Ανθρωπισμός
Ο ανθρωπισμός ως φιλοσοφική έννοια είναι ένα σύστημα ή τρόπος σκέψεως και πράξεως (παραπλήσιος, αν και όχι ταυτόσημος με τον πραγματισμό), που δίνει τη μεγαλύτερη έμφαση στην αξία του ανθρώπου, στα συμφέροντα, στις αξίες και στην αξιοπρέπειά του. Ειδικότερα, είναι ένα δόγμα που υποστηρίζει ότι αληθές είναι μόνον ό,τι προάγει την ανθρώπινη ζωή και οδηγεί τον άνθρωπο στην τελείωση, και γι’ αυτό δίνει ιδιαίτερη σημασία στη λογική και την καθολική γνώση και αρνείται την πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις.
Ο ανθρωπισμός ιδωμένος ιστορικά αναφέρεται στην παιδευτική αντίληψη και το μορφωτικό ιδεώδες της Αναγέννησης, αλλά και των μετέπειτα χρόνων, σύμφωνα με τα οποία η σωματική, ψυχική και πνευματική αγωγή του ανθρώπου πρέπει να βασίζεται στη σπουδή της κλασικής ελληνικής και λατινικής αρχαιότητας, δηλαδή στα κλασικά γράμματα, και να εμπνέεται από τις κλασικές αξίες και αρχές.
Ο ανθρωπισμός, συνάμα, υποδηλώνει το σύνολο των πνευματικών και ψυχικών ιδιοτήτων του ανθρώπου, ιδίως τα χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν στον πολιτισμένο άνθρωπο (λ.χ. ευγένεια, ημερότητα ηθών) και τον διακρίνουν από τα ζώα.
Σύγχρονα ζητούμενα του ανθρωπισμού
Σύγχρονο, αλλά και πάγιο αίτημα του ανθρωπισμού, είναι να έχει κάθε άνθρωπος το δικαίωμα και άρα τη δυνατότητα να αναπτύξει ολόπλευρα την προσωπικότητά του (σωματικές, ψυχικές, νοητικές και ηθικές αρετές), ώστε να καταστεί άρτιο μέλος μιας ευρύτερα ανθρωπιστικής κοινωνίας. Ζητούμενο, λοιπόν, σε ό,τι αφορά το άτομο ως μεμονωμένη οντότητα είναι η παιδεία εκείνη που θα του επιτρέψει να αποκτήσει αδέσμευτη και ισχυρή αντίληψη και, φυσικά, ηθική ακεραιότητα. Ενώ, σε επίπεδο κοινωνίας, ζητούμενο για τον ανθρωπισμό είναι η διασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών δικαιοσύνης, ισότητας, αλληλεγγύης, αξιοκρατίας και αλληλοσεβασμού, ώστε τα δικαιώματα κάθε πολίτη να γίνονται απολύτως σεβαστά.
Σε μια ανθρωπιστική κοινωνία ο σεβασμός της αξιοπρέπειας κάθε πολίτη είναι αδιαπραγμάτευτος και φαινόμενα όπως είναι οι οικονομικές ανισότητες, η στέρηση ακόμη και βασικών αγαθών και η εκμετάλλευση των αδύναμων, δεν γίνονται αποδεκτά. Σε μια ανθρωπιστική κοινωνία κάθε άνθρωπος εκτιμά, σέβεται και προστατεύει τον συνάνθρωπό του. Προκειμένου, όμως, να υπάρξει μια τέτοια κοινωνία, κάθε άνθρωπος οφείλει να αποκτήσει τη βαθιά εκείνη αγάπη για τον συνάνθρωπό του, που δεν θα του επιτρέπει να αποδέχεται ή να ανέχεται την κοινωνική αδικία και τις ανισότητες.
