ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ

Αγαπημένα μου παιδιά, αγαπητοί γονείς και κηδεμόνες,

Αυτό που συνέβη από την περασμένη Δευτέρα 7 Δεκεμβρίου όταν έκλεισε το αγαπημένο μας ΕΕΕΕΚ Πειραιά, που θα παραμείνει κλειστό και μέχρι τις 17 Δεκεμβρίου, ήταν και ξαφνικό και πολύ πικρό για όλους εμάς που αποτελούμε την μεγάλη οικογένεια της δομής μας.

Ενώ νηπιαγωγεία, δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια παρέμεναν κλειστά, όλοι εμείς εργαζόμασταν προς όφελος του ειδικού πληθυσμού που εξυπηρετούμε στα πλαίσια της παροχής εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Σύμφωνα με τον προγραμματισμό θα βρεθούμε και πάλι στις ωραίες μας αίθουσες και στο μεγάλο αύλιο χώρο την ερχόμενη Παρασκευή 18 Δεκεμβρίου, εκτός απροόπτου.

Στο μεταξύ ελπίζω να τα καταφέρατε έστω κλεισμένοι στα σπίτια και τα διαμερίσματά σας, όπως όλοι μας, και να μην υπήρξαν ιδιαίτερες εντάσεις και προβλήματα.

Σήμερα σας στέλνω ένα μήνυμα αισιοδοξίας καθώς σε δύο εβδομάδες θα γιορτάσουμε τη γέννηση του Χριστού μας, το γεγονός που κάθε χρόνο τέτοια εποχή φέρνει μαζί του τη γέννηση της ελπίδας για καλύτερες και χαρούμενες μέρες για όλους και όλες μας. Το μήνυμα που ελπίζω να γίνει αποδεκτό και κατανοητό από όλους μας είναι αυτό που έλεγαν οι παλιοί με τη φράση «μπόρα είναι θα περάσει». Αυτό που χρειαζόμαστε όλοι και όλες είναι να οπλιστούμε με κουράγιο και υπομονή, να δούμε μπροστά μας το ελπιδοφόρο άστρο της Βηθλεέμ και να πιστέψουμε ότι στις 7 Ιανουαρίου θα ξαναμπούμε στους κανονικούς ρυθμούς της γοητείας και του οφέλους που περικλείει η εκπαιδευτική διαδικασία. Εύχομαι τα καλύτερα και θα τα πούμε από κοντά την ερχόμενη Παρασκευή.

Όπως πάντα με αγάπη,

Δρ. Νατάσσα Πιπεροπούλου

Στην εποχή μας όλοι, μικροί και μεγάλοι, αναφερόμαστε συχνά σε μια έννοια που έχει γίνει αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς μας. Αυτός ο όρος είναι το ΣΤΡΕΣ…

Οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε το ΣΤΡΕΣ ως μια αρνητική κατάσταση για το σώμα μας και για την ψυχική μας υγεία, δηλαδή ως έναν «εχθρό» μας, ως κάτι που πρέπει με κάθε τρόπο να το αποβάλουμε από το σώμα μας και να το διώξουμε από τη ζωή μας.

Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική, καθώς ουσιαστικά το ΣΤΡΕΣ είναι μια πολύ χρήσιμη και σωστή ψυχοσωματική αντίδραση στην αντιμετώπιση απροσδόκητων πιέσεων, προβλημάτων ή ατόμων που μας επηρεάζουν δυσμενώς.

Με άλλα λόγια το Νευρικό μας Σύστημα μόλις αντιληφθεί κάποιον κίνδυνο, μόλις αισθανθεί μια απροσδόκητη πίεση που μας προκαλεί ένα άλλο πρόσωπο, ένας συμμαθητής ή συμμαθήτρια και για τους ώριμους στην ηλικία ένας συνάδελφος ή ένας προϊστάμενος, ενεργοποιεί τα επινεφρίδια που είναι ειδικά όργανα τα οποία αυξάνουν την αδρεναλίνη στο αίμα μας και έτσι προκαλείται το ΣΤΡΕΣ, που είναι απαραίτητο για να διαχειριστούμε τις ανεπιθύμητες και ίσως επικίνδυνες για τη σωματική και ψυχική μας υγεία καταστάσεις.

Μόλις κυκλοφορήσει η αδρεναλίνη στο αίμα μας αυξάνονται οι παλμοί της καρδιάς μας και μαζί ο ρυθμός της αναπνοής/εκπνοής μας και αισθανόμαστε ότι ‘σφίγγουν’ οι διάφοροι μυς του σώματός μας προετοιμαζόμενοι για αυτό που αποκαλούμε το σύνδρομο ‘Φυγής ή Πάλης’.

Αυτό το σύνδρομο ήταν ανέκαθεν και συνεχίζει να είναι μέρος της σωματικής και ψυχικής μας ταυτότητας και το χρησιμοποιούμε όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κινδύνους για να κρίνουμε εάν πρέπει να επιλέξουμε την ‘φυγή’ (δηλαδή να το βάλουμε στα πόδια και να απομακρυνθούμε από τον κίνδυνο) ή την ‘πάλη’ (δηλαδή να μείνουμε και να πολεμήσουμε εφόσον κρίνουμε ότι μπορούμε να τα βγάλουμε πέρα ή δεν έχουμε την πολυτέλεια της φυγής…)

Εδώ χρειάζεται να σημειώσουμε ότι υπάρχουν τρεις τύποι ΣΤΡΕΣ που ο καθένας και η καθεμιά μας μπορεί να αισθανθεί και συγκεκριμένα:

Το ΣΤΡΕΣ της καθημερινότητας είναι αυτό που αισθανόμαστε σχεδόν κάθε μέρα και έχει να κάνει με το σχολείο ή την εργασία μας, με συμμαθητές/συμμαθήτριες ή συναδέλφους και προϊσταμένους, όπως και με κάθε άλλου είδους υποχρεώσεις μας και καταστάσεις.

Το προσθετικό ή συσσωρευόμενο ΣΤΡΕΣ είναι το κατάλοιπο στρεσογόνων καταστάσεων που δεν τις χειρισθήκαμε σωστά ή τις αμελήσαμε με αποτέλεσμα να αυξηθούν και να γιγαντωθούν.

