Αντιμετώπιση παιδιών με προβληματική συμπεριφορά- 3ο μέρος
Της Νίκης Χατζηχαλεπλή
- Παιδιά με επιθετικά στοιχεία
Είναι τολμηρά, αρκετά ζωηρά και με το παραμικρό θα αρχίσουν τις γροθιές, τις κλοτσιές ή τη λεκτική βία σε συνδυασμό με σωματική ένταση σε όποιον τα πειράξει ή νομίζουν ότι τα πείραξε. Τέτοια παιδιά δεν είναι απολύτως ικανά να ελέγξουν τα δυνατά τους συναισθήματα και ενεργούν αυθόρμητα. Δεν είναι επίσης ικανά να καταλάβουν τις συνέπειες των πράξεών τους. Από δύο χρονών τα παιδιά μπορεί να εκδηλώσουν επιθετική συμπεριφορά, η οποία κορυφώνεται στα πρώτα σχολικά χρόνια.
Έρευνες έχουν δείξει ότι το παιδί με επιθετικά στοιχεία κρύβει μέσα του πολλά αρνητικά συναισθήματα, που τα εκδηλώνει με εκρήξεις θυμού και μίσους απέναντι στους άλλους. Τα συναισθήματα αυτά μπορεί να είναι αποτέλεσμα πολύ αυστηρής και καταπιεστικής συμπεριφοράς από μέρους των γονιών. Ακόμα, συναισθήματα ζήλιας, η αίσθηση της απόρριψης από τους άλλους ή η ισχυρή αίσθηση ανωτερότητας.
Επίσης, επιθετικά στοιχεία συναντάμε στα παιδιά που μεγαλώνουν σε ανάλογο περιβάλλον, δηλαδή συναναστρέφονται με ενήλικες επιθετικούς, οξύθυμους, εριστικούς, οι οποίοι πολλές φορές τα δέρνουν. Καθοριστικό ρόλο παίζουν και τα κοινωνικά πρότυπα που προβάλλονται στο παιδί με διάφορους τρόπους. Η τηλεόραση που δείχνει σκηνές βίας και η έμμεση αποδοχή τέτοιων ηρώων, με παράλληλη ενίσχυση «νταϊλίδικης» συμπεριφοράς, για να νιώθει ο πατέρας περήφανος που έχει ένα γιο αντάξιό του, δεν μπορούν παρά να ενθαρρύνουν το παιδί να χτυπάει και να φέρεται επιθετικά.
Διάφοροι επιστήμονες, μετά από μελέτες σχετικές με την επιθετικότητα που εκδηλώνεται από μεμονωμένα άτομα και κοινωνίες, έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει καμία ενστικτώδης παρόρμηση για βία μέσα στον άνθρωπο. Το συναίσθημα του θυμού μπορεί κάλλιστα να προκληθεί από ακούσιες εσωτερικές διεργασίες, αλλά οι αντιδράσεις του ανθρώπου στη συναισθηματική αυτή κατάσταση δεν είναι στερεοτυπικές, όπως στα ένστικτα.
Η επιθετικότητα είναι μια μαθημένη συνήθεια, μια επίκτητη παρόρμηση. Πιστεύεται ότι κοινωνικά και όχι βιολογικά χαρακτηριστικά καθορίζουν τις εχθρικές πράξεις και τις φιλοπόλεμες διαθέσεις ατόμων και ομάδων.
Σύμφωνα με την άποψη αυτή, είναι δυνατόν, θεωρητικά τουλάχιστον, να μειώσουμε την πιθανότητα επιθετικής σύγκρουσης μεταξύ των ανθρώπων, περιορίζοντας τις σοβαρές ματαιώσεις και ελαχιστοποιώντας τα οφέλη που απολαμβάνει κανείς όταν είναι επιθετικός.
Μια από τις θεωρίες που αφορούν τις πηγές της επιθετικότητας είναι η υπόθεση «ματαίωση – επιθετικότητα».
Ματαίωση είναι η εσωτερική κατάσταση ή το συναίσθημα αναστάτωσης που νιώθουμε όταν ένα μάλλον αξεπέραστο εμπόδιο δεν μας επιτρέπει να ικανοποιήσουμε μια ανάγκη μας ή να πραγματοποιήσουμε κάποιον επιδιωκόμενο σκοπό μας. Η ανάγκη, της οποίας η ικανοποίηση παρεμποδίζεται, μπορεί εκείνη τη στιγμή να φαίνεται σημαντική, σε άλλες όμως περιπτώσεις, αντικειμενικά κρινόμενη, μπορεί να είναι και ασήμαντη. Η απογοήτευση που νιώθει το παιδί όταν η προσπάθειά του παρεμποδίζεται, δημιουργεί μερικές φορές μια συναισθηματική κατάσταση (θυμό), που αυξάνει την πιθανότητα να επακολουθήσει επιθετική συμπεριφορά.
