Ενημέρωση
- Μέσα μαζικής ενημέρωσης (επικοινωνίας): Μέσα τεχνολογίας (τύπος, τηλεόραση, ραδιόφωνο, διαδίκτυο) που χρησιμοποιούνται για τη μετάδοση ειδήσεων και απόψεων. Στόχος τους η πληροφόρηση των πολιτών. Ο ρόλος τους είναι ευρύτερος, συνοψίζεται στο δημόσιο έλεγχο, στην ενημέρωση, τη ψυχαγωγία και τη μόρφωση.
- Κοινωνία της Πληροφορίας: Ο σύγχρονος πολιτισμός προσφέρει στον άνθρωπο και την κοινωνία απεριόριστη δυνατότητα πρόσβασης στη γνώση και την πληροφορία. Ελεύθερη και συνεχής διακίνηση πληροφοριών από όλα τα Μ.Μ.Ε. Η πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία συνδέεται με την ανάπτυξη. Στόχος της κοινωνίας ο εκδημοκρατισμός της πληροφόρησης και των ατόμων η κριτική της αξιοποίηση.
- Κοινή γνώμη: Κοινή συνισταμένη των επιμέρους ατομικών απόψεων που επικρατούν στην πλειονότητα των μελών της κοινωνίας για συγκεκριμένο θέμα. Η συλλογική στάση του κοινωνικού συνόλου.
Ιστορική αναδρομή
Αποτελούν το σημείο συνάντησης της πολιτικής πληροφόρησης και της προώθησης οικονομικών αγαθών στις δυτικές κοινωνίες κατά το 19ο αι. Συνδέονται άμεσα με την άνοδο και την κυριαρχία της αστικής τάξης στο πεδίο της πολιτικής και της οικονομίας. Είναι οι βασικοί δίαυλοι της επικοινωνίας του πολιτικού συστήματος με τους εγγράμματους πολίτες, συντελούν στη διαμόρφωση πολιτικής ιδεολογίας. Επειδή η βιομηχανική παραγωγή και το εμπόριο βρίσκονται στα χέρια ισχυρών μελών της αστικής τάξης, ο τύπος μετατρέπεται σε μοχλό προώθησης των βιομηχανικών προϊόντων, σταδιακά διαμορφώνει «καταναλωτική νοοτροπία». Το ραδιόφωνο και η τηλεόραση εκλαϊκεύουν την ενημέρωση, προσφέρουν ζωντανή και ελκυστική πρόσβαση στην επικαιρότητα. Στις μέρες μας το ιδιοκτησιακό καθεστώς των Μ.Μ.Ε. τείνει να γίνει ολιγοπωλιακό, γεγονός που εξασφαλίζει σ’ αυτά ανυπολόγιστη πληροφοριακή και πολιτική δύναμη και έναν σχεδόν θεσμικό ρόλο («τέταρτη εξουσία») μέσα στις σύγχρονες δημοκρατίες.
Η λειτουργία των ΜΜΕ
Θετικά αποτελέσματα (όταν λειτουργούν αντικειμενικά και υπεύθυνα):
- Ενημερώνουν το κοινό για γεγονότα και προβλήματα σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο (το άτομο αποκτά ολοκληρωμένη αντίληψη).
- Μέσο διαπαιδαγώγησης του πολίτη και ανύψωσης του πνευματικού του επιπέδου (επαφή με πολιτισμό, επιστήμες, τέχνες, ιστορία). Σημαντικός παράγοντας της «διά βίου» παιδείας.
- Η πολυφωνία τους δίνει τη δυνατότητα στον πολίτη διασταύρωσης των πληροφοριών και ανάλυσης εις βάθος των φαινομένων.
- Έλεγχος των τριών εξουσιών: περιορίζει τις δυνατότητες αυθαιρεσίας και μεταφέρει τη λαϊκή βούληση στην ηγεσία.
- Στηρίζουν την οικονομία, μέσω της προώθησης των εμπορικών συναλλαγών (διαφήμιση).