Αίτια κρίσης του ανθρωπισμού
Στην εποχή μας παρατηρείται σημαντικό έλλειμμα ανθρωπιάς, με τον ανθρωπισμό να παραγνωρίζεται πλήρως. Κύριο μέλημα των περισσότερων ανθρώπων είναι η ατομική τους ευημερία, για χάρη της οποίας δεν διστάζουν πολλές φορές να εκμεταλλευτούν και να αδικήσουν συνανθρώπους τους. Άνθρωποι ελλιπούς καλλιέργειας, εγωκεντρικοί, μικροπρεπείς, με φθόνο για τους συμπολίτες τους∙ άνθρωποι που αποδέχονται και επιζητούν την αναξιοκρατία, εκλέγουν και στηρίζουν κυβερνήσεις, οι οποίες αντιμετωπίζουν απαθώς τη γενικευμένη ανεργία, τη φτώχεια και την οικονομική δυσπραγία σημαντικού τμήματος του πληθυσμού.
Φαινόμενο, το οποίο δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτό μόνο στα στενά όρια της δικής μας πολιτείας, καθώς σε ολόκληρο τον κόσμο παρατηρούνται καταστάσεις που εκθέτουν τα κράτη στο σύνολό τους, αφού αποδέχονται και επιτρέπουν την εξαθλίωση και τον αφανισμό πληθυσμών σε διάφορες οικονομικά ασθενείς περιοχές του πλανήτη. Γενικευμένη, λοιπόν, η κρίση του ανθρωπισμού και όχι αποκλειστικό σύμπτωμα της ελληνικής κοινωνίας∙ γενικευμένα, άρα, και τα αίτια αυτής της έκπτωσης των ηθικών αξιών.
Ειδικότερα:
- Υλισμός και άνιση κατανομή του πλούτου.
Με κύριο δέλεαρ τις ανέσεις, την απόλαυση και την τόσο αναγκαία, μα και τόσο επιφανειακή, κοινωνική αποδοχή, ο υλισμός έχει διαβρώσει δραστικά τη συνείδηση των πολιτών, που σπεύδουν να θυσιάσουν κάθε άλλη προσωπική αξία και κάθε ηθικό φραγμό στο όνομα του πλουτισμού και της ευμάρειας. Οι άνθρωποι έχουν πάψει πια να ενδιαφέρονται για το συλλογικά επωφελές και για την ανιδιοτελή προσφορά στους συνανθρώπους τους, το μόνο που επιθυμούν και επιδιώκουν πλέον είναι η προσωπική ανάδειξη, και φυσικά το οικονομικό κέρδος.
Το οικονομικό αυτό κέρδος, όμως, καταλήγει και περιορίζεται σ’ ένα μικρό μόνο μέρος του πληθυσμού, δημιουργώντας έτσι τεράστιες ανισότητες τόσο ανάμεσα στους πολίτες συγκεκριμένων κοινωνιών όσο και μεταξύ των διαφόρων κρατών. Προκύπτει κατ’ αυτό τον τρόπο μια επονείδιστη κατάσταση στο πλαίσιο της οποίας οι λίγοι και κατέχοντες έχουν διασφαλίσει ένα εξαιρετικά υψηλό βιοτικό επίπεδο, ενώ την ίδια στιγμή γύρω τους υπάρχουν πάρα πολλοί συνάνθρωποί τους που αδυνατούν να διασφαλίσουν έστω και τα στοιχειώδη για την επιβίωσή τους. Αντιστοίχως, πλάι στα ισχυρά και ανεπτυγμένα κράτη υπάρχουν και χώρες, όπως αυτές του Τρίτου Κόσμου, οι επονομαζόμενες και αναπτυσσόμενες χώρες, στις οποίες ο πληθυσμός αντιμετωπίζει απελπιστικά αντίξοες συνθήκες και λιμοκτονεί.