Το ΣΤΡΕΣ που προκαλείται από κάποιο απροσδόκητο γεγονός και έχει μεγάλη ένταση όπως για παράδειγμα ένας καυγάς με συμμαθητή ή συμμαθήτρια, με συνάδελφο ή με προϊστάμενο, μια ξαφνική ασθένεια ενός συγγενικού μας προσώπου ή κάποιο αναπάντεχο οικονομικό πρόβλημα.

Η πανδημία του κορονοϊού που μας έκλεισε για δυο μήνες στα σπίτια μας είναι ένα τέτοιο παράδειγμα που έχει αυξήσει και συνεχίζει να αυξάνει το στρες που αισθανόμαστε ιδιαίτερα καθώς μαθητές, μαθήτριες και προσωπικό της Ειδικής Αγωγής παραμένουμε, άγνωστο για πόσο ακόμη χρονικό διάστημα, εκτός του Σχολείου μας.

Οι μαθητές και οι μαθήτριές μας στο αγαπημένο μας ΕΕΕΕΚ Πειραιά τα τελευταία χρόνια συμμετείχαν στο ειδικό σεμινάριο που κάνω διδάσκοντας «Τεχνικές Χαλάρωσης» για τον έλεγχο του ΣΤΡΕΣ.

Σήμερα σας θυμίζω μερικές από τις τεχνικές που μάθαμε και φέτος πριν κλείσει το Σχολείο μας.

Συνιστώ να ξαπλώσετε σε κάποιο σημείο του διαμερίσματός σας ή του δωματίου σας και να κάνετε τις παρακάτω τεχνικές χαλάρωσης ΣΤΡΕΣ:

1/ Όπως είμαστε ξαπλωμένοι ανάσκελα παίρνουμε μια βαθιά εισπνοή από τη μύτη και κάνουμε μια βαθιά εκπνοή από το στόμα. Αυτό το επαναλαμβάνουμε τρεις - πέντε φορές.

2/ Σφίγγουμε και τεντώνουμε τους μυς του αριστερού μας χεριού, από την παλάμη μέχρι την ωμοπλάτη μας ενώ ταυτόχρονα παίρνουμε μια βαθιά εισπνοή. Χαλαρώνουμε τους μυς του αριστερού μας χεριού ενώ ταυτόχρονα κάνουμε μια βαθιά εκπνοή.

3/ Σφίγγουμε και τεντώνουμε τους μυς του δεξιού μας χεριού, από την παλάμη μέχρι την ωμοπλάτη μας ενώ ταυτόχρονα παίρνουμε μια βαθιά εισπνοή. Χαλαρώνουμε τους μυς του δεξιού μας χεριού ενώ ταυτόχρονα κάνουμε μια βαθιά εκπνοή.

4/ Σφίγγουμε και τεντώνουμε τους μυς του αριστερού μας ποδιού και ταυτόχρονα παίρνουμε μια βαθιά εισπνοή. Χαλαρώνουμε τους μυς του αριστερού μας ποδιού ενώ ταυτόχρονα κάνουμε μια βαθιά εκπνοή.

5/ Σφίγγουμε και τεντώνουμε τους μυς του δεξιού ποδιού και ταυτόχρονα παίρνουμε μια βαθιά εισπνοή. Χαλαρώνουμε τους μυς του δεξιού μας ποδιού ενώ ταυτόχρονα κάνουμε μια βαθιά εκπνοή.

6/ Σφίγγουμε τους μυς στις ωμοπλάτες μας και παίρνουμε μια βαθιά εισπνοή. Χαλαρώνουμε τους μυς της ωμοπλάτης μας ενώ ταυτόχρονα κάνουμε μια βαθιά εκπνοή.

Επαναλαμβάνουμε και τις 6 παραπάνω τεχνικές άλλες τρεις φορές και μετά με κλειστά τα μάτια αφήνουμε τη φαντασία μας να μας πάει σε κάποιο μέρος όπου είχαμε αισθανθεί ωραία και μένουμε εκεί για μερικά λεπτά όσο αισθανόμαστε τα ευχάριστα συναισθήματα της χαλάρωσης σε συνδυασμό με τις ευχάριστες μνήμες που έχουμε φέρει στο νου μας.

Κάντε αυτές τις τεχνικές χαλάρωσης που θα μειώσουν το ΣΤΡΕΣ ιδιαίτερα αυτή την εποχή και καλέστε τους γονείς ή τους κηδεμόνες σας και μαζί τον αδελφό ή την αδελφή σας να κάνουν τις ίδιες τεχνικές.

Παραμένω στη διάθεσή σας όπως πάντα με αγάπη,

Δρ Νατάσσα Πιπεροπούλου

Στο προηγούμενο επικοινωνιακό μου σημείωμα αναφέρθηκα στα αίτια γέννησης και στις μορφές εκδήλωσης του συναισθήματος του Θυμού. Στο σημερινό μου σημείωμα θα παρουσιάσω τις τεχνικές ελέγχου θυμού και κρίσεων για τον καθένα και την καθεμιά μας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα άτομα με αυτισμό που συγκαταλέγονται στην πλειοψηφία των μαθητών και μαθητριών του ΕΕΕΕΚ Πειραιά, του αγαπημένου μας σχολείου.

Μια ψυχολογική κρίση συμβαίνει όταν ένα στρεσογόνο γεγονός ζωής διαταράσσει την ικανότητά μας να ανταπεξέλθουμε ικανοποιητικά σε κάποιο πρόβλημα ή κάποια πρόκληση. Υπάρχουν διάφορες κρίσεις όπως οι περιστασιακές, οι αναπτυξιακές, οι υπαρξιακές και οι  περιβαλλοντικές.

Οι κρίσεις απαιτούν την παρέμβαση του ειδικού ψυχολόγου. Αυτή η παρέμβαση στην κρίση ορίζεται ως η παροχή επείγουσας ψυχολογικής βοήθειας σε θύματα κρίσης, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η επιστροφή τους σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο λειτουργικότητας και να εμποδιστεί ή να μειωθεί η πιθανή αρνητική επίδραση του ψυχολογικού τραύματος.

