηναϊκής συμμαχίας σε ηγεμονία της Αθήνας και φανερώνει κατ’ επέκταση την επεκτατική πολιτική της.
- «Ἐμεῖς κάθε θάλασσα καὶ κάθε στεριὰ τὴν ἀναγκάσαμε νὰ ἀνοίξει δρόμο στὴν τόλμη μας καὶ στήσαμε παντοῦ μνημεῖα αἰώνια»
Ιδιαιτέρως ενδεικτική της επεκτατικής πολιτικής της Αθήνας είναι αναφορά του Περικλή στο γεγονός ότι η πόλη αυτή έχει κατορθώσει να «ανοίξει δρόμους» σε κάθε θάλασσα και κάθε στεριά του τότε γνωστού κόσμου. Με τη δήλωσή του αυτή ο Περικλής καθιστά εμφανές το γεγονός ότι οι Αθηναίοι δεν περιορίζουν τη δράση τους στα δικά τους μόνο όρια, αλλά δίνουν μάχες -άλλοτε νικηφόρες κι άλλοτε όχι- σε κάθε περιοχή του κόσμου, θέλοντας να διασφαλίσουν την ηγετική θέση της πόλης τους ή έστω τη δυνατότητά της να παρεμβαίνει ρυθμιστικά στις διαμάχες των άλλων κρατών.

14. Από ποια σημεία του κειμένου προκύπτουν στοιχεία για τη μεθοδολογία που εφαρμόζει ο Θουκυδίδης στην προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων;

Ο Θουκυδίδης ακολουθεί στην καταγραφή των ιστορικών γεγονότων μια αυστηρή μεθοδολογία επιδιώκοντας την πλήρη επιβεβαίωση τους. Επιδίωξή του, άλλωστε, δεν είναι να δημιουργήσει ένα έργο προς τέρψη των αναγνωστών/ακροατών, όπως συνέβαινε με το έργο των ποιητών ή των λογογράφων, αλλά μια αντικειμενική και επιστημονική ιστορία. Ως εκ τούτου, από τη δική του ιστορική αφήγηση απουσιάζουν οι ωραιοποιήσεις, οι εξωλογικές αναφορές και οι υπερβολές που διαψεύδονται από την πραγματικότητα. Ο Θουκυδίδης δεν θέλει να υπάρχει ανακολουθία ανάμεσα στα λόγια του και στην πραγματική κατάσταση («τῶν δ’ ἔργων»). Για τον λόγο αυτό δηλώνει μέσω του Περικλή πως η Αθήνα δεν έχει ανάγκη «οὔτε ἕναν Ὅμηρο γιὰ νὰ μᾶς ὑμνήσει οὔτε κανέναν ἄλλο ποὺ τὰ ὡραῖα λόγια του θὰ ἀκουστοῦν γιὰ μιὰ στιγμὴ εὐχάριστα ἀλλὰ ποὺ ἔπειτα τὴν αὐθαίρετη εἰκόνα του γιὰ τὰ πράγματα θὰ τὴν διαψεύσει ἡ ἀλήθεια».
Ενδεικτική, μάλιστα, της προσπάθειας του Θουκυδίδη να στηρίζει τις καταγραφές του σε στοιχεία και αποδείξεις είναι η αναφορά του στο γεγονός πως η Αθήνα έχει αφήσει σαφείς και αδιάψευστες μαρτυρίες του μεγαλείου της («μετὰ μεγάλων δὲ σημείων καὶ οὐ δή τοι ἀμάρτυρόν γε τὴν δύναμιν παρασχόμενοι»), όπως και μνημεία των αγώνων της («πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια ξυγκατοικίσαντες»).