Κίνδυνοι – προβλήματα στη λειτουργία τους
- Παραπληροφόρηση: αποπροσανατολίζει και καλλιεργεί το φανατισμό. Έλλειψη αντικειμενικότητα δημοσιογράφων και οργανισμών.
- Προπαγάνδα: όταν τα ΜΜΕ αναπαράγουν την κρατική ή κομματική ιδεολογία.
- Σκανδαλοθηρία (κιτρινισμός τύπου): προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, σύγχυση ως προς τα κριτήρια αξιολόγησης των προσώπων.
- Συμβολή στην ανάπτυξη του καταναλωτικού πνεύματος: προβολή προτύπων καταναλωτισμού.
- Παρέμβαση στο έργο της δικαιοσύνης: προκαταλαμβάνουν τις δικαστικές αποφάσεις, παραβιάζουν το «τεκμήριο της αθωότητας».
- Προβολή κατώτερων προτύπων που οδηγεί στον μιμητισμό
- Ψυχαγωγία χαμηλής ποιότητας (βωμολοχία, χιούμορ που εκβιάζει το γέλιο, αισθητική υποβάθμιση)
- Κακοποίηση και φθορά της ελληνικής γλώσσας (υιοθέτηση γλωσσικών δανείων)
- Επιβολή συγκεκριμένων προτύπων ζωής και ειδώλων
Προϋποθέσεις υγιούς λειτουργίας
- Ύπαρξη δημοκρατικού πολιτεύματος, ελευθερία έκφρασης και διακίνησης ιδεών, πλουραλισμός και πολυφωνία, δυνατότητα ανάπτυξης διαλόγου
- Ανεξαρτησία από πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα, εξασφάλιση της αντικειμενικότητας, απαγκίστρωση της κοινής γνώμης από διαπλεκόμενους παράγοντες που νέμονται την πολιτική και οικονομική εξουσία
- Έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση, ώστε να αποκρυσταλλώνουν οι πολίτες οργή άποψη για τα διάφορα ζητήματα, να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν προβλήματα, να σχεδιάσουν με υπευθυνότητα το κοινό μέλλον.
- Τήρηση του κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας, ώστε να αποφεύγεται ο άκρατος υποκειμενισμός στην επιλογή της είδησης, να εγκαταλειφθούν η ειδησεοθηρία για την άνοδο της τηλεθέασης, να γίνεται σεβαστή η ιδιωτική ζωή και η αξιοπρέπεια του ατόμου, να υπηρετείται το κοινό συμφέρον και να περιοριστεί η εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης
- Άσκηση ελέγχου στα ΜΜΕ από την πολιτεία (Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης) και από τους πολίτες
- Πεπαιδευμένοι δημοσιογράφοι (ολοκληρωμένες ηθικοπνευματικά προσωπικότητες): να καθοδηγούνται από έναν αδιαπραγμάτευτο κώδικα ηθικής στην άσκηση του επαγγέλματός τους.
Παραπληροφόρηση
Εκούσια και προγραμματισμένη διάδοση (ή μετάδοση) ψευδών ή στρεβλωμένων ειδήσεων ή απόκρυψη και υποβάθμιση κάποιων άλλων με σκοπό τον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης και τη δημιουργία λανθασμένων εντυπώσεων γύρω από ένα θέμα της ειδησεογραφίας. Δεν είναι τυχαίο γεγονός, αλλά μια συντονισμένη προσπάθεια.
Παράγοντες διαμόρφωσης παραπληροφόρησης
- Πρόθεση ελέγχου της κοινής γνώμης και χειραγώγησης του κοινωνικού συνόλου, στροφή του ενδιαφέροντος σε θέματα δευτερεύοντα και επουσιώδη.
- Ο έλεγχος που υφίστανται τα ΜΜΕ από πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες που επεμβαίνουν στη λειτουργία τους, με σκοπό να προβάλλουν μία πλασματική πραγματικότητα.
