Περίοδοι Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ

Για τις αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας δεν υπάρχει ομοφωνία στους μελετητές της. Πολλοί θεωρούν τη βυζαντινή και την νεοελληνική λογοτεχνία ως αδιάσπαστο σύνολο. Ήδη όμως τον 10^ο αιώνα αρχίζει να διαμορφώνεται η νεοελληνική γλώσσα και ο πολιτισμός που διαφοροποιούνται από τον Βυζαντινό.

Στις παρακάτω σημειώσεις καταγράφονται οι περίοδοι σε συνδυασμό με τα λογοτεχνικά ρεύματα που τις επηρέασαν και

 

 

 

1. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥ (1830-1880)

• Στην πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, την Αθήνα, δημιουργείται αξιόλογη λογοτεχνική κίνηση. Κύριοι λόγιοι της εποχής οι Φαναριώτες, λόγιοι Έλληνες του Εξωτερικού που ήρθαν στην Ελλάδα.
• Οι Φαναριώτες είχαν γαλλική παιδεία και εισήγαγαν στην ελληνική γλώσσα τη λόγια μορφή της (καθαρεύουσα) και τον Ρομαντισμό, που την εποχή εκείνη επικρατούσε στη Γαλλία.
• Στην πεζογραφία έχουμε κυρίως ιστορικά μυθιστορήματα με ρομαντικό ύφος. Τα θέματα αντλούνται είτε από το πρόσφατο ηρωικό παρελθόν της Ελλάδας είτε από τη Βυζαντινή ιστορία.
• Χαρακτηριστικά Ρομαντισμού:
• Στροφή προς την αδέσμευτη φαντασία και το συναίσθημα
• Θέματα σχετικά με τη φύση και την πατρίδα
• Στροφή προς το ένδοξο παρελθόν (αρχαίο και πρόσφατο)
• Χρήση της καθαρεύουσας
• Μελαγχολική διάθεση που φθάνει ως την απαιδιοδοξίς
• Χαλαρή έκφραση που φθάνει ως την προχερολογία
• Ελευθερία στη μορφή (σε αντίθεση προς τον Κλασικισμό)
• Κυριότεροι πεζογράφοι: Π. Καλλιγάς, Στ. Ξένος, Εμ. Ροϊδης, Δ. Βικέλας, Ι. Καρασούστας, Δ. Βαλαβάνης

 

 

 

2. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ (1880-1922)