Στο όνομα του οικονομικού φιλελευθερισμού και μιας -προφανώς απίθανης- μελλοντικής εξισορρόπησης, η παγκόσμια κοινότητα αποδέχεται αυτές τις εξωφρενικές ανισότητες, αφήνοντας μεγάλο μέρος του πληθυσμού να βιώνει την απόλυτη εξαθλίωση, και επιτρέποντας συνάμα στους λίγους «εκλεκτούς» να απολαμβάνουν τις ανέσεις του υπέρμετρου πλούτου.
- Διαιώνιση ρατσιστικών αντιλήψεων.
Σημαντικό εμπόδιο στην επικράτηση ενός αμιγώς ανθρωπιστικού τρόπου θεώρησης των πραγμάτων παραμένει το φαινόμενο του ρατσισμού, που λειτουργεί ως διαστρεβλωμένο άλλοθι για να αιτιολογηθούν περιπτώσεις κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης ανθρώπων, οι οποίοι λόγω εθνικότητας ή άλλης διάκρισης αντιμετωπίζονται σαν να μη δικαιούνται ίσης μεταχείρισης και αντίστοιχου σεβασμού με τους υπόλοιπους ανθρώπους.
Οι ποικίλες ρατσιστικές διακρίσεις καθιστούν, έτσι, εφικτή τη μη σθεναρή αντίδραση του συνόλου των πολιτών σε περιπτώσεις όπου εμφανώς καταπατώνται βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, καθώς πρόκειται για παραβιάσεις εις βάρος ομάδων ή εθνοτήτων που δεν έχουν το «προνόμιο» της καθολικής αποδοχής.
- Εμπορευματοποίηση ανθρωπίνων σχέσεων και αποξένωση.
Οδυνηρό σύμπτωμα του καταναλωτικού προτύπου ζωής είναι η απουσία ουσιαστικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, καθώς ό,τι κινεί και στηρίζει πλέον τις ανθρώπινες επαφές είναι η προσδοκία του κέρδους και η εξυπηρέτηση ίδιων συμφερόντων. Τα αστικά μεγαθήρια έχουν συμβάλει στη δραστική αποξένωση των ανθρώπων∙ αποξένωση, η οποία ούτως ή άλλως τρέφεται αδιάκοπα από τον εγωκεντρισμό και την κυρίαρχη επιδίωξη του υλικού πλουτισμού και της άμεσης ικανοποίησης των προσωπικών επιθυμιών.
Η εσωτερική ανάγκη προσφοράς και ανιδιοτελούς συμπαράστασης στους άλλους ανθρώπους έχει πια χαθεί ή υπονομευτεί σε πολύ μεγάλο βαθμό, αφού δεν συνάδει με τη σύγχρονη τάση της πρόταξης του ατομικού συμφέροντος.
- Πόλεμοι και τρομοκρατία.
Παρά τη συγκλονιστική εμπειρία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και τον όλεθρο που αυτός έφερε σε πολλά μέρη της γης, ακόμη και σήμερα συνεχίζεται η διενέργεια πολεμικών επιχειρήσεων είτε γιατί δεν αναγνωρίζεται σε ορισμένες εθνότητες το δικαίωμα κτήσης αναγκαίων εδαφών για τη δημιουργία μιας αυτόνομης κρατικής οντότητας είτε γιατί μεγάλα οικονομικά συμφέροντα οδηγούν τις ισχυρές δυνάμεις σε απρόκλητες παρεμβάσεις στα εσωτερικά ζητήματα άλλων μικρότερων κρατών. Παρεμβάσεις, άλλωστε, που ωθούν τα κράτη αυτά σε μαζική αντίδραση ή σε μερικότερης αποδοχής αντεκδικήσεις που λαμβάνουν τη μορφή τρομοκρατικών χτυπημάτων.