- Η επαγγελματική και οικονομική εξάρτηση των δημοσιογράφων από τους ιδιοκτήτες των ΜΜΕ, οι οποίοι συχνά «διαπλέκονται» με σημαίνοντα πρόσωπα, γεγονός που στερεί από τους δημοσιογράφους την αυτονομία και την ελευθερία λόγου και έκφρασης.
Συνέπειες παραπληροφόρησης
- Χειραγώγηση της κοινής γνώμης από κέντρα πληροφόρησης αδιαφανούς και αδιευκρίνιστης προέλευσης.
- Προβολή ανούσιων και επιφανειακών πληροφοριών, διατήρηση του κοινού σε χαμηλό μορφωτικό επίπεδο.
- Επικράτηση του κιτρινισμού (λασπολογία εναντίον δημόσιων προσώπων) και του λαικισμού.
- Ολέθριες οι συνέπειες για την ποιότητα της δημοκρατίας, καθώς ο έγκυρα πληροφορημένος πολίτης είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της δημοκρατικής κοινωνίας.
Προστασία από την παραπληροφόρηση
- Διασταύρωση των πληροφοριών με στόχο την επαλήθευση, πολύπλευρη ενημέρωση.
- Προβληματισμός και έλεγχος της αξιοπιστίας των πηγών, αποφυγή άκριτης αποδοχής του καταιγισμού μηνυμάτων και ειδήσεων.
- Σεβασμός του ιδιωτικού βίου και του κοινωνικού συνόλου.
- Άσκηση της κριτικής ικανότητας, καλλιέργεια της οξυδέρκειας, ώστε ο πολίτης να αποκτά όλο και πιο διευσδυτική ματιά στα πράγματα.
Προπαγάνδα
Σκόπιμη προσπάθεια διάδοσης και επιβολής με όλα τα δυνατά μέσα κοινωνικών, πολιτικών, θρησκευτικών ή άλλων ιδεών, με στόχο την πλήρη υιοθέτησή τους από το δέκτη. Η προπαγάνδα ασκείται από τους κατέχοντες κάθε είδους εξουσία.
Χαρακτηριστικά προπαγάνδας
- Απλουστευτική διατύπωση, λαϊκισμός και μονότονη επανάληψη συγκεκριμένων ιδεών.
- Διχαστική και μισαλλόδοξη, αποσκοπεί στη συκοφαντία και τη δυσφήμιση μέσω της υπερβολής και της παραποίησης της αλήθειας.
- Ελκυστική και άκρως εντυπωσιακή ψευδολογία, υποσχεσιολογία.
- Χρησιμοποιεί την κινδυνολογία και την υποβολή (απευθύνεται στο υποσυνείδητο και όχι στο λογικό, επιχειρεί να ερεθίσει το συναίσθημα).
Συνέπειες προπαγάνδας
- Το άτομο ετεροκατευθύνεται, χάνει την υπόστασή του, η κρίση ατροφεί και οι πράξεις του διαποτίζονται από φανατισμό και μισαλλοδοξία.
- Διαταράσσεται η κοινωνική συνοχή, με αποτέλεσμα τις κοινωνικές συγκρούσεις και την ένταση φαινομένων κοινωνικής παθογένειας.