Στις περιπτώσεις ατόμων με αυτισμό η ανεπιθύμητη συμπεριφορά εκδηλώνεται συνήθως, όπως σε όλα τα παιδιά χτυπώντας, φωνάζοντας, κλωτσώντας, δαγκώνοντας, κλαίγοντας, καταστρέφοντας. Η επίθεση μπορεί να είναι είτε προς κάποιο άλλο άτομο, είτε προς αντικείμενα στο υπάρχον περιβάλλον, είτε προς τον εαυτό του καταλήγοντας σε αυτοτραυματισμό. Αποτέλεσμα της επιθετικής συμπεριφοράς, τουλάχιστον σε γονείς και φροντιστές, είναι αισθήματα οργής, απογοήτευσης, ματαίωσης και ντροπής. Η επιθετική συμπεριφορά εκδηλώνεται τόσο σε οικεία περιβάλλοντα, όσο και σε νέα περιβάλλοντα ή και σε δημόσιους χώρους.

Για τα άτομα με αυτισμό βασική αιτία της επιθετικής συμπεριφοράς είναι η δυσκολία στην επικοινωνία. Καθώς και οι δεκτικές και οι εκφραστικές γλωσσικές ικανότητες των ατόμων με αυτισμό, είναι περιορισμένες (τις περισσότερες τουλάχιστον φορές), τα προβλήματα που απορρέουν από αυτές, μπορούν να προκαλέσουν ανά πάσα ώρα και στιγμή, μία ανεπιθύμητη συμπεριφορά.

Εκτός της επικοινωνίας όμως και της έκφρασης, ένα ξέσπασμα μπορεί να προκληθεί και από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Η αλλαγή της ρουτίνας και οι αλλαγές στο περιβάλλον του σπιτιού ή του σχολείου είναι στοιχεία που ένα άτομο με αυτισμό συνήθως, δύσκολα μπορεί να διαχειρισθεί. Άλλα αίτια μπορεί να είναι μία πιθανή τροφική αλλεργία, η οποία θα προκαλέσει και δυσφορία, κάποια φαρμακευτική αγωγή, η υπερδιέγερση και ο υπερ-ενθουσιασμός (ή από την άλλη η υποτονικότητα) και φυσικά η ίδια η συμπεριφορά του γονέα ή του φροντιστή. Τέλος, το ξέσπασμα μπορεί να είναι εντελώς χειριστικό, ώστε το άτομο να μπορέσει να αποφύγει μία δουλειά ή μία δραστηριότητα που του έχει ανατεθεί και του είναι αδιάφορη ή δύσκολη. Στις περισσότερες των παραπάνω περιπτώσεων, η δυσκολία στην επικοινωνία είναι καθοριστικός παράγοντας.

Υπάρχουν συγκεκριμένοι τρόποι, μέθοδοι και τεχνικές διαχείρισης της επιθετικότητας οπότε και συνιστώ σε γονείς και κηδεμόνες τα ακόλουθα:

• Σε πρώτη φάση, προσπαθήστε να κρατήσετε την ψυχραιμία σας, ώστε να μπορέσετε ευκολότερα και γρηγορότερα να αξιολογήσετε την κατάσταση και να δράσετε άμεσα.
• Προστατέψτε τον εαυτό σας (αν η επίθεση είναι σωματική) και τους υπόλοιπους γύρω σας, απομακρύνοντας από τον χώρο μικρότερα παιδιά. Φροντίστε παράλληλα για την σωματική ακεραιότητα του ίδιου του ατόμου, αν η επιθετική συμπεριφορά στρέφεται και προς τον εαυτό του (π.χ. χτύπημα του κεφαλιού με τα χέρια ή στον τοίχο κλπ). Απομακρύνετε αντικείμενα επικίνδυνα από τον χώρο. Προστατέψτε τέλος την περιουσία σας και τα αντικείμενά σας.
• Σε περιπτώσεις εκδήλωσης κρίσεων η ασφάλεια είναι το πιο σημαντικό ζήτημα. Βεβαιωθείτε ότι το άτομο δεν βάζει σε σωματικό κίνδυνο τον εαυτό του χτυπώντας το κεφάλι του ή άλλο μέρος του σώματος σε μια σκληρή ή τραχιά επιφάνεια (όπως το έδαφος ή στον τοίχο). Εάν είναι δυνατόν, μεταφέρετε το άτομο σε ασφαλές μέρος.
• Ως διαχειριστές μιας κρίσης, όπως συνιστούν πολλοί ειδικοί συνάδελφοι με διεθνή βιβλιογραφική παρουσία, οφείλουμε να παραμείνουμε ήρεμοι σε όλη τη διάρκεια της έκρηξης. Οι εκφράσεις του προσώπου μας είναι πολύ σημαντικές για το άτομο με αυτισμό καθώς το άτομο βιώνει συναισθήματα διαβάζοντας ότι μεταφέρει η γλώσσα του σώματος μας. Χρησιμοποιείστε λοιπόν ένα καθησυχαστικό και ήρεμο βλέμμα.
• Στη διάρκεια του ξεσπάσματος οργής το άτομο με αυτισμό δεν ακούει. Πείτε λοιπόν μόνο τις απολύτως απαραίτητες λέξεις. Κανείς δεν μπορεί να νουθετήσει ή να καθοδηγήσει λεκτικά ένα άτομο με ειδικές ανάγκες κατά τη διάρκεια της κρίσης. Το άτομο μπορεί όμως να ανταποκριθεί στις οπτικές ενδείξεις.
• Καθώς η επιθετικότητα εκφράζεται ανεξέλεγκτα από το άτομο με αυτισμό αποφεύγουμε να κάνουμε οτιδήποτε που θα μπορούσε να το διεγείρει ακόμη περισσότερο (π.χ. φωνές, απειλές, σωματική εγγύτητα, έντονες χειρονομίες, εκφράσεις προσώπου).
• Μιλάμε με ήρεμο τόνο και προσπαθούμε να βοηθήσουμε το άτομο με αυτισμό να ηρεμήσει και να του δείξουμε ότι βρισκόμαστε κοντά του για ό,τι χρειαστεί.
• Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να χρειαστεί να απομακρυνθούμε τελείως από το οπτικό του πεδίο, αν διαπιστώσουμε ότι επίκειται έκρηξη θυμού.
• Ως διαχειριστές της κρίσης οφείλουμε να μην εγείρουμε απαιτήσεις σε άτομο ήδη εκνευρισμένο, αλλά προσπαθούμε να παρέχουμε τρόπους για να χαλαρώσει, όταν αρχίζει να δείχνει νευρικό και ανήσυχο (μουσική, μαξιλάρια, μασάζ, χυμούς) και προσπαθούμε να διοχετεύσουμε την αυξημένη ενεργητικότητα του ατόμου σε "κοινωνικά αποδεκτές" διεξόδους (π.χ. καθημερινή φυσική άσκηση).