Ανεξάρτητα, ωστόσο, από το ποια είναι η κινητήριος δύναμη των πολεμικών ή τρομοκρατικών ενεργειών -οικονομικά συμφέροντα, εθνικισμός, θρησκευτικός φανατισμός κ.ά.-, τα αποτελέσματά τους παραμένουν ολέθρια∙ σημαντικές απώλειες άμαχου πληθυσμού, οικονομική και κοινωνική αστάθεια που οδηγεί πλήθος ανθρώπων στην ατυχή περιπέτεια της προσφυγιάς, διχασμός και έξαρση του φανατισμού. Είναι εύλογο, λοιπόν, πως σε περιοχές όπου οι άνθρωποι βρίσκονται στη δίνη ενός πολέμου ή της απειλής ενός πολέμου, δεν μπορεί να υπάρξει η πνευματική εκείνη ηρεμία που θα μπορούσε να στηρίξει την εδραίωση του ανθρωπισμού.
- Λανθασμένη και κακόβουλη χρήση της τεχνολογίας.
Με γνώμονα πάντα το οικονομικό κέρδος, αλλά και την πολιτική ισχύ, πολλά κράτη βρίσκονται σε διαρκή αναζήτηση ολοένα και πιο φονικών οπλικών συστημάτων, ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν ή να υπερισχύσουν των αντιπάλων τους. Προκύπτει, έτσι, μια τεράστια ετήσια δαπάνη για την απόκτηση πολεμικού εξοπλισμού, που επιβαρύνει τους προϋπολογισμούς των κρατών, και φυσικά τους αποτρέπει από το να αξιοποιήσουν τα χρήματα αυτά για επενδύσεις, για κοινωφελείς σκοπούς, για την παιδεία, αλλά και για την υγεία των πολιτών τους.
Η παραγωγή οπλικών συστημάτων, που συχνά ενισχύεται και με υπόγειες προσπάθειες διατήρησης των διακρατικών εντάσεων, αποφέρει πολύ σημαντικά κέρδη. Το γεγονός αυτό οδηγεί -κατ’ ανάγκη- στη συνέχιση της εκμετάλλευσης των τεχνολογικών επιτευγμάτων, όχι για το κοινό καλό, αλλά για τη δημιουργία όλο και πιο αποτελεσματικών όπλων μαζικής καταστροφής. Εφόσον, λοιπόν, η τεχνολογία καταστροφής και αφανισμού είναι πιο προσοδοφόρα από την τεχνολογία βελτίωσης της ανθρώπινης ζωής, παρατηρείται η διαιώνιση αυτού του παραλογισμού που αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως στόχο προς εξουδετέρωση.
- Περιβαλλοντολογική καταστροφή.
Θύμα της οικονομικής απληστίας αποτελεί, άλλωστε, και το φυσικό περιβάλλον∙ ο αναντικατάστατος αυτός και απόλυτα αναγκαίος πόρος για τη στήριξη της ανθρώπινης ζωής αντιμετωπίζεται ως αναλώσιμο προϊόν και φθείρεται ανεπανόρθωτα στο όνομα του κέρδους. Η υπερεκμετάλλευση του περιβάλλοντος αποτελεί σαφή ένδειξη του γεγονότος ότι τα οικονομικά κέρδη κρίνονται από πολλούς ως σαφώς σημαντικότερα από την ανθρώπινη ζωή. Το απώτερο τίμημα της ανεξέλεγκτης καταστροφής του περιβάλλοντος, που είναι φυσικά η δραστική υπονόμευση της ποιότητας ζωής για τους ανθρώπους, μοιάζει κενό γράμμα μπροστά στις δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης που προσφέρονται μέσω της αξιοποίησης των φυσικών πόρων.
Τρόποι ενίσχυσης του ανθρωπισμού
Οι εμφανείς ανισότητες, η διαρκώς αυξανόμενη οικονομική ανέχεια σημαντικού τμήματος του πληθυσμού, αλλά και οι ποικίλες αρνητικές εκφάνσεις του σύγχρονου τρόπου οικονομικής αντίληψης, καθιστούν αναγκαία την επιστροφή στις αρχές του ανθρωπισμού, ώστε κριτήριο και μέτρο κάθε πράξης και απόφασης να είναι ο άνθρωπος και όχι το οικονομικό κέρδος.