15. Σε ποια σημεία του κειμένου μπορούμε να επισημάνουμε διαφορές μεταξύ Αθήνας-Σπάρτης;

Στο κεφάλαιο αυτό ο Περικλής ενδιαφέρεται περισσότερο να τονίσει τη μοναδικότητα της Αθήνας, οπότε δεν υπάρχουν άμεσες συγκρίσεις με τη Σπάρτη. Η αναφορά, ωστόσο, στον παιδευτικό ρόλο της Αθήνας, όπως και στο πολύπτυχο της δραστηριότητας των πολιτών της, συνιστά βασικό στοιχείο διαφοροποίησης με τη Σπάρτη. Σε αντίθεση, άλλωστε, με την Αθήνα η Σπάρτη δεν έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην πνευματική και πολιτισμική της ανάπτυξη και οι πολίτες της ήταν κυρίως στραμμένοι στις στρατιωτικές τους ενασχολήσεις, οπότε δεν αποκτούσαν την ευρύτητα πνεύματος των Αθηναίων. Αντιστοίχως, οι αναφορές του Περικλή στο εύρος της στρατιωτικής δραστηριότητας της Αθήνας συνιστούν παράλληλα υπενθύμιση του γεγονότος πως η Σπάρτη παρέμενε -μέχρι εκείνη την περίοδο τουλάχιστον- περιορισμένη κυρίως στα όρια του ελληνικού χώρου.

16. Ποιες υπερβολές μπορούμε να επισημάνουμε σε όσα αναφέρει ο ρήτορας στο κεφάλαιο 41;

Παρά τη γενικότερη θέληση του Θουκυδίδη να ακολουθεί αντικειμενικότητα στον τρόπο καταγραφής των γεγονότων επιτρέπει στο πλαίσιο της ομιλίας του Περικλή ορισμένες διατυπώσεις που φαντάζουν υπερβολικές. Η δήλωση του ρήτορα πως η Αθήνα στο σύνολο της αποτελεί σχολείο για όλη την Ελλάδα («πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι») υπονοεί πως κάθε πτυχή της πόλης του είναι άρτια. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η Αθήνα, παρά την εκπληκτική πολιτισμική και πολιτική πρόοδό της είχε αδιαμφισβήτητες αρνητικές όψεις, όπως ήταν η επεκτατική πολιτική, αλλά και η σκληρότητα με την οποία αντιμετώπιζε μικρότερες πόλεις. Υπερβολικές είναι, επίσης, οι διατυπώσεις πως η Αθήνα είναι η «μόνη» πόλη που αποδεικνύεται ανώτερη από τη φήμη της την ώρα της δοκιμασίας και η «μόνη» που δεν προκαλεί αισθήματα αγανάκτησης στους αντιπάλους που ηττώνται από εκείνη ή στους υπηκόους που εξουσιάζονται από εκείνη. Καθώς και η δήλωση πως η Αθήνα έχει αναγκάσει «κάθε θάλασσα» και «κάθε στεριά» να ανοίξει δρόμο στην τόλμη της. Σαφώς ο Περικλής επιχειρεί να ενισχύσει ψυχολογικά τους συμπολίτες του, γι’ αυτό και οδηγείται σε ορισμένες διατυπώσεις που εύλογα δημιουργούν την αίσθηση της υπερβολής.

17. Ποια είναι τα βασικά θέματα του κεφαλαίου 41;

Ο Περικλής συνοψίζοντας τα όσα έχει αναφέρει στα προηγούμενα κεφάλαια επισημαίνει τον παιδευτικό ρόλο της Αθήνας για το σύνολο του ελληνικού χώρου, χάρη στον δημοκρατικό τρόπο οργάνωσής της, την αγωγή που προσφέρει στους πολίτες της και τη γενικότερη πνευματική ακμή της πόλης. Παραλλήλως, στο κεφάλαιο αυτό ο ρήτορας θίγει ορισμένα επιμέρους βασικά θέματα:
- Την ολοκληρωμένη προσωπικότητα των πολιτών της Αθήνας.
- Τη δύναμη που απέκτησε η Αθήνα χάρη στον τρόπο ζωής και αγωγής των πολιτών της.
- Την αφοσίωση των υπηκόων της και τον σεβασμό των αντιπάλων της.
- Τη διασφάλιση της υστεροφημίας της χάρη στα σημαντικά επιτεύγματά της.
- Την επεκτατική δράση της Αθήνας.
-  Τη δικαιολογημένη θυσία των νεκρών που τώρα τιμώνται, αλλά και την ετοιμότητα κάθε πολίτη της να θυσιαστεί για εκείνη.