Όπως πάντα με αγάπη,

Δρ. Νατάσσα Πιπεροπούλου

     Ο Θυμός είναι ένα συναίσθημα που σε μικρή ή μεγάλη συχνότητα, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό έντασης το έχουμε βιώσει, και σίγουρα καθώς προχωρά ο χρόνος θα το βιώσουμε αρκετές φορές όλοι μας, παιδιά, έφηβοι, και ώριμοι σε ηλικία άνδρες και γυναίκες.

Ο θυμός προκαλείται από εξωτερικά ερεθίσματα και αιτίες όπως όταν εμείς ή η ομάδα μας χάνουμε σε ένα παιχνίδι, όταν αντιμετωπίζουμε κακή συμπεριφορά από συμμαθητές και συμμαθήτριες ή από συνεργάτες και συναδέλφους στον χώρο της εργασίας μας. Θυμό αισθανόμαστε όταν χάσουμε το λεωφορείο ή όταν η πυκνή κυκλοφορία θα μας κοστίσει χρόνο και καθυστέρηση για το προκαθορισμένο μας ραντεβού.

Ο θυμός προκαλείται και από εσωτερικά ερεθίσματα, π.χ. όταν ματαιώνεται μια επιθυμία μας, όταν τα πράγματα δεν φαίνεται να πηγαίνουν όπως τα θέλαμε, ή ακόμη όταν όπως συμβαίνει τώρα με την πανδημία του ‘κορονοϊού’ μας στερούν (για το καλό μας) την ελευθερία κίνησης, όταν δεν μπορούμε να πάμε στο σχολείο που αγαπάμε και να βρεθούμε με συμμαθητές, συμμαθήτριες και τους καθηγητές και καθηγήτριές μας, όταν δεν μπορούμε να βγούμε στη γειτονιά για βόλτα ή παιχνίδι όποτε θέλουμε και για όση ώρα θέλουμε.

Το συναίσθημα του θυμού μπορεί να το βιώσουμε και στη συνέχεια να το εκφράσουμε είτε ως  μια ήπια, χαμηλής έντασης κατάσταση ερεθισμού είτε ως μια ισχυρή έκρηξη οργής.

Ο θυμός είναι συναίσθημα που ανήκει στον πλούσιο κόσμο των ανθρωπίνων συναισθημάτων και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο δικό μας συναίσθημα, αλλά συναίσθημα που μοιραζόμαστε με άλλα μέλη του Ζωικού Βασιλείου. Όσοι έχουν κάποιο κατοικίδιο ζώο στο διαμέρισμα ή το σπίτι τους γνωρίζουν πολύ καλά ότι και η γάτα και ο σκύλος μπορεί να θυμώσουν για κάποιες αιτίες και να εκφράσουν το θυμό τους με έντονο γαύγισμα ή νιαούρισμα ή με επικίνδυνη επιθετικότητα.

Εδώ χρειάζεται να τονιστεί ότι ο θυμός είναι και ένα χρήσιμο συναίσθημα που απαιτείται για την άμυνά μας απέναντι σε εχθρικές επιθέσεις και καταστάσεις επικινδυνότητας, διασφαλίζοντας έτσι την επιβίωσή μας.

Ο θυμός, όπως συμβαίνει και με άλλες συναισθηματικές καταστάσεις, καθώς τον βιώνουμε διεγείρει κάποιες βιολογικές και φυσικές λειτουργίες του σώματoς και του οργανισμού μας. Στη χρονική διάρκεια της εμπειρίας του συναισθήματος του θυμού έχουμε αύξηση των καρδιακών παλμών που σχετίζονται με την έκκριση αδρεναλίνης στο αίμα μας, αύξηση της αρτηριακής πίεσης και εμφανή αύξηση των επιπέδων της ενεργητικότητάς μας.

Όταν ένα μικρό σε ηλικία παιδί βιώσει το συναίσθημα του θυμού συνήθως θα εκφραστεί χωρίς κανένα έλεγχο της συμπεριφοράς του, με άλλα λόγια θα πετάξει και θα σπάσει πράγματα, θα κλωτσήσει και θα δαγκώσει. Το ίδιο συνήθως συμβαίνει κάποιες φορές και σε άτομα με ειδικές ανάγκες.

Καθώς συμβιώνουμε σε πολιτισμένες κοινωνίες αρχικά οι γονείς και μαζί οι δάσκαλοι και καθηγητές, μαθαίνουν στα παιδιά την ανάγκη ελέγχου του θυμού, ιδιαίτερα όταν οι εκδηλώσεις του είναι σε ανεξέλεγκτα επίπεδα υποδεικνύοντας πρακτικούς τρόπους ελέγχου του θυμού. Με τους τρόπους αυτούς θα αποφευχθεί ο ‘στιγματισμός’ εφήβων, νέων αλλά και πιο ώριμων σε ηλικία ατόμων για  ανικανότητα ελέγχου του συναισθήματος του θυμού και για απαράδεκτη ‘αντικοινωνική’ συμπεριφορά και ανωριμότητα που συνιστά η έλλειψη ικανότητας αυτοελέγχου.

Η συνετή διαχείριση και έκφραση του συναισθήματος του θυμού παίρνει συνήθως 2 συγκεκριμένες μορφές:

1. Εκφράζουμε το θυμό μας με κοινωνικά ήπιο τρόπο καθώς υποδεικνύουμε σε συμμαθητές, συμμαθήτριες, συναδέλφους και συνεργάτες, ότι κάποιες συμπεριφορές τους μας πληγώνουν, μας ερεθίζουν και μας εκνευρίζουν.
2. Ελέγχουμε και καταπιέζουμε εσωτερικεύοντας το συναίσθημα του θυμού (δίνουμε τόπο στην οργή) καθώς συνετά συνειδητοποιούμε ότι έντονη έκφραση μπορεί να δημιουργήσει πολλά περισσότερα προβλήματα από ότι η εσωτερίκευση και καταπίεσή του.