Το αν θα επακολουθήσει βία ή όχι και με ποια μορφή, μετά από τη ματαίωση μιας εμπρόθετης ενέργειας, εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες, οι οποίοι είναι: οι συνήθειες που έχει απoκτίσει το άτομο, τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας του, οι επιδράσεις που του έχουν ασκηθεί από επιθετικά μοντέλα (όπως είναι οι επιθετικοί γονείς), η ανοχή που του έδειχναν ή η τιμωρία που του επέβαλλαν τα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του, ιδιαίτερα όταν εκδήλωνε το θυμό του.
Υπάρχουν διάφορες τακτικές με τις οποίες το άτομο αντιμετωπίζει το θυμό και την ευθύνη στις διάφορες ματαιωτικές καταστάσεις, κυρίως όμως παρατηρούνται τρεις βασικοί τύποι :
- Αλλοτιμωρητικός τύπος : το άτομο έχει την τάση να συμπεριφέρεται εχθρικά στους άλλους, επειδή τους θεωρεί υπεύθυνους για τις αποτυχίες του,
- Αυτοτιμωρητικός τύπος: το άτομο έχει την τάση να αναζητεί την ευθύνη μέσα του και να θεωρεί ότι ο εαυτός του είναι υπεύθυνος για τις ματαιώσεις του,
- Τύπος της «αμυντικής» ατιμωρησίας: Το άτομο αποκρύπτει τη ματαιωτική κατάσταση, αρνείται την ύπαρξή της και δεν αποδίδει ευθύνες σε κανέναν, ούτε στους άλλους, ούτε στον εαυτό του.
Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τις διαφορές των επιθετικών στοιχείων μεταξύ αγοριών και κοριτσιών. Τα αγόρια από το δεύτερο κιόλας έτος της ζωής τους είναι, κατά μέσο όρο, πιο επιθετικά από τα κορίτσια. Επίσης, έχουν παρατηρηθεί διαφορές ως προς τον τρόπο που τα δύο φύλα εκδηλώνουν την εχθρότητά τους. Στα κορίτσια η επιθετικότητα εκδηλώνεται, συνήθως, με λεκτικές επιθέσεις και συχνά παρατηρείται το φαινόμενο να στρέφουν την επιθετικότητά τους στον ίδιο τους τον εαυτό, μέσα από ενέργειες αυτοτιμωρίας και πρόκλησης αυτοκαταστροφής.
Αντίθετα τα αγόρια εκδηλώνουν την επιθετικότητά τους στρέφοντάς την προς άλλα κυρίως αγόρια, μέσα από πράξεις βιαιοπραγίας.
Μερικές διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών ως προς την επιθετικότητα μπορεί να οφείλονται στο γεγονός ότι τα πρόσωπα του περιβάλλοντος του παιδιού έχουν την τάση να αποδοκιμάζουν περισσότερο τα κορίτσια με επιθετική συμπεριφορά, επειδή στην κοινωνία μας αυτά θεωρούνται ότι ενσαρκώνουν το ρόλο του υπάκουου και ευαίσθητου πλάσματος, που πρέπει σταθερά να προσφέρει αγάπη και στοργή.
Από την άλλη μεριά, τείνουν να ενισχύουν την επιθετική συμπεριφορά του αγοριού, που σύμφωνα με την κοινωνία θεωρείται συστατικό στοιχείο ανδροπρέπειας και δημιουργίας ενός τύπου άντρα απαιτητικού και διεκδικητικού. Το περιβάλλον, όμως, δεν μπορεί να θεωρηθεί αποκλειστικά υπεύθυνο για αυτές τις διαφορές. Παίζουν ρόλο και ενδογενείς παράγοντες, δηλαδή διαφορές στις ορμόνες και τα χρωματοσώματα, στα οποία οφείλονται οι ατομικές διαφοροποιήσεις στην ιδιοσυγκρασία.
Η επιθετική συμπεριφορά κατά την παιδική ηλικία λαμβάνει διάφορες μορφές. Όπως είναι φυσικό, το παιδί, για να εκφράσει τις επιθετικές του προθέσεις, χρησιμοποιεί κάθε φορά τα διαθέσιμα μέσα που του είναι πιο πρόσφορα…