• Η πεζογραφία κινείται στο χώρο της ηθογραφίας (στροφή των λογοτεχνών προς την ύπαιθρο με στόχο την περιγραφή και απεικόνιση των ηθών και εθίμων του ελληνικού λαού).
• Συγγράφονται έργα πρωτότυπα που επικοινωνούν με τη λαϊκή ψυχή και έτσι δημιουργείται εθνική πεζογραφία, απαλλαγμένη από τη δουλική μίμηση ξένων προτύπων.
• Τα διηγήματα είναι ηθογραφικά, ψυχογραφικά ή κοινωνικά.
• Χαρακτηριστικά της ηθογραφίας:
• Καταγράφονται τα ήθη και τα έθιμα της ελληνικής υπαίθρου, οι αντιλήψεις των ανθρώπων που διαβιούν εκεί, αλλά και κάθε έκφανση της ζωής τους, καθώς και πλήθος πολιτισμικών στοιχείων
• Οι πρωταγωνιστές είναι άνθρωποι απλοί, της υπαίθρου, των χαμηλότερων δηλαδή κοινωνικών στρωμάτων
• Η αληθοφάνεια των χαρακτήρων σχετίζεται και με το γεγονός πως οι δημιουργοί καταγράφουν την εποχή τους, το γνωστό σε αυτούς χώρο και χρόνο. Μάλιστα, ο κάθε δημιουργός γράφει για την περιοχή καταγωγής και διαβίωσής του. έτσι, ο Βιζυηνός γράφει για την Ανατολική Θράκη, ο Παπαδιαμάντης γράφει για τη Σκιάθο και τις φτωχές συνοικίες της Αθήνας (όπου έζησε), κτλ.
• Είναι γραμμένα στη γλώσσα που μιλά ο λαός, και συγκεκριμένα οι κάτοικοι της υπαίθρου (εξάλλου, όσοι εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία την περίοδο αυτή, που ο πόλεμος των αρχαϊστών και των δημοτικιστών καλά κρατεί, είναι ταγμένοι στην πλευρά των δεύτερων)
• Ως προς το ύφος τα διηγήματα ή οι νουβέλες είναι επηρεασμένες κυρίως από το ρεύμα του ρεαλισμού αλλά και του νατουραλισμού .
• Χαρακτηριστικά Ρεαλισμού:
• Οι ήρωες είναι πλαστά πρόσωπα, αλλά είναι δοσμένα με αληθοφάνεια
• Παρουσίαση πλαστών γεγονότων, αλλά παρουσιασμένα και αυτά «κατά το εικός και το αναγκαίον», θα μπορούσαν δηλαδή και αυτά να συμβούν.
• Τάση προς την αντικειμενικότητα, υπό την έννοια ότι ο ρεαλιστής συγγραφέας δεν σχολιάζει τα πρόσωπα του έργου του
• Θέματα είναι κοινά, προέρχονται από την καθημερινή εμπειρία και δεν αφορούν ηρωικές πράξεις και καταστάσεις
• Κριτική στάση απέναντι στην κοινωνία
• Οι συμβατικές αξίες αντιμετωπίζονται κριτικά και οι ήρωες των ρεαλιστών είναι συνήθως θύματα της κοινωνίας
• Χαρακτηριστικά του Νατουραλισμού:
• Ρεαλιστική και μιμητική απεικόνιση της ζωής (όπως και στο Ρεαλισμό)
• Θέματα (όπως και στο ρεαλισμό) που αφορούν στην κοινή εμπειρία
• Παρουσίαση της σκληρής πλευράς της ζωής, συχνά με ωμότητα
• Οι επηρεασμένοι από το νατουραλισμό δημιουργοί μελετούν την ηθική συμπεριφορά των ανθρώπων, για να καταδείξουν ότι οι άνθρωποι είναι δέσμιοι εξωτερικών δυνάμεων, φυσικών ή κοινωνικών, που περιορίζουν την ελευθερία τους. Επίσης, οι εσωτερικές παρορμήσεις(γενετήσιο ένστικτο, πείνα, σκληρότητα, μοχθηρία, κτλ.),  αφαιρούν από τον άνθρωπο την ιδιότητα του λογικού και ηθικού όντος και τον υποβιβάζουν στο επίπεδο των κατώτερων ζώων
• Η συμπεριφορά του ανθρώπου ως αποτέλεσμα των διαθέσεων της στιγμής ή κληρονομικών παρορμήσεων
• Επιλέγονται προκλητικότερα θέματα (π.χ. ο φόνος μικρών παιδιών στη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη)
• Υπάρχει όπως και στο ρεαλισμό, η αρνητική κριτική στάση απέναντι στην κοινωνία
• Ουδέτερη στάση στην απεικόνιση των ηρώων, αποφυγή σχολίων του αφηγητή (συναισθηματικά αμέτοχος). Ο αναγνώστης είναι ανεπηρέαστος στην ερμηνεία των πράξεων και των κινήτρων.
• Περιγραφές αναλυτικές, με φωτογραφικές λεπτομέρειες
• Κορυφαίοι διηγηματογράφοι: Αλ. Παπαδιαμάντης, Γ. Βιζυηνός, Αν. Καρκαβίτσας, Ι. Κονδυλάκης, Γρ. Ξενόπουλος, Κ. Θεοτόκης, Δ. Βουτηράς

 

3. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ (ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ) 1922-1945

• Άνθηση του πεζογραφικού λόγου, που οφείλεται στη σταθεροποίηση των κοινωνικών συνθηκών, στην αστικοποίηση και στη διακίνηση ιδεών με τη μετάφραση ξένων λογοτεχνικών έργων.
• Συγγραφείς με διαφορετική προέλευση και καταβολές
• Έργα με ποικιλία επιδράσεων:
• Γενιά του ’20: ακολουθούν την παράδοση της προηγούμενης γενιάς
• Γενιά του ’30: ανανέωση στο ύφος και στη γλώσσα
• Σχολή της Θεσσαλονίκης: ιδιότυπη περίπτωση, «εσωτερισμός»
• Γενικές τάσεις της περιόδου:
• Διερεύνηση του αστικού χώρου
• Διερεύνηση του ατομικού και ιδιότυπου στοιχείου
• Κοσμοπολίτικη τάση
• Αντιμιλιταριστικό πνεύμα
• Ενδοσκόπηση εσωτερικής ζωής – εσωτερικός μονόλογος
• Ανανεωμένη γραφή κοντά στον Υπερρεαλισμό
• Απομάκρυνση από το παρόν και την κοινωνική πραγματικότητα
• Στροφή στην αφήγηση προσωπικών βιωμάτων του παρελθόντος ή στο ιστορικό παρελθόν
• Κορυφαίοι διηγηματογράφοι:

Φ. Κόντογλου, Στρ. Δούκας, Ηλ. Βενέζης, Στρ. Μυριβήλης, Κ. Πολίτης, Γ. Θεοτοκάς, Αγγ. Τερζάκης, Θρ. Καστανάκης, Μ. Καραγάτσης, Γ. Μπεράτης, Τ. Αθανασιάδης,  Μ. Αξιώτη, Στ. Ξεφλούδας, Αλκ. Γιαννόπουλος, Νικ. Γαβρ. Πεντζίκης

4. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ (1945- σήμερα)

• Διερεύνηση των δυνατοτήτων του αφηγηματικού λόγου – Ανανέωση
• Έκφραση της τραγικής διάψευσης των ελπίδων του Μεσοπολέμου, της σύγχυσης και της αγωνίας του σύγχρονου ανθρώπου.
• Γλώσσα ευρηματική, τολμηρή, ρεαλιστική
• Τάσεις της μεταπολεμικής πεζογραφίας:
• Κριτική μελέτη και απεικόνιση της πραγματικότητας (Α. Φραγκιάς, Αλ. Κοτζιάς, Ν. Κάσδαγλης, Κ. Ταχτσής κ.ά)
• Κοινωνικοί και πολιτικοί προβληματισμοί (Δ. Χατζής, Κ. Κοτζιάς, Στρ. Τσίρκας, Σπ. Πλασκοβίτης, Α. Σαμαράκης κ.ά)
• Φυγή από την πραγματικότητα – Καταφύγιο στη «λυρικότητα του κλειστού χώρου» (Μ. Λυμπεράκη, Τ. Γκρίτση Μίλλιεξ, Αγγ. Βλάχος, Γαλ. Σαράντη)
• Νέες εκφραστικές αναζητήσεις – Επιδράσεις από τα νέα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά ρεύματα (Γ. Χειμωνάς, Ν. Μπακόλας κ.ά.)

 

ΝΕΟΤΕΡΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ο όρος «νεοτερική» (ή «μοντέρνα») χρησιμοποιείται για να διακριθεί από την «παραδοσιακή πεζογραφία»

Το βασικό στοιχείο στη νεοτερική πεζογραφία είναι ότι κυριαρχεί η «έννοια του σχετικού», η υποκειμενική σκοπιά. Η πραγματικότητα δεν απεικονίζεται ως μία και ενιαία αλλά ως συνάθροισμα των διαφορετικών οπτικών. Αντίθετα, η παραδοσιακή λογοτεχνία είναι ένα πλαίσιο ρεαλιστικής και αντικειμενικής αναπαράστασης.

Η αρχή της νεοτερικής πεζογραφίας τοποθετείται από τους μελετητές στη δεκαετία του 1930. Ωστόσο, κυρίως από τη δεκαετία του 1960 και ύστερα παρατηρείται εκφραστική ανανέωση και πειραματισμοί στη γραφή λογοτεχνών όπως ο Ν. Μπακόλας, ο Στρ. Τσίρκας, ο Γ. Χειμωνάς, ο Β. Βασιλικός κ.ά.

Στην παραδοσιακή αφήγηση το κείμενο είναι, λιγότερο ή περισσότερο «κλειστό». Η πραγματικότητα είναι μία και δεδομένη, τα κίνητρα των χαρακτήρων ξεκάθαρα, τα προβλήματα λύνονται στο τέλος. Στη σύγχρονη λογοτεχνία συνηθίζονται όλο και περισσότερο οι «ανοιχτές αφηγήσεις»: ο αναγνώστης καλείται να κατασκευάσει μόνος του την αφηγηματική «πραγματικότητα» ή έχει αμφιβολίες για αυτή. Το τέλος του κειμένου «δεν προσφέρει λύσεις».

Η υιοθέτηση μη παραδοσιακών τεχνικών (μη γραμμική διάταξη, μετα-αφηγηματικά στοιχεία, αναξιόπιστος αφηγητής, πολλαπλές οπτικές γωνίες κ.ά.) βοηθά στην κατασκευή νεοτερικών κειμένων.

Η πλοκή παύει να είναι προσεκτικά διαρθρωμένη και συνεκτική.

Η καλλιέργεια του εσωτερικού μονολόγου και των συνειρμών είναι δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μοντέρνας πεζογραφίας.