Εδώ χρειάζεται να τονίσω ότι η εσωτερίκευση και καταπίεση του συναισθήματος του θυμού που βιώνουμε δεν συνιστά και την εξαφάνισή του. Υπάρχουν κάποια άτομα που συσσωρεύουν πολλές καταστάσεις θυμού εσωτερικεύοντάς τες αλλά αργά ή γρήγορα και με το κατάλληλο ερέθισμα θα ξεσπάσουν σε άλλα άτομα και σε άλλες καταστάσεις που δεν προκάλεσαν τον θυμό.

Κάποια άτομα από τη ‘φύση’ τους εξαιτίας φυσικών-κληρονομικών λόγων είναι ευερέθιστα και βιώνουν το συναίσθημα του θυμού ακόμη και από μικρές και ασήμαντες αιτίες και δεν  μπορούν να ελέγξουν την εξωτερίκευση του θυμού τους.

Κάποια άλλα άτομα είναι μονίμως φορτισμένα εξαιτίας προσωπικών αποτυχιών, εξαιτίας ματαίωσης κάποιων υπέρμετρα φιλόδοξων επιθυμιών τους, οπότε και είναι περισσότερο επιρρεπή να θυμώσουν εύκολα και να εκφράσουν το θυμό τους χωρίς αναστολές και έλεγχο.

Είμαι στη διάθεσή σας, όπως πάντα με αγάπη,

Δρ Νατάσσα Πιπεροπούλου

Για τους αρχαίους Έλληνες, η κατάθλιψη αποτελούσε κατάρα των θεών. Οι νεοέλληνες τη θεωρούν σύμπτωμα του ξέφρενου, αχαλίνωτου και απαιτητικού ρυθμού διαβίωσής μας στα σύγχρονα, απρόσωπα, πολύβουα και ασφυκτικά αστικά κέντρα της πατρίδας μας.

Οι περισσότερες έρευνες που έχουν γίνει από το Εθνικό Ινστιτούτο για την Πνευματική Υγεία των ΗΠΑ, αλλά και σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, καταλήγουν στη διαπίστωση ότι η κατάθλιψη συνιστά υποκείμενη αιτία για το 75% των συνολικών εισαγωγών στα ψυχιατρικά νοσοκομεία. Κι ακόμα, ότι μπορεί, για μια οποιαδήποτε περίοδο, να παρουσιάσουν σοβαρά συμπτώματα κατάθλιψης ένα στα έξι άτομα ηλικίας από 18 μέχρι 74 χρόνων.

…Θεωρεί τον εαυτό του σαν άτομο που μίσησαν οι θεοί και τον κατατρέχουν με τον παντοδύναμο θυμό τους… Ανίκανο να κάνει κάτι για τη βελτίωση της κατάστασής του, το άτομο που πάσχει από κατάθλιψη αρνείται τη βοήθεια των φίλων του, των ψυχολόγων, των ιατρών: αφήστε με, τον ασεβή, τον καταραμένο, το μισητό των θεών, να υποστώ μόνος μου το μαρτύριό μου. Κάθε πράξη, κάθε προσπάθεια, κάθε ενέργειά μου, να ξεφύγω από την κατάθλιψη μπορεί να θεωρηθεί ασεβής αντίσταση στη θέληση των πανίσχυρων θεών…

Όσο ζωντανή και επίκαιρη κι αν φαίνεται αυτή η υποκειμενική περιγραφή κάποιου που πάσχει από κατάθλιψη, όσο κι αν προσιδιάζει στη σύγχρονη πραγματικότητα, ανήκει εντούτοις στον Πλούταρχο και πρωτο-δημοσιεύθηκε τον 2^ο π.Χ. αιώνα.

Τι είναι όμως η κατάθλιψη; Σύμφωνα με το Διαγνωστικό Στατιστικό Εγχειρίδιο DSM-V της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (American Psychiatric Association, 2013), το άτομο με κατάθλιψη πρέπει να βιώνει τουλάχιστον 5 από τα παρακάτω συμπτώματα που περιλαμβάνονται στη συμπεριφορά, τη φυσιολογία και την υποκειμενική εμπειρία του:

1. Ακεφιά και απάθεια (δυσφορία) στο μεγαλύτερο μέρος της ημέρας.
2. Σημαντικά μειωμένο ενδιαφέρον για ή άντληση ευχαρίστησης από σχεδόν όλες τις δραστηριότητες, στο μεγαλύτερο διάστημα της ημέρας, σχεδόν καθημερινά.
3. Σημαντική απώλεια βάρους χωρίς πρόγραμμα διαίτης ή απόκτηση βάρους με αυξομειούμενα επίπεδα όρεξης ή ανορεξίας, σχεδόν καθημερινά.
4. Μείωση πνευματικής και σωματικής δραστηριότητας.
5. Σχεδόν καθημερινή αίσθηση έλλειψης ενέργειας και υπερκόπωσης.
6. Καθημερινά συναισθήματα απαξίωσης ή υπερβολικά και αβάσιμα συναισθήματα ενοχών.
7. Καθημερινή μειωμένη ικανότητα λογικής σκέψης, αυτοσυγκέντρωσης και αναποφασιστικότητα.
8. Επαναλαμβανόμενες σκέψεις θανάτου, επαναλαμβανόμενος αυτοκτονικός ιδεασμός, χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο ή απόπειρα αυτοκτονίας.

Στον τομέα των ψυχορμημάτων του, το άτομο αποζητά καταστάσεις εξάρτησης και, βαθμιαία, αναλαμβάνει σταθερά παθητικό ρόλο αποφεύγοντας έτσι τις ευθύνες που συνοδεύουν το ρόλο κάθε ώριμου ατόμου. Συγκεκριμένα, το άτομο αποκόπτεται από την οικογένεια, τους φίλους, τις κοινωνικές δραστηριότητες, τα επαγγελματικά του ενδιαφέροντα, κλείνεται στον εαυτό του και στο βουβό δράμα της καταθλιπτικής μελαγχολίας του. Με το πέρασμα του χρόνου το άτομο φτάνει στο σημείο όπου αδυνατεί – ή δεν βρίσκει μέσα του την ενέργεια – να ολοκληρώσει συνηθισμένες πράξεις και ασχολίες, πλύσιμο, ντύσιμο, μαγείρεμα. Με λίγα λόγια, το άτομο καταντάει ένα άβουλο ον, κλείνεται στο καβούκι του και παύει να έχει οποιοδήποτε ενδιαφέρον για τον εαυτό του και τους γύρω του!