18. Ποια στοιχεία αποδεικνύουν τη μεγάλη ανάπτυξη της Αθήνας σε όλους τους τομείς δράσης;

Η δήλωση του Περικλή πως η Αθήνα αποτελεί σχολείο για την Ελλάδα υποδηλώνει αφενός τη σημαντική πολιτισμική και πνευματική ανάπτυξη της πόλης και αφετέρου την ιδιαίτερη συνεισφορά του δημοκρατικού της πολιτεύματος. Επιτυχής είναι, συνάμα, η ανάπτυξη της πόλης και σε ό,τι αφορά την αγωγή των πολιτών της, εφόσον τους διασφαλίζει πνευματική ωριμότητα, ευστροφία και αυτοπεποίθηση τόσο στις προσωπικές τους υποθέσεις όσο και στην ενασχόλησή τους με τα δημόσια ζητήματα. Σημαντικότατη, βέβαια, ένδειξη της ανάπτυξης που έχει επιτύχει η Αθήνα είναι το στρατιωτικό της μεγαλείο που της έχει επιτρέψει τη διαμόρφωση μιας ηγεμονίας στο πλαίσιο της οποίας οι άλλες πόλεις έχουν θέση υποτελών. Η στρατιωτική, άλλωστε, δύναμη της Αθήνας είναι τέτοια, ώστε την αναγνωρίζουν εχθροί και σύμμαχοι, αφού η πόλη έχει αποκτήσει τη δυνατότητα να διενεργεί στρατιωτικές επιχειρήσεις σε όλο τον -τότε- γνωστό κόσμο.

19. Σύμφωνα με τον Περικλή, η «χάρις» και το «εὐτράπελον» προσδιορίζουν την «αὐτάρκεια» του Αθηναίου. Ποιο είναι το περιεχόμενο των παραπάνω λέξεων;

Η έννοια της «χάριτος» υποδηλώνει την άνεση και την αυτοπεποίθηση με την οποία διαχειρίζονται οι Αθηναίοι καθεμία από τις ποικίλες δραστηριότητές τους. Με δεδομένη την πολυπραγμοσύνη των Αθηναίων, καθώς και την ελευθερία στο πλαίσιο της οποίας γαλουχούνται, η δυνατότητά τους να δρουν χωρίς φόβο, δισταγμούς και ανασφάλεια είναι εύλογη. Οι Αθηναίοι, άλλωστε, διακρίνονται για την ευστροφία τους («εὐτράπελον»), εφόσον από νωρίς καλούνται να ανταποκρίνονται τόσο στις προσωπικές τους υποθέσεις όσο και στα δημόσια πράγματα με αποτέλεσμα να αποκτούν τη δυνατότητα γοργής σκέψης και κριτικής ικανότητας. Πρόκειται, επομένως, για πολίτες που διακρίνονται για την «αὐτάρκεια» τους, για το ολοκληρωμένο και το πλήρες της προσωπικότητάς τους, καθώς δεν έχουν ανάγκη τη συνεχή καθοδήγηση ή επιτήρηση. Μπορούν με άνεση και προσαρμοστικότητα να ανταποκρίνονται σε κάθε περίσταση, αφού έχουν, ως ελεύθεροι πολίτες, μάθει να δρουν αυτόνομα και να καταπιάνονται με ποικίλες υποθέσεις.

20. «καί ὡς οὐ λόγων ἐν τῷ παρόντι κόμπος τάδε μᾶλλον ἤ ἔργων ἐστίν ἀλήθεια»: Ποιος είναι ο στόχος του ρήτορα με την αντίθεση που χρησιμοποιεί στην παραπάνω φράση;

Η γνωστή αντίθεση «λόγος - ἔργον» επανέρχεται και στο κεφάλαιο 41 με τις φράσεις «λόγων κόμπος - ἔργων ἀλήθεια». Στόχος του ρήτορα εδώ είναι να προϊδεάσει τους ακροατές για την αλήθεια των όσων περιέχονται στο εγκώμιό του προς την πόλη και να μην τα εκλάβουν ως μεγαλαυχίες που απέχουν από την πραγματικότητα.