- Υπονόμευση του δημοκρατικού χαρακτήρα του πολιτεύματος
ΜΜΕ και δημοκρατία
Η σωστή λειτουργία των Μ.Μ.Ε. είναι θεμελιώδης όρος για τη λειτουργία της δημοκρατίας. Λειτουργούν σωστά, όταν ενημερώνουν, ψυχαγωγούν, μορφώνουν. Στην αντίθετη περίπτωση, παραπληροφορούν και ναρκώνουν τη συνείδηση των πολιτών. Η παγκοσμιοποίησή τους (δορυφορική επικοινωνία) αφενός και η διαπλοκή τους με τις εξουσίες αφετέρου καθιστούν δυσεπίλυτο πρόβλημα τη σωστή λειτουργία, η αναγκαιότητα της οποίας είναι προφανής. Κρατούν το κλειδί για τη σωστή ή όχι ενημέρωση του πολίτη, τη σωστή διαμόρφωση ή ποδηγέτηση και παραπλάνηση της κοινής γνώμης. Προκύπτει, λοιπόν, η αδήριτη ανάγκη εξυγίανσης και ελέγχου της λειτουργίας των ΜΜΕ. Απαιτείται μία οικουμενική ρύθμιση (καταστατικός χάρτης λειτουργίας και δεοντολογίας) που θα διασφαλίζει την ελευθερία των ΜΜΕ σε υπερεθνική αλλά και εθνική βάση (δεσμευτικό πλαίσιο αρχών για όλες τις χώρες). Παράλληλα, δε θα πρέπει να απολέσει ο κάθε πολίτης την ατομική του ευθύνη. Αυτό θα δήλωνε μία παθητική, μοιρολατρική στάση που είναι εκ διαμέτρου αντίθετη από τη στάση που ταιριάζει στον ενεργό, ενημερωμένο πολίτη.
Λαϊκισμός
Μία από τις συνήθεις μομφές που χρεώνεται στα ΜΜΕ. Ο όρος προσδιορίζει τη δήθεν λαϊκότητα, την υποκριτική επίδειξη φιλολαϊκών διαθέσεων, την άσκηση πολιτικής που κολακεύει και καπηλεύεται τις αδυναμίες των λαϊκών στρωμάτων. Τον μεταχειρίζονται τόσο τα ΜΜΕ όσο και οι πολιτικοί, για να κερδίσουν αβίαστα τη συμπάθεια της κοινής γνώμης με αθέμιτο τρόπο, προσβάλλοντας τη νοημοσύνη του κοινού και παραβιάζοντας τις αρχές της δημοκρατίας.
Κιτρινισμός
Συχνό φαινόμενο που πλήττει το χώρο της δημοσιογραφίας. Παρατηρείται σε περιπτώσεις στις οποίες οι δημοσιογράφοι προβάλλουν, με τρόπο ευτελή και αναξιοπρεπή, γεγονότα που έχουν στόχο να παραπληροφορήσουν, θίγοντας πρόσωπα και θεσμούς. Επιπλέον, συνίσταται στη μετάδοση κατασκευασμένων ειδήσεων από ανεξακρίβωτες και ανυπόστατες πληροφορίες που αφορούν στην ιδιωτική ζωή δημοσίων προσώπων ή και απλών πολιτών, σπιλώνοντας υπολήψεις και παραβιάζοντας τα προσωπικά δεδομένα. Ως εκ τούτου προωθεί τον «τηλεοπτικό κανιβαλισμό» και διαμορφώνει ένα «ανθρωποφάγο» κοινό. Αποπροσανατολίζει την κοινή γνώμη από τα σοβαρά ζητήματα της επικαιρότητας και κατευθύνει το ενδιαφέρον του κοινού προς ευτελή θέματα που θίγουν την αξιοπρέπεια συμπολιτών και συνανθρώπων μας.
Πώς μπορεί ο Τύπος να στηρίξει τη δημοκρατία;
- Να επικυρώνει με τη λειτουργία του τους δημοκρατικούς θεσμούς
- Να ενημερώνεις τον πολίτη για πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα, συμβάλλοντας κατά αυτόν τον τρόπο στην ενεργό συμμετοχή του στα κοινά.
- Να εκφράζει την κοινή γνώμη, να κρίνει και να ελέγχει την εξουσία.
- Να προωθεί και να αναδεικνύει τα συμφέροντα των ομάδων και των τάξεων ισότιμα.
- Να εκφράζει ποικιλόμορφες ιδέες και απόψεις (πολυφωνία).
- Να συμβάλλει στην πνευματική καλλιέργεια των πολιτών (κριτική σκέψη).