Τέλος, σε αντίθεση με την περίπτωση της συνηθισμένης και παροδικής θλίψης, που οι περισσότεροι άνθρωποι κατά καιρούς περνάμε, στην περίπτωση της κατάθλιψης η συμπτωματολογία ενέχει τον καθοριστικό χαρακτήρα της βαθμιαίας, αλλά σαφέστατης αλλαγής προς το χειρότερο.

Εν κατακλείδι, όπως και σε άλλες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, η πρόοδος της βιοχημείας και η ανάπτυξη των ψυχοφαρμακολογίας, παρέχει ελπιδοφόρα αποτελέσματα στις περιπτώσεις καταθλιπτικών συμπτωμάτων που κάποτε θεωρούσαμε ανίατες, καθώς αδρανοποιούσαν το άτομο ή το οδηγούσαν στην αυτοκαταστροφή – την αυτοκτονία! Τα αποτελέσματα γίνονται ακόμη πιο θετικά, όταν εφόσον η κατάθλιψη διαγνωσθεί έγκαιρα, η ιατροφαρμακευτική αγωγή συνδυάζεται και με την κατάλληλη ψυχοθεραπευτική υποστήριξη.

Υπάρχει η πιθανότητα, στις δύσκολες και πρωτόγνωρες ψυχοκοινωνικές καταστάσεις που βιώνουμε εξαιτίας του κορωνοϊού κάποιοι έφηβοι αλλά και ώριμα στην ηλικία άτομα να αισθανθούν υπέρμετρα καταπιεσμένα και χωρίς ελευθερία δράσης να οδηγηθούν στην εμπειρία έντονης θλίψης. Εδώ, χρειάζεται η προσοχή των υπόλοιπων μελών της οικογένειας, όταν διαπιστώσουν συμπεριφορές που περιέγραψα παραπάνω στη λίστα χαρακτηριστικών του DSM-V, να συζητήσουν το θέμα με το μέλος της οικογένειας και ανάλογα με την ένταση να αναζητήσουν και τη βοήθεια ειδικών. Εγώ παραμένω συνεχώς στη διάθεσή σας. Μπορείτε να επικοινωνείτε μαζί μου με σχόλια και μηνύματα στο e-me.

Όπως πάντα με αγάπη,

Δρ. Νατάσσα Πιπεροπούλου

Οι νευρώσεις  συνιστούν ψυχολογικές διαταραχές με την παρουσία ενός ή ομάδας συμπτωμάτων και αποκόπτουν το άτομο από την πραγματικότητα και του στερούν το «δικαίωμα» να χαίρεται, να απολαμβάνει τη ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις σε καθημερινή βάση. Μολονότι έχουν πολύ πιο ήπια μορφή από τις ψυχώσεις οι οποίες συνιστούν καθολική αποκοπή από την πραγματικότητα, υπάρχουν κάποιες νευρώσεις και ανάμεσά τους «η κρίση πανικού», η οποία δημιουργεί στο άτομο πολύ σημαντικά προβλήματα στερώντας του την αυτονομία δράσης και συμπεριφοράς και οδηγώντας το στην αναζήτηση οικείου ή φιλικού προσώπου για να στηριχθεί κατά τη διαχείριση των απρόβλεπτων «επιθέσεων» που το αποδιοργανώνουν, υποχρεώνοντας το να κλειστεί στον εαυτό του και το σπίτι του.

Οι νευρώσεις, ως ψυχολογικές διαταραχές, θεωρείται ότι έχουν σε μεγάλο βαθμό ψυχολογική αιτιολογία και περιλαμβάνουν ένα μίγμα άγχους και κατάθλιψης. Έχει υπολογισθεί στατιστικά από τις αρμόδιες εθνικές και διεθνείς στατιστικές υπηρεσίες και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ότι ένας στους τέσσερες κατοίκους των οικονομικά αναπτυγμένων χωρών θα αντιμετωπίσει κάποια μορφή νευρωτικής διαταραχής στη διάρκεια της ζωής του και θα απαιτηθεί να αναζητήσει την κατάλληλη ψυχολογική ή ψυχιατρική στήριξη. Στατιστικά, με εξαίρεση ίσως την κοινωνική φοβία, τα ποσοστά νευρωτικών διαταραχών είναι μεγαλύτερα στις γυναίκες από ότι στους άνδρες.

Σε κάποια άτομα οι «διαταραχές άγχους» είναι συχνές και μάλιστα δεν περιορίζονται στην παρουσία συγκεκριμένων αντικειμένων ή καταστάσεων. Στην περίπτωση της «κρίσης πανικού» η διάρκεια είναι μερικών λεπτών, τα οποία βιώνονται ως «αιώνες» για το άτομο που ζει την εμπειρία, ενώ η συχνότητα ποικίλλει από άτομο σε άτομο.

Τα τυπικά συμπτώματα περιλαμβάνουν ταχυκαρδίες, στηθάγχη, αίσθηση πνιγμού, αστάθειες και απώλεια επαφής με τη πραγματικότητα με τη μορφή της «αποπροσωποποίησης» και του «εξωπραγματικού» συναισθήματος (αποκοπής από την πραγματικότητα).

Τελικά ο φόβος ενός επικείμενου απρόβλεπτου και ανεξέλεγκτου «πανικού» εμποδίζει το άτομο να βγει σε δημόσιους χώρους και να λειτουργήσει μόνο του, φυσικά και δεν του επιτρέπει να οδηγήσει, και το υποχρεώνει να ζητήσει την φυσική παρουσία οικείου προσώπου ή φίλου.

Τα άτομα που θα βιώσουν «κρίσεις πανικού» καταλήγουν να πιστέψουν ότι έχουν σοβαρό οργανικό πρόβλημα και η κατάστασή τους επιδεινώνεται εφόσον συνεχίσει χωρίς τη βοήθεια ψυχολόγου ή ψυχιάτρου και μπορεί να επιβαρυνθεί και από άλλες νοσηρότητες, όπως η αγοραφοβία.