Ενίσχυση της ανθρωπιστικής παιδείας και απόρριψη του καταναλωτισμού.
- Προκειμένου να καταστεί εφικτή η εδραίωση του ανθρωπισμού θα πρέπει η σχετική προσπάθεια να ξεκινήσει εγκαίρως από τις νεότερες γενιές, με όχημα την ανθρωπιστική παιδεία. Αν θέλουμε οι νέοι πολίτες να μη στέκουν απαθείς απέναντι στα ολοένα και συχνότερα φαινόμενα απάνθρωπης μεταχείρισης συνανθρώπων μας∙ αν θέλουμε οι νέοι να μπορούν να αντισταθούν στα κελεύσματα του υλισμού, θέτοντας πάντοτε ως πρώτη προτεραιότητα το σεβασμό και την αξιοπρέπεια των συνανθρώπων τους, η απάντηση βρίσκεται στην ορθή πνευματική τους καλλιέργεια.
- Ζητούμενο, άρα, της ανθρωπιστικής παιδείας θα πρέπει να είναι η ενδυνάμωση της κριτικής και συλλογιστικής ικανότητας των νέων, ώστε να μπορούν να διαπιστώνουν τα αδιέξοδα της σύγχρονης πολιτικής και οικονομικής πολιτικής. Ενώ, συνάμα, η παροχή ενός στερεού παιδευτικού υπόβαθρου, θα διασφαλίζει τη δυνατότητα των νέων να λειτουργούν ως αυτόνομες προσωπικότητες, χωρίς να παρασύρονται από τις ευτελείς επιδιώξεις της εποχής του καταναλωτισμού.
- Η αποδοχή και ο απόλυτος σεβασμός της αξίας του άλλου ανθρώπου συνιστούν βασικά αιτήματα της σύγχρονης εποχής, όπου οι νέοι καλούνται να ζήσουν σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Ο ρατσισμός και οι κάθε είδους διακρίσεις δεν θα πρέπει να αποτελέσουν εμπόδια εκείνης της πορείας που ωθεί -και πρέπει να ωθεί- τους νέους σε μια αδιαπραγμάτευτη παγκόσμια αρμονική συνύπαρξη. Στόχος, λοιπόν, της ανθρωπιστικής παιδείας είναι η επικράτηση πανανθρώπινων αξιών, στο πλαίσιο των οποίων κάθε πολιτισμός, κάθε εθνότητα και κάθε άνθρωπος θα αναγνωρίζονται ως ισάξια και άξια σεβασμού μέλη της παγκόσμιας κοινότητας.
- Οι νέοι θα πρέπει, παράλληλα, να γνωρίσουν και να επιζητούν τα στοιχεία εκείνα που διασφαλίζουν μιαν άρτια και ομαλή κοινωνική συνύπαρξη, αποφεύγοντας τα δεινά του εγωκεντρισμού, της αναξιοκρατίας και της αποξένωσης. Η έννοια της συλλογικής προσπάθειας και της επιδίωξης του συλλογικά επωφελούς, θα αποτελέσει ένα στοιχείο καίριας σημασίας, για την επιστροφή στο πνεύμα και το ήθος παλαιότερων εποχών, όπου οι πολίτες έθεταν τις ανάγκες της κοινωνίας τους και το μέλλον των επερχόμενων γενεών πάνω από τις προσωπικές τους επιθυμίες.
- Η πορεία του καταναλωτισμού, της υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων και των αδιάκοπων πολεμικών εξοπλισμών, είναι μια καταστροφική πορεία που θέτει σε κίνδυνο, όχι μόνο τις υπάρχουσες γενιές, αλλά και την ποιότητα ζωής εκείνων που θα έρθουν. Κρίσιμο και αναγκαίο, λοιπόν, να απορριφθεί η τωρινή αντίληψη και να διεκδικηθεί ένας τρόπος ζωής και μια οικονομική αντίληψη που δεν θα τοποθετεί το οικονομικό κέρδος πάνω από όλους και από όλα.