Σύμφωνα με το παγκοσμίως αποδεκτό Διαγνωστικό Στατιστικό Εγχειρίδιο DSM-V της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (American Psychiatric Association, 2013), η κρίση πανικού έχει δύο σαφείς αιτιολογικές βάσεις: υπάρχει η αναμενόμενη κρίση πανικού (όπως π.χ. στα άτομα που τρέμουν στην ιδέα να μπουν σε αεροπλάνο) και η απρόσμενη κρίση πανικού που φαίνεται σαν να έρχεται από το πουθενά, στα καλά καθούμενα. Τα κριτήρια διάγνωσης κρίσης πανικού σε ένα άτομο περιλαμβάνουν μια περίοδο έντονου φόβου και δυσφορίας στη διάρκεια της οποίας τουλάχιστον 4 από τα παρακάτω συμπτώματα θα παρουσιασθούν ξαφνικά και θα κορυφωθούν σε μια χρονική περίοδο περίπου δέκα λεπτών:

1. ταχυπαλμία, ταχυκαρδία και γοργή αύξηση καρδιακών παλμών
2. εφίδρωση
3. τρεμούλα ή ρίγος
4. αίσθηση δυσχέρειας στην αναπνοή
5. αίσθημα πνιγμού
6. στηθάγχη και δυσφορία
7. ναυτία ή κοιλιακή δυσφορία
8. αίσθηση ζαλάδας, αστάθειας, ή λιποθυμική τάση
9. αίσθημα «εξωπραγματικού» ή «αποπροσωποποίησης»
10. φόβος απώλειας ελέγχου και «τρέλας»
11. θανατοφοβία
12. παραισθήσεις (μούδιασμα και μυρμηκίαση)
13. ρίγη ή εξάψεις

Οι συνθήκες εγκλεισμού στα σπίτια μας για την αποφυγή διάδοσης του κορωνοϊού, όπως ο καθένας και η καθεμιά μας εύκολα αντιλαμβανόμαστε, εντείνουν τις καθημερινές, συναισθηματικές μας φορτίσεις. Υπάρχουν οι πιθανότητες τα παιδιά μας ή εμείς να αισθανθούμε αυτές τις μέρες κάποια από τα παραπάνω συμπτώματα και να αναστατωθούμε. Αν είναι πάνω από τέσσερα καλό είναι να μιλήσουμε με έναν ψυχολόγο. Αν είναι λιγότερα από τέσσερα ίσως είναι ένα καθαρό σύμπτωμα των συνθηκών στις οποίες ζούμε.

Η ψυχοθεραπευτική διαχείριση της κρίσης πανικού εναπόκειται στην αξιολόγηση του/της ψυχολόγου που θα επιλέξει την κατάλληλη θεραπευτική προσέγγιση, εκτιμώντας την προσωπικότητα του ατόμου και τα ψυχοκοινωνικά-οικογενειακά-επαγγελματικά του δεδομένα. Συχνά, με την γνωστική συμπεριφοριστική θεραπεία (CBT- cognitive behavioral therapy) εντοπίζουμε και προσδιορίζουμε τις καταστροφικές ερμηνείες του πανικού που διακατέχουν το άτομο, δημιουργούμε στα πλαίσια της προσωπικότητας και του συναισθηματικού φάσματος του ατόμου μη-καταστροφικές εναλλακτικές ερμηνείες και το βοηθούμε να ανακτήσει την αυτοπεποίθηση και τον αυτοέλεγχό του.

Επειδή όμως αυτή την περίοδο δεν είναι δυνατή η επίσκεψη σε ψυχολόγο αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι. Ως ψυχολόγος του ΕΕΕΕΚ Πειραιά, καθώς έχει δημιουργηθεί το μπλογκ επικοινωνίας του προσωπικού με τα παιδιά και τους γονείς και κηδεμόνες τους, σας καλώ να μου αναφέρετε πιθανό επεισόδιο κρίσης πανικού και θα σας απαντήσω άμεσα.

Όπως πάντα με αγάπη,

Δρ. Νατάσσα Πιπεροπούλου

Αγαπημένα μου παιδιά, αγαπητοί γονείς και κηδεμόνες,

Στο προηγούμενο σημείωμά μου είχα εκφράσει την ευχή ότι σύντομα θα βρεθούμε πάλι όλοι μαζί στις αίθουσες, τους διαδρόμους και τον αύλιο χώρο του σχολείου μας.

Όπως ήδη ανακοινώθηκε από τις αρμόδιες Αρχές τα σχολεία παραμένουν κλειστά μέχρι τις 10 Απριλίου, οπότε καθώς εκεί ξεκινούν οι γνωστές μας διακοπές του Πάσχα, πρακτικά θα παραμείνουν κλειστά μέχρι τις 27 Απριλίου. Ταυτόχρονα, θα ισχύει και η άρση κυκλοφορίας στο ίδιο χρονικό διάστημα.

Υποθέτω ότι πολλές οικογένειες είχαν κάθε χρόνο την ευκαιρία να γιορτάσουν το Πάσχα με συγγενείς και φίλους, με παππούδες και γιαγιάδες, είτε εδώ στον Πειραιά, είτε στους τόπους καταγωγής εκτός Πειραιά. Δυστυχώς φέτος, όσοι συνήθιζαν να ταξιδεύουν εκτός Πειραιά δεν θα μπορέσουν να το κάνουν και ακόμη πιο λυπηρό είναι ότι για λόγους πρόληψης μετάδοσης του κορωνοϊού, δεν θα μπορέσουμε να αγκαλιαστούμε με παππούδες, γιαγιάδες, συγγενείς και φίλους.

Μέσα στις σημερινές συνθήκες και στη συναισθηματική φόρτιση που δημιουργεί ο εγκλεισμός και ο περιορισμός στα σπίτια μας, θα απευθυνθώ σήμερα περισσότερο σε εσάς τους αγαπητούς γονείς και κηδεμόνες και λιγότερο στα αγαπημένα μας παιδιά που είναι οι μαθητές και μαθήτριες του σχολείου μας.

Θα σας μιλήσω από την καρδιά μου, περισσότερο ως μητέρα ενός εφήβου και λιγότερο ως επαγγελματίας ψυχολόγος. Καμία επίσημη Αρχή δεν μου έχει δώσει το δικαίωμα απονομής τίτλων τιμής! Παίρνω όμως εγώ, ίσως αυθαίρετα, το δικαίωμα να απονείμω τον τίτλο τιμής ‘ηρωικής συμπεριφοράς’ σε εσάς τις μανάδες, τους πατεράδες και τους κηδεμόνες των μαθητών και μαθητριών μας, που δίνουν ιδιαίτερα νοήματα στην καθημερινότητα που βιώνουμε όλοι εμείς που απαρτίζουμε το σύνολο του εκπαιδευτικού, του ειδικού εκπαιδευτικού και ειδικού βοηθητικού προσωπικού του ΕΕΕΕΚ Πειραιά.

Οι ρόλοι της μητέρας, του πατέρα και του κηδεμόνα ενός παιδιού ανέκαθεν ήταν και στην εποχή μας συνεχίζουν να είναι, με ιδιαίτερη ένταση, απαιτητικοί και δύσκολοι. Εσείς, οι γονείς και κηδεμόνες των δικών μας μαθητών και μαθητριών, παιδιών με ειδικές ανάγκες, επιτελείτε σε καθημερινή βάση ένα τιτάνιο έργο, μεγαλώνοντας το δικό σας παιδί που απαιτεί αυξημένη προσοχή, αυξημένη φροντίδα και αυξημένα ποσά αγάπης.

Όταν διάλεξα την ημέρα του διορισμού μου στο ελληνικό Δημόσιο να ενταχθώ στη δομή της ειδικής αγωγής είχα έναν συγκεκριμένο λόγο. Ήμουν ήδη μητέρα και εργαζόμουν ως ελεύθερη επαγγελματίας προσφέροντας τις υπηρεσίες μου ως ψυχολόγος στο ευρύ κοινό. Γνώρισα άτομα και οικογένειες που χρειάστηκαν τις υπηρεσίες μου ως ψυχολόγου. Ανάμεσά τους γνώρισα και γονείς, μαμάδες και μπαμπάδες και κηδεμόνες παιδιών με ειδικές ανάγκες. Ως μητέρα και εργαζόμενη είχα τις δικές μου δυσκολίες, μεγαλώνοντας ένα παιδί. Όταν όμως άρχισα να αντιλαμβάνομαι και να συνειδητοποιώ τις τεράστιες απαιτήσεις που συνοδεύουν τον γονεϊκό ρόλο ενός παιδιού με ειδικές ανάγκες, πριν δέκα χρόνια, αποφάσισα να ενταχθώ στη δομή της ειδικής αγωγής για να συμπαρασταθώ σε γονείς και κηδεμόνες, αγκαλιάζοντας με αγάπη τα παιδιά τους, που είναι και δικά μου παιδιά ως ψυχολόγου του σχολείου.

Δεν θέλω να παρεξηγηθώ, αλλά ειλικρινά σας θεωρώ σύγχρονες ηρωίδες και σύγχρονους ήρωες, που χρειάζονται ένα χειροκρότημα σε κανονικές συνθήκες και δύο χειροκροτήματα στις συνθήκες που σήμερα βιώνουμε στο σχολείο μας, στην πατρίδα μας και σε όλη τη γη!

Αυτές τις μέρες που συνεχίζουμε να είμαστε όλοι «ελεύθεροι πολιορκημένοι» στα σπίτια μας αντιμέτωποι ως οικογένειες και ως έθνη με έναν επικίνδυνο, φονικό και αόρατο εχθρό, χρειάζεται πολλαπλάσια υπομονή και ψυχραιμία μαζί με το κλασσικό αίσθημα όλων των ανθρώπων, που είναι ιδιαίτερα έντονο σε εμάς, ως έναν πλούσιο σε συναισθήματα λαό, δηλαδή, την ελπίδα.

Ευελπιστούμε σύντομα να τελειώσει η περιπέτεια με τη βοήθεια του Θεού και της Επιστήμης. Σήμερα, πριν κλείσω, θα σας δώσω δύο πρακτικές συμβουλές ως ψυχολόγος: Πρώτον, η καθεμιά και ο καθένας σας ως γονείς και κηδεμόνες γνωρίζετε καλύτερα από εμάς, τα πράγματα που κάνουν το παιδί σας να χαίρεται και εκείνα που το κάνουν να λυπάται. Συνιστώ, μέσα στη δική σας καθημερινότητα και παρά το δικό σας κατανοήσιμο αυξημένο στρες, να βρείτε τους δικούς σας τρόπους που θα αυξήσουν το αίσθημα χαράς και θα μειώσουν το αίσθημα λύπης και απογοήτευσης του παιδιού σας. Όσοι έχετε το κομπιούτερ ή το λάπτοπ που απαιτούνται για πρόσβαση στο μπλογκ και τον τοίχο του ΕΕΕΕΚ Πειραιά, να το κάνετε μαζί με το παιδί σας, να ξαναγίνετε δηλαδή, αυτές τις μέρες συμμαθητές ή συμμαθήτριές του. Δεύτερον, θα υπογραμμίσω το γεγονός ότι σε όλους μας μικρούς και μεγάλους, ιδιαίτερα σε δύσκολες στιγμές, μας γοητεύουν τα παραμύθια και οι ιστορίες. Αυτές τις μέρες, ζητήστε από το παιδί σας να θυμηθεί και να σας περιγράψει μια ευχάριστη μέρα που είχε τη φετινή σχολική χρονιά, όπως και μια δυσάρεστη. Αφού σας αφηγηθεί την ευχάριστη και δυσάρεστη εμπειρία του, συζητήστε με το παιδί σας και αναλύστε στο επίπεδό του τους λόγους που έκαναν τη μέρα ευχάριστη ή δυσάρεστη. Στο τέλος κάθε τέτοιας συζήτησης, μοιραστείτε με το παιδί σας την ελπίδα, ότι μετά τις διακοπές του Πάσχα, όταν αποφασιστεί να ανοίξουν τα σχολεία, να φροντίσουν με βάση τη συζήτησή σας να μάθoυν πως να έχουν περισσότερες ευχάριστες και λιγότερες δυσάρεστες σχολικές μέρες στο ΕΕΕΕΚ Πειραιά. Αυτό θα κάνουμε και εμείς ως προσωπικό όταν λειτουργήσει ξανά το σχολείο μας.

Στο μεταξύ, θα είναι καλοδεχούμενη οποιαδήποτε ερώτηση θέλετε για συγκεκριμένο ψυχολογικό πρόβλημα, στέλνοντάς μου γραπτό μήνυμα στο e-me.

Όπως πάντα με αγάπη,

Δρ. Νατάσσα Πιπεροπούλου