- Είναι ευθύνη κάθε ανθρώπου, επομένως, να αναζητήσει την ομορφιά και την ποιότητα της ζωής, όχι στα καταναλωτικά αγαθά, αλλά στην αλληλεγγύη, στην κοινωνική ευαισθησία, στον εθελοντισμό, στην πνευματική καλλιέργεια, στην υπεράσπιση του περιβάλλοντος και στην προάσπιση κάθε ηθικής ποιότητας. Ένας κόσμος στον οποίο η πλειονότητα του πληθυσμού εξαθλιώνεται για να ευημερεί μια ελάχιστη μερίδα ευνοημένων, δεν είναι ένας κόσμος που προσφέρει ελπίδα και προοπτικές.
Υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων από την πολιτεία.
- Η πολιτεία είναι υπεύθυνη για την τήρηση εκείνων των διατάξεων του Συντάγματος που ορθώς αναγνωρίζουν σε κάθε πολίτη το δικαίωμα στην εργασία, στην αξιοπρέπεια, στη ζωή και στο σεβασμό. Η πολιτεία δεν θα πρέπει να παραμένει ανενεργή και αδρανής απέναντι στις κοινωνικές ανισότητες και στην οικονομική εξαθλίωση μέρους του πληθυσμού. Είναι χρέος και ευθύνη της, λοιπόν, η έμπρακτη και άμεση μέριμνα για τη διασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης στο σύνολο του πληθυσμού, χωρίς διακρίσεις.
Δραστηριοποίηση της διεθνούς κοινότητας.
- Η διεθνής κοινότητα οφείλει να λάβει θέση απέναντι στις αδιανόητες οικονομικές ανισότητες που κοστίζουν καθημερινά τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων στις αναπτυσσόμενες χώρες. Είναι δίχως άλλο αναγκαίο -και θα αποτελέσει σωτήριο μέτρο- να παρακρατηθεί μέρος των κερδών από τα ισχυρότερα κράτη, από τις κερδοφόρες εταιρείες, ακόμη ίσως κι από τους ευκατάστατους πολίτες, προκειμένου να επιτευχθεί η εκ βάθρων αναδόμηση εκείνων των χωρών που δεν έχουν ούτε τις υποδομές ούτε τις δυνατότητες να στηρίξουν βιοτικά τον εγχώριο πληθυσμό τους.
- Σημαντικοί πόροι για την ενίσχυση των πλέον αδύναμων κρατών μπορούν να προκύψουν και από τη δραστική μείωση των επιθετικών ή αμυντικών εξοπλισμών. Η επίλυση των διαφορών ανάμεσα στα κράτη και στις εθνότητες θα πρέπει να δίνεται μέσω της διπλωματικής οδού και όχι μέσω των πολεμικών αναμετρήσεων ή της συνεχούς αύξησης των εξοπλισμών.
- Συνάμα, η διεθνής κοινότητα οφείλει να προχωρήσει σε δεσμευτικές συμφωνίες για την αποτελεσματικότερη προστασία του περιβάλλοντος. Κανένα προϊόν δεν μπορεί να θεωρείται πολυτιμότερο από το περιβάλλον, ώστε η παραγωγή του να θέτει σε κίνδυνο τις ισορροπίες του περιβάλλοντος, την επιβίωση άγριων ζώων και την πιθανή επίδραση στις κλιματολογικές συνθήκες.
- Αντιστοίχως, οι διεθνείς οργανισμοί για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα επιβολής αυστηρών κυρώσεων στις χώρες εκείνες που δεν σέβονται πλήρως τους πολίτες τους ή τους σε αυτές βρισκόμενους πρόσφυγες και μετανάστες.